ʻOkú Ke Ongoʻi ʻOku ʻIkai ke Mahinoʻi Koe?
NAʻE ongoʻi hohaʻatuʻu ʻa ʻAtonio. Fakafokifā mo taʻealafakamatalaʻi, kuo hoko ʻa hono kaumeʻa lelei ko Leonātí ʻo momoko ange kiate ia.a Naʻe ʻikai ke ne tali ange ʻa e ngaahi lea fakafeʻiloaki ʻa ʻAtonió ʻi ha ngaahi taimi kehekehe, pea ʻi he taimi ʻokú na fakataha aí, ʻoku hangē ia he taimi ko ení ʻoku ʻi ai ha ʻā vahevahe ʻi hona vahaʻá. Naʻe kamata ke manavahē ʻa ʻAtonio naʻa kuó ne fai pe leaʻaki ha meʻa naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe hono kaumeʻá. Ka ko e hā nai?
ʻOku hoko lahi ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí. Ko e ngaahi taʻefemahinoʻaki lahi ʻoku siʻi pē pea ʻoku faingofua pē ʻa hono fakatonutonú. Ko e niʻihi kehe ʻoku lava ke mātuʻaki fakatupu ongoʻi feifeitamaki, tautefito ʻi he taimi ʻoku hokohoko atu ai ʻa e ngaahi ongoʻi fehālaakí neongo ʻa e ngaahi feinga kotoa ke toʻo kinautolú. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí? ʻOku anga-fēfē ʻenau uesia ʻa e faʻahinga tāutaha ʻoku kau ki aí? Ko e hā ʻoku lava ke ke faí kapau ʻoku taʻemahino ki he niʻihi kehé ha meʻa ʻokú ke fai? ʻOku mahuʻinga moʻoni ʻi ha tuʻunga ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo koé?
Ko ha Moʻoni Taʻealakalofi
Koeʻuhi ʻoku ʻikai lava ʻe he kakai kehé ke ʻilo ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi taumuʻá, ʻe ʻi ai ha taimi ʻe fakaʻuhingaʻi ʻe ha taha ʻetau ngaahi leá pe ngaahi ngāué. ʻOku lahi ʻa e malava ke ʻi ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai pē te tau lava ke fakamatalaʻi ʻetau ngaahi fakakaukaú ʻaki ʻa e mahino pea mo e tonu matematē ʻoku fai ki ai ʻa e fakaʻamú. Ko e longoaʻa pea mo e ngaahi fakahohaʻa kehe ʻi he ʻātakaí te ne ʻai nai ai ke faingataʻa ki he niʻihi kehé ke nau fanongo tokanga mai kiate kitautolu.
Ko e ngaahi founga mo e ngaahi anga foki ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai ʻa e hehema ke fakaʻuhingaʻi. Hangē ko ení, ʻe fakamāuʻi halaʻi nai ha tokotaha loto-siʻi ʻo pehē ʻoku ʻikai te ne anga-fakakaumeʻa, taʻemahuʻingaʻia, pe hīkisia. Ko e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻi he kuohilí ʻe hoko nai ia ʻi he tuʻunga fakaeongó kae ʻikai ʻi he ngaahi tali ʻuhinga lelei ki he ngaahi tuʻunga paú. Ko e ngaahi faikehekehe ʻi he tōʻonga fakafonuá mo e leá ʻoku ʻuhinga leva iá ʻe ʻikai ke fakanatula pē ʻa e femahinoʻakí. Ko e moʻoni, ʻoku tānaki atu ki he meʻá ni ʻa e ngaahi līpooti mo e lau taʻetotonu, pea ʻoku ʻikai totonu ke tau ofo ʻi he kehe he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku fakamatalaʻiʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku leaʻaki pe faí mei he meʻa naʻe muʻaki fakataumuʻa ki aí. Ko e moʻoni, ko e kotoa ʻo e meʻá ni, ʻoku ʻomai ai ʻa e fiemālie siʻisiʻi pē ki he faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke fakamatalaʻi totonu ʻenau ngaahi taumuʻá.
