LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w01 2/15 p. 8-11
  • Kumi ki he Faʻahinga Tāú ʻi Keniā

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Kumi ki he Faʻahinga Tāú ʻi Keniā
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
  • Kaveinga Tokoni
  • Ngaahi Kāingá—Hotau Fāmili Ofi Tahá
  • Vevé ʻOku Maʻu Mai ko ha Koloa
  • Faifakamoʻoni ʻi he Ngāueʻangá
  • Ko ha Ola Fakaʻohovale ʻAupito
  • Ko Hono Tokangaʻi ʻa e Tupú
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
w01 2/15 p. 8-11

Kumi ki he Faʻahinga Tāú ʻi Keniā

KO KENIĀ ko ha fonua ia ʻo e fakaʻofoʻofa fakanatula moʻoni. Ko e ngaahi vaotā tupu moʻuí, ngaahi konga fonua lahi tokalelei mo ʻatāloá, toafa mātuʻaki fuʻu velá pea mo e ngaahi moʻunga ʻoku faliki ʻe he sinoú ʻokú ne teuʻi ʻa e fonua fakaʻofoʻofa ko ʻení. Ko ha nofoʻanga ia ki he fanga wildebeest laka hake he taha milioná pea mo e fanga lainosōlosi ʻa ia ʻoku nau ʻi he tuʻunga ʻo e ʻauhamālié. ʻOku toe lava ke sio ha taha ki ha fuʻu fanga silafi tokolahi ʻoku nau ngaʻunu hake ki he mohukú.

ʻOku toe lahi foki mo e ngaahi meʻamoʻui ʻo e ʻataá, mei he fanga ʻīkale mālohi mo puna māʻolungá ʻo aʻu ki ha fuʻu fanga manupuna hiva taʻefaʻalaua lanu fakaʻofoʻofa ʻa ia ʻoku nau ʻomi ha ngaahi ongo mālie mei heʻenau ngaahi fasi fakaloto-fiefiá. Pea ko hai ia te ne taʻefakatokangaʻi ʻa e fanga ʻelefānité mo e fanga laioné? Ko e ngaahi mamataʻanga mo e ngaahi ongo ʻo Keniaá ʻoku fakangalongataʻa.

Neongo ia, ʻoku ʻi ai ha ongo ʻe taha ʻoku fanongoa ʻi he kotoa ʻo e fonua fakaʻofoʻofa ko ʻení. Ko e ongo ia ʻo e ngaahi leʻo ʻe laui afe ʻoku nau talaki ha pōpoaki ʻo e ʻamanaki lelei. (Aisea 52:7) Ko e ngaahi leʻo ko ʻení ʻoku aʻu ia ki he kakai mei he ngaahi matakali mo e ngaahi lea laka hake he 40. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, ʻoku toe hoko ai ʻa Keniā ko ha fonua ʻo e fakaʻofoʻofa fakalaumālie.

Ko e lahi taha ʻo e kakai ʻo Keniaá ʻoku nau hehema fakalotu pea ʻoku nau loto-lelei ke lāulea ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Neongo ia, ko hono kumi ʻa e kakai ke talanoa ki aí kuo fakamoʻoniʻi ko ha pole ia, he ko Keniā, hangē ko e ngaahi fonua lahi, ʻoku nau hokosia ha liliu.

Ko e ngaahi tuʻunga faingataʻa fakaʻekonōmiká kuó ne ʻai ai ha tokolahi ke feʻunuʻaki ʻenau founga moʻuí. Ko e kakai fefiné, ʻa ē naʻe anga-maheni ʻaki ʻenau ngāue ʻi ʻapí, kuo nau ngāue he taimí ni ʻi he ngaahi ʻōfisí pe ʻi he halá ʻo fakatau atu ai ʻa e fuaʻiʻakaú, vesitapoló, iká mo e ngaahi ʻū kato kuo lālangá. ʻOku ngāue ʻa e kakai tangatá ʻi ha ngaahi houa lahi, mo hela foki ʻi he feinga ke tokonaki maʻa honau ngaahi fāmilí. Naʻa mo e fānaú, ʻoku fakafonu ʻaki honau fanga kiʻi umá ʻa e ngaahi kofukofu ko e pinati taʻo mo e fuaʻi moa moho, ʻoku nau lue ʻi he halá ʻo fakatau atu ai ʻenau koloá. Ko hono olá leva ko ha kakai tokosiʻi pē ʻoku ʻi ʻapi he lolotonga ʻo e ʻahó. Ko e tuʻunga ko ʻení kuó ne ʻai ai ʻo fiemaʻu ki he kau fanongonongo ʻo e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ke nau fai ha ngaahi feʻunuʻaki.

