Tohi Tohi Tapu Fika 25—Tangilaulau
Tokotaha-Tohí: Selemaia
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Ofi ki Selusalema
Kakato Hono Tohí: 607 K.M.
KO E tohi ko eni ʻo e Tohi Tapu fakamānavaʻí ʻoku tonu moʻoni hono hingoá. Ko ha tangilāulau ia ʻo fakahaaʻi ai ʻa e mamahi lahi ʻi he meʻa fakamamahi naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e kakai fili ʻa e ʻOtuá, ko hono fakaʻauha ʻo Selusalema ʻi he 607 K.M. ʻe Nepukanesa, tuʻi ʻo Pāpiloné. ʻI he faka-Hepeluú ʻoku uiʻaki ʻa e tohí ni ʻa hono ʻuluaki foʻi leá, ʼEh·khahʹ!, ko hono ʻuhingá ko e “Anga-fēfē!” Ko e kau liliu ʻo e Septuagint faka-Kalisí naʻa nau ui ʻa e tohí ko e Threʹnoi, ʻa ia ko hono ongo ʻuhingá ko e “Ngaahi Taʻanga Tangi; Ngaahi Tangilāulau.” Ko e Talamata faka-Pāpiloné ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea ko e Qi·nohthʹ, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “Ngaahi Taʻanga Tangi; Ngaahi Taʻanga Fakamamahi.” Ko Selome, ʻi heʻene tohi ʻi he lea faka-Latiná, naʻá ne fakahingoa ia ko e Lamentationes, ʻa ia ʻoku haʻu mei ai ʻa e foʻi hingoa faka-Pilitāniá.
2 ʻI he ngaahi liliu faka-Pilitānia ʻo e Tohi Tapú, ʻoku fokotuʻu ai ʻa e Tangilaulaú ʻi he hili ʻa e Selemaiá, ka ʻi he tohi ʻoku kau ʻi he faka-Hepeluú, ʻoku faʻa maʻu ia ʻi he Hesiōkalafaá, pe Ngaahi Tohí, fakataha mo e Hiva ʻo e Hivá, Lute, Koheleti, mo e Esetá—ko ha tānekinga ʻo ha kiʻi kulupu naʻe ʻiloa ko e Meghil·lohthʹ (Ngaahi Takainga) ʻe nimá. ʻI he ngaahi Tohi Tapu Hepelū fakaeonopooni ʻe niʻihi, ʻoku fokotuʻu ia ʻi he vahaʻa ʻo e Luté pe ko e Esetá mo e Koheletí, ka ʻi he ngaahi tatau motuʻá ʻoku pehē ai naʻe hoko ia ʻi he Selemaiá, ʻo hangē ko ia ʻi heʻetau Tohi Tapu ʻi he ʻaho ní.
3 ʻOku ʻikai ke tala mai ʻe he tohí ʻa e hingoa ʻo e tokotaha-tohí. Neongo ia, ʻoku siʻi ʻa e veiveiua ko Selemaia naʻá ne tohí. ʻI he Septuagint faka-Kalisí, ʻoku ʻi he tohí ʻa e talateu ko ení: “Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi he hili ʻa hono taki pōpula ʻo ʻIsilelí pea mo hono fakalala ʻo Selusalemá, naʻe tangutu hifo ʻa Selemaia ʻo tangi mo tangilāulau ʻaki ʻa e tangilāulau ko ení ki Selusalema ʻo ne pehē.” Naʻe fakakaukau ʻa Selome ʻoku hala ʻa e ngaahi leá ni peá ne liʻaki ia mei heʻene liliú. Kae kehe, ko hono taku ʻo e Tangilāulaú kia Selemaiá ko e talatukufakaholo ia ʻoku tali ʻe he kau Siú pea ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he liliu faka-Alameá, ko e Vulgate faka-Latiná, ko e Tākumu ʻa Sionatané, pea mo e Talamata faka-Pāpiloné, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi tohi kehé.