Ko e fakatātaá, naʻe fai ʻe ʻAna ha fakamatala naʻe ʻikai taumuʻa kovi ʻo fekauʻaki mo e manakoa ʻa ha kaumeʻa naʻe ʻikai te ne ʻi ai. Naʻe fakahoko halaʻi ʻa e fakamatalá, pea ʻi he ʻohovale mo e puputuʻu ʻa ʻAná, naʻe tukuakiʻi ʻita ia ʻe hono kaumeʻa ko iá ʻi he ʻao ʻo e tokolahi naʻa nau sio ki aí ki he meheka ʻi he tokanga naʻe maʻu ʻe hono kaumeʻá mei ha feohi mo ha tangata ʻe taha. Naʻe fakaʻuhingahalaʻi kakato ʻa e fakamatala ʻa ʻAná, pea ko e kotoa ʻo ʻene ngaahi feinga ke fakapapauʻi ki hono kaumeʻá naʻe ʻikai haʻane fakataumuʻa ki ha maumaú naʻe taʻeʻaonga. Naʻe fakatupunga ʻe he tuʻunga ko iá ha mamahi lahi, pea naʻe ʻosi mei ai ha taimi lahi ki muʻa ke lava ʻe ʻAna ʻo fakaleleiʻi kakato ʻa e taʻefemahinoʻakí.
Ko e anga ʻo hono fakafuofua koe ʻe he niʻihi kehé ʻoku faʻa fakatuʻunga ia ʻi heʻenau ʻiloʻi hoʻo ngaahi taumuʻá. Ko ia ai, ʻoku fakaenatula pē ke ke ongoʻi loto-mamahi ʻi he taimi ʻoku fakaʻuhingahalaʻi ai ʻe he kakaí ʻa hoʻo ʻuhingá. Te ke ʻita nai, ʻo ongoʻi ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ke ʻikai mahinoʻi ai koe ʻe ha taha. Kiate koe ko e ngaahi fakafuofua peheé ʻoku fakatafaʻaki taha, fakaanga, pe hala fakaʻaufuli, pea ʻoku lava ke nau fakatupu loto-lavea lahi—tautefito kapau ʻokú ke fakamahuʻingaʻi ʻa e fakakaukau ʻa e faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e ngaahi fakafuofua taʻetotonú.
Ko ia ai, te ke hohaʻa nai ʻi he founga ʻo hono fakamāuʻi koe ʻe he kakaí, ka neongo ia ʻoku feʻungamālie ke tokaʻi ʻa e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé. ʻOku ʻikai faka-Kalisitiane ke tukunoaʻi ʻa e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé, pea ʻe ʻikai ʻaupito te tau loto ke hoko ʻetau ngaahi leá pe tōʻongá ʻo ʻi ai hano nunuʻa fakatupu maumau ki he kakai kehé. (Mātiu 7:12; 1 Kolinito 8:12) Ko ia ai, ʻe fiemaʻu nai ʻi ha taimi ke ke fai ha feinga ke fakatonutonu ha fakakaukau hala ʻa ha tokotaha ʻo fekauʻaki mo koe. Kae kehe, ko e tokanga tōtuʻa ki he leleiʻiá, ʻoku ʻikai fakahoko ai ʻa e taumuʻá, ʻo iku ai ki he mole ʻa e tokaʻi-kitá pe ko ha ongoʻi ʻo e talitekeʻi. Hili iá, ko ho mahuʻinga moʻoní ʻoku ʻikai ke fakatuʻunga ia ʻi he fakakaukau ʻa e niʻihi kehé.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, te ke fakatokangaʻi nai ʻoku makatuʻunga lelei ʻa hono fakaangaʻi koé. ʻOku lava ke fakatupu loto-mamahi mo ia foki, ka ʻo kapau te ke lāuʻilo loto-lelei mo faitotonu ki hoʻo ngaahi taʻehaohaoá, ʻe lava ke ʻaonga ʻa e ngaahi meʻa pehē ʻoku hokosiá, ʻi hono ueʻi koe ke ke fai ʻa e ngaahi liliu ʻoku fiemaʻú.