Naʻe faleʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke nau tokanga lahi ange ki he kakai ʻoku nau mamaʻo mei honau ngaahi ʻapí, ke fakahoko ai ʻenau ngaahi ngāue fakaʻahó, pea pehē foki ki he ngaahi kaumeʻá, kāingá, kakai pisinisí mo e kaungāngāué. Naʻe fai ia ʻe he fanga tokouá, ʻo nau talanoa ki he kakaí ʻi he feituʻu pē naʻe malava ke maʻu atu kinautolu ki aí. (Mātiu 10:11) Kuo maʻu nai ha ngaahi ola ʻi he feinga fakalahi atu ko ʻení? ʻIo, kuo ʻi ai! Fakakaukau angé ki ha ngaahi fakatātā.

Ngaahi Kāingá—Hotau Fāmili Ofi Tahá

Ko e kolomuʻa ʻo Keniaá, ʻa Nairobi, ʻoku nofoʻi ia ʻe he toko tolu miliona. ʻI he tafaʻaki fakahahake ʻo e koló ʻoku nofo ai ha ʻōfisa fakakautau mālōlō ʻa ia naʻá ne tukulotoa ha tāufehiʻa fakalūkufua ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, neongo ia, tānaki atu ki heʻene loto-mamahí, he ko hono fohá tonu ko ha Fakamoʻoni. ʻI ha Fepueli ʻe taha naʻe fononga ai ʻa e ʻōfisa mālōloó ʻi ha kilomita ʻe 160 ki he ʻapi ʻo hono fohá ʻi he kolo Rift Valley ʻo Nakuru. Lolotonga ʻene ʻaʻahí, naʻe ʻoange ʻe he fohá kiate ia ha meʻaʻofa—ko e tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá.* Naʻe tali ia ʻe he tangataʻeikí peá ne foki.

ʻI heʻene foki ki ʻapí, naʻe ʻoange ai ʻe he ʻōfisa mālōloó ʻa e tohí ki hono uaifí, ʻa ia naʻá ne kamata lau, ʻo ʻikai ʻiloʻi naʻe pulusi ia ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe māmālie ʻa e kamata ke maongo ʻa e moʻoni faka-Tohitapú ki hono lotó, peá ne vahevahe ai ʻa e fakamatalá mo hono husepānití. Koeʻuhi ko e fieʻiló, naʻá ne toe kamata lau foki ʻa e tohí. ʻI he taimi naʻá na ʻilo ai ʻa e kautaha faipulusi ʻo e tohí, naʻá na fakaʻosiʻaki kuo ʻikai fakahaaʻi ange kiate kinaua ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá na fetuʻutaki ki he Kau Fakamoʻoni ʻo e feituʻú, pea naʻe kamata ha ako Tohitapu. Mei heʻena lau fakaekinaua pē ʻa e tohí, naʻá na hoko ʻo ʻilo ʻoku taʻefakakalisitiane ke ngāueʻaki pe fakatau atu ʻa e tapaká. (Mātiu 22:39; 2 Kolinito 6:19 [2 Kolinito 7:​1, PM]) ʻI he taʻetoeveiveiuá, naʻá na fakaʻauha ʻa e sikaleti kotoa pē ʻi hona falekoloá. Hili ha ngaahi māhina naʻá na taau ke hoko ko e ongo malanga teʻeki papitaiso, pea naʻe vave ʻena papitaisó ʻi ha fakataha-lahi fakavahe.

Vevé ʻOku Maʻu Mai ko ha Koloa

ʻI ha ngaahi konga ʻe niʻihi ʻo e vahefonua kolomuʻá, ʻoku fele ai ʻa e fanga kiʻi kolo ʻoku nofoʻi ʻe he laui kilu ʻo e kakaí. ʻI hení ʻoku sio ai ha taha ki he fakaʻotuʻotu ʻa e ngaahi ʻapí ko e langa mei he kelé, papa, toetoenga mētale, pe ngaahi laʻi kapá. ʻI he taimi ʻoku siʻi ai ʻa e ngāué ʻi he ngaahi fale ngāué mo e ngaahi fale ngaohiʻanga koloá, ʻoku faʻu pē ʻe he kakaí ʻenau meʻa pē ʻanautolu. Ko e kau ngāue Jua kali (faka-Swahili ki he “laʻā velá”) ʻoku nau ngāue pē ʻi he loto laʻaá, ʻo ngaohi senitolo mei he ngaahi leta vaʻe meʻalele motuʻá pe ngaohi maama kalasini mei he ʻū kapa liʻakí. ʻOku hakule ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi fokotuʻunga vevé mo e ʻū kapa vevé ko e kumi ki he pepa, kapa mo e hiná ke toe ngāueʻaki.