4 Kuo feinga ʻa e kau fakaanga ʻe niʻihi ke fakamoʻoniʻi naʻe ʻikai ke tohi ʻe Selemaia ʻa e Tangilaulaú. Kae kehe, ko e Commentary on the Holy Bible ʻoku lave ai ki he fakamoʻoni ʻo e tuʻunga tohi ʻe Selemaiá “ko e ngaahi fakamatala maeʻeeʻa ʻo Selusalema ʻi he Tangilaulau vahe 2 mo e 4, ʻa ia ʻoku hā mahino ko e hiki ia ʻa e fakatātā ʻa ha tokotaha sio tonu; ʻi he tuʻunga tatau ko e ʻita lahi mo kaungāongoʻi pea mo e laumālie fakaekikite ʻo e ngaahi māú kotoa, pea pehē ki honau sīpingá, fakaleá, mo e fakakaukaú, ʻa ia ko e anga kotoa ia ʻo Selemaiá.”a ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea huʻufataha lahi ʻi he Tangilaulaú mo e Selemaiá, hangē ko ia ko e mamahi lahi ʻo e ‘matá ni ʻoku fetafeʻi ai ʻa e vaí (loʻimatá)’ (Tangi. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Sel. 9:1; 13:17; 14:17) pea mo e fakaliliʻa ko ia ʻi he kau palōfitá mo e kau taulaʻeikí koeʻuhi ko ʻenau kākaá. (Tangi. 2:14; 4:13, 14; Sel. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Ko e kupu ʻi he Selemaia 8:18-22 mo e Sel 14:17, 18 ʻoku fakahaaʻi ai naʻe mātuʻaki malava ke fakahoko ʻe Selemaia ʻa e sīpinga fakamamahi ʻo e Tangilaulaú.
5 Ko e taimi ʻo e tohí ʻoku felotoi lahi ki ai naʻe ʻi he hili pē ʻa e tō ʻa Selusalema ʻi he 607 K.M. Ko e fakalilifu fakatouʻosi ʻo e ʻākoloʻi mo hono tutu ʻo e koló naʻe kei māʻalaʻala pē ʻi he fakakaukau ʻa Selemaiá, pea ʻoku fakamatalaʻi maeʻeeʻa ʻa ʻene mamahí. ʻOku fakamatala ha tokotaha hiki fakamatala ʻe taha ʻoku ʻikai ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e mamahí ʻe ngāueʻaki kakato ʻi ha feituʻu pau, ka ʻoku toutou foki mai taki taha ia ʻi he ngaahi maau ʻe niʻihi. ʻOkú ne toe pehē: “Ko e fihituʻu ko eni ʻa e fakakaukaú . . . ʻa e taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni mātuʻaki mālohi taha ʻoku tuʻu ʻa e tohí ʻo ofi ki he ngaahi meʻa naʻe hokó pea mo e ngaahi ongoʻi ʻo e lotó ʻokú ne fakahangahanga ke fakamatalaʻí.”b
6 Ko e faʻunga ʻo e Tangilaulaú ʻoku mahuʻinga lahi ia ki he mataotao Fakatohitapú. ʻOku ʻi ai ʻa e vahe ʻe nima, ʻa ia ko e ngaahi maau fakaehiva ʻe nima. Ko e fā ʻuluakí ʻoku fakaʻakolositiki, ʻa ia ʻoku kamata hokohoko ʻaki ʻa e veesi taki taha ʻa e taha ʻo e mataʻitohi ʻe 22 ʻo e ʻalafapeti faka-Hepeluú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e Tangilaulau vahe hono tolú ʻoku ʻi ai ʻa e veesi ʻe 66, ʻa ia ko e veesi hokohoko ʻe tolu ʻoku kamataʻaki ia ʻa e mataʻitohi tatau ki muʻa ke hiki ki he mataʻitohi hono hokó. Ko e maau hono nimá ʻoku ʻikai ke fakaʻakolositiki, neongo ʻoku ʻi ai ʻa e veesi ʻe 22.