ʻOku malava ke ʻomi ʻe he vevé ha koloa? ʻIo! ʻOku manatu ha tokoua ʻe taha: “Ko ha tangata sino mālohi, mafuefue mo feifeiʻavale hono fōtungá ʻokú ne fua ha fuʻu tangai milemila ʻoku fonu ʻi he ngaahi nusipepa mo e ngaahi makasini liʻaki ʻokú ne luelue mai ki he ʻēlia ʻo homau Fale Fakatahaʻangá. Hili ʻene talamai kiate au ko hono hingoá ko Viliamí, naʻá ne ʻeke: ‘ʻOkú ke maʻu ʻa e ngaahi ʻīsiu fakamuimui ʻo e Taua Leʻo?’ Naʻá ku ongoʻi ilifia, ʻi heʻeku fifili pe ko e hā ʻokú ne taumuʻa ki aí. ʻI heʻeku fakaʻaliʻali ange ha tatau ʻe nima ʻo e makasiní, naʻá ne sio tahataha ki ai peá ne pehē: ‘Te u ʻave kotoa kinautolu.’ ʻI heʻene fakaʻohovalé, naʻá ku toe foki ki hoku lokí peá u foki mai mo e tohi Te ke Malava ʻo Moʻui Taʻengata he Palataisi ʻi he Māmani.a Naʻá ku fakahaaʻi ange ʻa e fakatātā ʻo e Palataisí peá u fakamatalaʻi ange ʻoku mau ako taʻetotongi ʻa e Tohitapú mo e kakaí. Naʻá ku fokotuʻu ange leva: ‘Viliami, fēfē ke ke haʻu ʻapongipongi, pea te ta kamata ako leva?’ Naʻá ne fai ʻa e meʻa tofu pē ko iá!

“ʻI he Sāpate ʻe taha naʻá ne haʻu ai ʻa ia ko ʻene ʻuluaki maʻu fakatahá ia. Naʻá ku fai ʻa e malanga maʻá e kakaí ʻi he ʻaho ko iá. ʻI he hū mai ʻa Viliamí, naʻá ne sio hake ki he kau fanongó, sio mai kiate au ʻi he funga siteisí, peá ne tafoki ʻo lele ki tuʻa mei he holó. Naʻá ku toki ʻeke ange ki mui pe ko e hā naʻá ne fai pehē aí. Naʻá ne tali anga-mā mai: ‘Naʻe fuʻu maʻa ʻa e kakaí. Peá u manavasiʻi ai.’

“ʻI he fakalakalaka ʻa Viliami ʻi heʻene akó, naʻe kamata ke liliuʻi ʻe he moʻoni faka-Tohitapú ʻene moʻuí. Naʻá ne kaukau, kosi hono ʻulú, tui ʻa e vala maʻa mo maau, pea vave ʻene maʻu tuʻumaʻu ʻa e ngaahi fakatahá. ʻI hono tukuange mai ʻa e tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá, naʻá ma kamata ako ia. Lolotonga iá, naʻá ne fai ha malanga ʻe ua ʻi he Akoʻanga Fakafaifekau Fakateokalatí peá ne hoko ko ha tokotaha malanga teʻeki papitaiso. Naʻá ku fiefia lahi ke talitali lelei ia ko hoku tokoua fakalaumālie ʻi he taimi naʻá ne papitaiso ai ʻi ha ʻaho ʻasemipilī makehe.”

Ko fē naʻe ʻuluaki sio ai ʻa Viliami ki he mahuʻinga ʻo e makasini Taua Leʻo? “Naʻá ku maʻu ha ngaahi ʻīsiu ʻi ha fatunga pepa liʻaki ʻi he vevé.” ʻIo, naʻá ne maʻu ha koloa ʻi he founga taʻeʻamanekina ko iá!

Faifakamoʻoni ʻi he Ngāueʻangá

ʻOku tau tokanga maʻu pē ki he ngaahi faingamālie ke faifakamoʻoni ai ʻi he founga ʻikai anga-mahení ʻi heʻetau ngāueʻangá? Ko Sēmisi, ko ha mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga Nairobi, naʻá ne fuofua ʻilo ʻa e moʻoni faka-Tohitapú ʻi he founga ko iá. Ko hono olá, kuó ne hoko ai ʻo pōtoʻi ʻi hono ngāueʻaki ʻa e founga ko ʻení ke aʻu ai ki he niʻihi kehé. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha, naʻe sio ʻa Sēmisi ki ha kaungāngāue ʻoku haʻu ki he ʻōfisí ʻokú ne tui mai ha fakaʻilonga ʻoku fakalea ai “ʻOku Faifakamoʻui ʻa Sīsū.” ʻI he faʻifaʻitaki ki he ʻevangeliō ko Filipé, naʻe ʻeke ʻe Sēmisi ki hono kaungāngāué: “ʻOkú ke mahinoʻi moʻoni ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea ko iá?” (Ngāue 8:30) Ko e fehuʻi ko ʻení naʻá ne fakatupunga ha fetalanoaʻaki lelei. Naʻe kamata ha ako Tohitapu, pea papitaiso ki mui ai ʻa e tangatá. Kuo lavameʻa nai ʻa Sēmisi ʻi he niʻihi kehé? Tuku ke ne fakamatalaʻi:

“Ko Tom mo aú ʻokú ma ngāue ʻi he kautaha tatau pē. Naʻá ma faʻa heka fakataha ʻi heʻemau pasi ʻoku uta ai ʻa e kau ngāué. ʻI he pongipongi ʻe taha, naʻe hoko ʻo ma tangutu fakataha ai. Naʻá ku lau ʻa e taha ʻo ʻetau ngaahi tohí, pea naʻá ku pukepuke ia ʻi ha founga ke fakapapauʻi ai ʻoku vakai lelei mai ki ai ʻa Tom. Hangē tofu pē ko ʻeku fakaʻamú, naʻe maʻu ai ʻene tokangá, pea naʻá ku tuku fiefia ange leva ʻeku tohí maʻana. Naʻe maongo lahi kiate ia ʻa e meʻa naʻá ne laú peá ne loto ai ke fai ha ako Tohitapu. ʻI he taimí ni ko ia mo hono uaifí ʻokú na hoko ko e ongo sevāniti papitaiso ʻa Sihova.”

ʻOku hoko atu ʻe Sēmisi: “ʻOku faʻa anga ʻaki, lolotonga ʻa e taimi mālōlō kai hoʻataá ʻi heʻemau kautahá, ʻoku fai ai ha ngaahi fetalanoaʻaki fakatupu tokanga ʻaupito. Ko e taimí ia, ka ʻi he taimi kehekehe, naʻá ku fetaulaki ai mo Ephraim pea mo Walter. Naʻá na ʻilo fakatouʻosi ko ha Fakamoʻoni au. Naʻe mahuʻingaʻia ʻa Ephraim ʻi hono mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku lahi fau ai ʻa e tāufehiʻa ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe maʻu ʻe Walter ha ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e kehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoní pea mo e ngaahi lotu kehé. Naʻá na fakatou fiemālie ʻaupito ki he ngaahi tali Fakatohitapu naʻá ku ʻoangé peá na loto ke na ako. Naʻe fai ʻe Ephraim ha fakalakalaka vave ʻaupito. Faifai pē, ko ia mo hono uaifí fakatouʻosi naʻá na fakatapui ʻena moʻuí kia Sihova. ʻOkú ne ngāue he taimí ni ko ha mātuʻa, pea ko hono uaifí ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu. Kae kehe, ko Walter naʻá ne fetaulaki mo ha fuʻu fakafepaki mālohi ʻo ne tolongi ai ʻene tohi akó. Neongo ia, koeʻuhi ko ʻeku kītakí, naʻá ne toe hoko atu ʻene akó. Ko ia foki he taimí ni ʻokú ne fiefia ʻi he monū ko e ngāue ko ha tokotaha mātuʻa.” ʻI hono fakakātoá, kuo hoko ai ʻa e toko 11 ko e kau Kalisitiane moʻoni koeʻuhi naʻe ngāue ʻaonga ʻaki ʻe Sēmisi ʻa e faingamālie ke faifakamoʻoni ʻi he founga ʻikai anga-mahení ʻi heʻene ngāueʻangá.