7 ʻOku fakahāhā ʻi he Tangilaulaú ʻa e mamahi lahi fakaʻulia ʻi hono ʻākoloʻi, kapa mo fakaʻauha ʻo Selusalema ʻe Nepukanesá, pea ʻoku ʻikai toe lakasi ia ʻe ha tohi ʻi heʻene maeʻeeʻa leleí mo ʻene kaungāongoʻí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he tokotaha-tohí ʻa e mamahi lahi ʻi he fakalala, faingataʻa mo e puputuʻu ʻokú ne vakai ki aí. Ko e hongé, heletaá mo e ngaahi meʻa fakalilifu kehé kuó ne ʻomai ʻa e mamahi fakamanavahē ki he koló—ko ha tautea fakahangatonu kotoa mei he ʻOtuá, koeʻuhi ko e angahala ʻa e kakaí, ko e kau palōfitá pea mo e kau taulaʻeikí. Kae kehe, ʻoku kei ʻi ai pē ʻa e ʻamanaki mo e tui kia Sihova, pea ʻoku ʻalu kiate ia ʻa e ngaahi lotu ki he toe fakafokí.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
13 ʻOku fakahaaʻi ʻe he tohi Tangilaulaú ʻa e falala kakato ʻa Selemaia ki he ʻOtuá. ʻI he lahi tonu ko ia ʻo e mamahí mo e ikunaʻi ʻo laikí, fakataha mo e ʻikai ʻaupito ha ʻamanaki ki ha fakafiemālie mei ha matavai fakaetangatá, ʻoku fakatuʻotuʻa atu ʻa e palōfitá ki he fakamoʻui ʻe he ʻOtua lahi ʻo e ʻunivēsí, ʻa Sihova. ʻOku totonu ke fakatupu ʻe he Tangilaulaú ʻa e talangofua mo e anga-tonu ʻi he kotoa ʻo e kau lotu moʻoní, lolotonga ia ʻi he taimi tatau ʻoku ʻomai ai ha fakatokanga fakamanavahē ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga ko ia ʻoku nau taʻetokaʻi ʻa e huafa lahi tahá pea mo hono ʻuhingá. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he hisitōliá ha toe kolo maumau ʻe taha naʻe fai ki ai ha tangilāulau ʻi ha lea fakaʻofa mo maongo pehē. ʻOku ʻaonga moʻoni ia ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e tautea fefeka ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku hokohoko atu ʻenau angatuʻú, kia kekevá mo taʻefakatomalá.
14 ʻOku toe ʻaonga ʻa e Tangilaulaú ʻi hono fakahaaʻi ʻa e fakahoko ʻo e ngaahi fakatokanga mo e ngaahi kikite fakaʻotuá. (Tangi. 1:2—Sel. 30:14; Tangi. 2:15—Sel. 18:16; Tangi. 2:17—Liv. 26:17; Tangi. 2:20—Teu. 28:53) Toe fakatokangaʻi ʻoku tokonaki mai ʻe he Tangilaulaú ʻa e fakamoʻoni maeʻeeʻa ki hono fakahoko ʻo e Teutalonome 28:63-65. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi he tohí ʻa e lave ki he ngaahi konga kehe ʻo e Tohi Tapu toputapú. (Tangi. 2:15—Sāme 48:2; Tangi. 3:24—Sāme 119:57) Ko e Taniela 9:5-14 ʻokú ne poupouʻi ʻa e Tangilaulau 1:5 mo e 3:42 ʻi hono fakahaaʻi naʻe hoko mai ʻa e mamahí koeʻuhi ko e laka hala tonu ʻa e kakaí.
15 ʻOku fakalotomamahi moʻoni ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻo Selusalemá! ʻI he lotolotonga ʻo e meʻá ni kotoa, ʻoku fakaongo mai ʻe he Tangilaulaú ʻa e tuipau ʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e ʻaloʻofa mo e meesi pea te ne manatuʻi ʻa Saione ʻo fakafoki mai ia. (Tangi. 3:31, 32; 4:22) ʻOku fakamatalaʻi mai ai ʻa e ʻamanaki ki he ‘gaahi aho foou’ hangē ko e ngaahi ʻaho ʻi he kuohilí ʻi he taimi naʻe pule ai ʻa Tuʻi Tēvita mo Solomone ʻi Selusalemá. ʻOku kei tuʻu ai pē ʻa e fuakava ʻa Sihova mo Tēvita ki ha puleʻanga taʻengatá! “ʻOku ʻikai ke ʻosi ʻene fai fakaʻatuʻi [pe faimēsí]. ʻOku nau foʻou ʻi he pongipongi kotoa.” Pea te nau hokohoko atu ki he faʻahinga ʻoku nau ʻofa kia Sihová, kae ʻoua ke hoko ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa hono Puleʻanga māʻoniʻoní, ko e meʻamoʻui kotoa pē ʻoku moʻui te nau kalanga ʻi he fakamālō: “Ko hoku ʻinasi ʻa Sihova.”—5:21, PM; 3:22-24.
[Fakamatala ʻi lalo]
a 1952, ʻetitaʻi ʻe J. R. Dummelow, peesi 483.
b Studies in the Book of Lamentations, 1954, Norman K. Gottwald, peesi 31.