Ko ha Ola Fakaʻohovale ʻAupito

ʻI ha kiʻi kolo siʻisiʻi ʻi he matāfanga ʻo e Lake Victoria, naʻe fakatahataha ai ʻa e ngaahi kaumeʻá mo e kāingá ʻi hano tanu ha putu. ʻI he haʻohaʻonga ʻo e kau mamahí naʻe kau ai ha tokotaha Fakamoʻoni matuʻotuʻa. Naʻá ne fakaofiofi atu ki ha faiako ko hono hingoá ko Dolly peá ne fakamatala ange ʻa e tuʻunga ʻo e kau maté pea mo e taumuʻa ʻa Sihova ke toʻo atu ʻa e maté ʻo taʻengata. ʻI hono fakatokangaʻi ʻene tokanga leleí, naʻá ne fakapapauʻi ange: “ʻI hoʻo foki ki ho koló, ko e taha ʻo ʻemau kau misinalé ʻe ʻaʻahi atu pea akoʻi koe ki he Tohitapú.”

Ko e kolo ʻo Dolly ʻa e kolo lahi taha hono tolu ʻi Keniaá. Ko e kau misinale Fakamoʻoni pē ʻe fā naʻe ngāue ai ʻi he taimi ko iá. Naʻe ʻikai tala ʻe he tokoua taʻumotuʻá ia ki ha taha ʻo e kau misinalé ke ʻaʻahi kia Dolly. Naʻá ne mātuʻaki maʻu pē ʻa e falala kakato ʻe hoko pē ʻo pehē. Pea naʻe pehē! ʻI ha vahaʻa taimi nounou, naʻe fetaulaki ai ha tuofefine misinale mo Dolly pea kamata ha ako mo ia. Kuo papitaiso he taimí ni ʻa Dolly, ko hono ʻofefine kei siʻí ʻoku kau ʻi he Akoʻanga Fakafaifekau Fakateokalatí, pea ko hono ongo fohá kuó na papitaiso foki. Kuó ne maʻu foki mo e fiefia ʻo e kau ʻi he Ako Ngāue Tāimuʻá.

Ko Hono Tokangaʻi ʻa e Tupú

Ko hono fai ʻa e fakamamafa ki he faifakamoʻoni ʻi he founga ʻikai anga-mahení kuó ne ʻai ke malava ʻa e laui afe kehe ke fanongo ki he ongoongo leleí ʻi Keniā. Laka hake ʻi he kau malanga ʻe toko 15,000 ʻoku nau femoʻuekina he taimí ni ʻi he ngāue mātuʻaki mahuʻinga ko ʻení, pea laka hake ʻi he toko 41,000 naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí he taʻu kuo ʻosí. ʻI Keniā kotoa, ko e kau maʻu fakatahá ʻoku faʻa liunga ua ai ʻa e fika ia ʻo e kau malanga ʻo e Puleʻangá. Kuo fakatupu ai ʻe he meʻá ni ʻa e fiemaʻu ki ha ngaahi Fale Fakatahaʻanga lahi ange.

Kuo langa ʻa e ngaahi Fale Fakatahaʻangá fakatouʻosi ʻi he ngaahi kolo tefitó pea mo e ngaahi feituʻu mamaʻó. Ko e taha ʻi he ngaahi falé ni ʻoku tuʻu ia ʻi ha kolo mamaʻo ʻo e Vahefonua Samburu ko e kilomita nai ʻe 320 ki he tokelau hahake ʻo Nairobi. ʻI he 1934, naʻe ui ʻa e koló ko Maralal, ʻoku ʻuhingá ko e “ngingila” ʻi he lea faka-Samburu, koeʻuhí ko e ʻuluaki ʻato kapa naʻe ngāueʻaki aí naʻe ulo mai ia ʻi heʻene laʻaá. ʻI ha taʻu ʻe onoua ki mui ai naʻe toe langa ai ha fale ʻato kapa ʻi Maralal. Naʻe toe “ulo” mo “fetapaki” foki mo ia koeʻuhi ko e fale fakafeituʻu ia ki he lotu moʻoní.

Ko e kau malanga ʻe toko 15 naʻa nau fai ha feinga lelei ʻaupito ke langa ʻa e ʻuluaki Fale Fakatahaʻangá ʻi he feituʻu mavahe ko ʻeni ʻo Keniaá. Ko e naunau langá naʻe siʻisiʻi, ko ia naʻe pau ki he fanga tokouá ke nau fakafalala pē ʻi he ngaahi naunau langa ʻo e feituʻú. Naʻa nau ngaahi ʻa e ngaahi holisí mei he kelekele kulokulá ʻo fakahauhau ʻaki ʻa e vaí pea fakafonu ia ʻo fakamaʻu ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo fuʻu pou tuʻu hangatonu. Naʻe fakatokaleleiʻi mo silaʻi ʻa e holisí ʻaki ha teʻe pulu mo ha efuefu kuo heu fakataha, ʻo lava ai hano silaʻi fefeka ʻa ia ʻoku tolonga ʻo laui taʻu.

Ke maʻu ʻa e ngaahi pou ki he langá, naʻe maʻu ʻe he fanga tokouá ha ngofua ke tā hifo ai ʻa e ngaahi fuʻu ʻakaú. Ka ko e vaotā ofi tahá naʻe kilomita nai ʻe 10 hono mamaʻó. Naʻe pau ki he fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ke nau lue ki he vaotaá, tā hifo ʻa e ngaahi fuʻu ʻakaú, tuʻutuʻu kinautolu, pea fua mai ʻa e ngaahi fuʻu poú ki he feituʻu naʻe fai ai ʻa e langá. ʻI he taimi ʻe taha, ʻi heʻenau fononga mai mei he vaotaá, naʻe taʻofi ʻa e fanga tokouá ʻe he kau polisí, ʻa ia naʻa nau taukaveʻi ʻoku taʻeʻaonga ʻenau ngofuá. Naʻe tala ange ʻe he polisí ki ha tāimuʻa makehe ʻe puke ia ki hono tā ʻa e ʻakaú. Ko ha tuofefine ʻi he feituʻú, ʻoku ʻiloʻi ia ʻi he koló pea pehē ki he polisí, naʻá ne lea hake: “Kapau te ke puke homau tokouá, kuo pau ke ke puke kotoa kimautolu, koeʻuhí naʻa mau tā kātoa hifo pē ʻa e ʻakaú!” Naʻe tukuange kotoa leva kinautolu ʻe he ʻōfisá.

Naʻe ʻi ai ha fanga monumanu kaivao ʻi he vaotaá, ko ia ko e lue aí naʻe ʻikai taʻeʻiai ha fakatuʻutāmaki. ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe tā hifo ai ʻe ha tuofefine ha fuʻu ʻakau. ʻI heʻene tō ki he kelekelé, naʻá ne sio ki ha monumanu ʻoku puna ʻo lele. Naʻá ne fakakaukau ko ha ʻanitelope pē ʻi heʻene hila atu ʻoku lanu melomeló, ka ki mui aí naʻá ne sio ki he fakaʻilonga ʻo e vaʻé ko ha laione! Neongo ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki peheé, naʻe fakaʻosi ʻe he fanga tokouá ʻa e holó, pea ʻoku tuʻu ia ko ha matavai “ngingila” ʻo e fakahīkihiki kia Sihová.

ʻI Fepueli 1, 1963, ko ha ʻaho mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia fakateokalati ʻo Keniaá. ʻI he ʻaho ko iá naʻe fakaava ai ʻa e ʻuluaki ʻōfisi vaʻá, ko e loki ʻe taha pē ʻi he sikuea mita ʻe 7.4. ʻI ʻOkatopa 25, 1997, ko ha toe ʻaho mahuʻinga ia ʻi he hisitōlia fakateokalati ʻo Keniaá—ko ha ʻaho fakatapui ki ha fale Pēteli foʻou ʻi he sikuea mita ʻe 7,800! Ko e langa kakató ni ko ha tumutumu kāfakafa ia ki ha ngāue tōtōivi taʻu ʻe tolu. Kuo liliu ʻe ha kau ngāue pole mei he ngaahi puleʻanga kehekehe ʻe 25 ha fuʻu konga fonua pelepela mo vaoa ʻeka ʻe 7.8 ki ha ʻātakai fakaʻofoʻofa hangē ha ngoué maʻá e vaʻa foʻoú, ʻo fakanofoʻanga ai ʻa e mēmipa ʻe toko 80 ʻo e fāmili Pētelí.

ʻOku tau maʻu ʻa e ʻuhinga kotoa pē ke fiefia ai ʻi he meʻa kuo fai ʻe Sihova maʻa ʻene kakaí. Fakamālō kiate ia ʻi hono ueʻi ʻa e loto ʻo ʻene kau sevānití ke nau fakalahi atu pea vivili mālohi ʻi he fekumi ki he faʻahinga taau ʻi Keniaá, ʻo ʻai ai ia ko ha fonua ʻo e fakaʻofoʻofa fakalaumālie.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share