Ngaahi Ola ʻIkai Lelei
Ko e ngaahi taʻefemahinoʻakí ʻe iku atu nai ia pe ʻikai ki ha ngaahi ola mafatukituki. Hangē ko ení, kapau ʻokú ke fanongo atu ki ha tangata ʻoku talanoa leʻo-lahi ʻi ha falekai, te ke fakaʻosiʻaki nai ko iá ko ha tokotaha faifakamamata pe fie hā. ʻE lava pē ke ke hala. Ko e tokotaha ʻokú ne talanoa ki aí ʻoku ʻikai nai ke sai ʻa ʻene fanongó. Pe mahalo ʻokú ke pehē nai ko e tokotaha faifakatau ʻi he falekoloá ʻoku hā ngali ʻikai ke anga-lelei, kae mahalo pē ʻoku ʻikai te ne ongoʻi sai. Neongo ʻoku iku ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻaki peheé ki he ngaahi ongoʻi taʻepau, ngalingali ʻe ʻikai te nau fakatupu ha ngaahi nunuʻa mafatukituki pe tuʻuloa. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku lava ke fakatupunga ʻe he ngaahi taʻefemahinoʻakí ha fakatamaki. Fakakaukau angé ki ha ongo talanoa ʻe ua ʻi he hisitōlia ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá.
ʻI he taimi naʻe mate ai ʻa Naasi, tuʻi ʻo ʻĀmoní, naʻe fekau atu ai ʻe Tēvita ha kau talafekau ke nau fakafiemālieʻi ʻa hono foha ko Hānuní, ʻa ia naʻe kamata ke pule ʻo fetongi ʻa ʻene tamaí. Kae kehe, ʻi hono fakaʻuhingahalaʻi ʻa e ʻaʻahi atu ʻa e kau talafekaú ko ha fili ʻoku nau asiasi ʻa e feituʻu ʻĀmoní, naʻe ueʻi ai ʻa Hānuni ke ne ʻuluaki fakamaaʻi ʻa e kau talafekaú pea ke ne faitau leva mo ʻIsileli. Ko hono olá, naʻe mate ʻo ʻikai siʻi hifo ai ʻi he kakai ʻe toko 47,000—koeʻuhi pē ko e ʻikai ke mahinoʻi ʻa e ngaahi taumuʻa leleí.—1 Kalonikali 19:1-19.
Ki muʻa ange ʻi he hisitōlia ʻo ʻIsilelí, naʻe fakaleleiʻi mātuʻaki kehe ai ha taʻefemahinoʻaki ʻe taha. Ko e matakali ʻo Lūpeni mo Katá pea mo e vaeua ʻo e matakali ʻo Manasé naʻa nau langa ha ʻōlita ʻiloa ʻi he veʻe Vaitafe Sioataní. Naʻe sio ʻa e toenga ʻo ʻIsilelí ki he meʻá ni ko ha tōʻonga taʻefaitōnunga, ko ha angatuʻu kia Sihova. Naʻa nau fakatahataha ai ki ha ngāue fakakautau. Ki muʻa ʻi hono fai ha meʻa mafatukitukí, naʻe fekau atu ai ʻe he kau ʻIsileli kehe ko ení ha kau talafekau ke fakahaaʻi ʻenau ʻita ʻi he ngāue taʻemateaki kuo nau ʻiloʻí. Naʻe lelei ʻa ʻenau fai iá, he naʻe tali mai ʻe he kau langa ʻo e ʻōlitá naʻe ʻikai haʻanau taumuʻa ke tafoki mei he lotu maʻá. ʻI hono kehé, ko e ʻōlitá naʻe pau ke hoko ia ko ha fakamanatu ʻo ʻenau faitōnunga kia Sihová. Ko e taʻefemahinoʻaki ko ení ne mei fakatupunga ai ha tāmate tavale, ka naʻe afeʻi ʻe he potó ʻa e ngaahi nunuʻa fakalilifu peheé.—Siosiua 22:10-34.
Fakamahinoʻi ʻa e Ngaahi Meʻá ʻi ha Laumālie ʻo e ʻOfa
Ke fakahoa ʻa e ongo fakamatalá ni ʻoku ʻi ai hono lēsoni. ʻOku hā mahino, ko hono fakamahinoʻi ʻa e ʻīsiú ʻa e meʻa fakapotopoto ke faí. ʻI he talanoa naʻe lāulea fakaʻosi ki aí, ko hai ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e moʻui naʻe fakahaofi koeʻuhi pē ko e talanoa ʻa e ongo faʻahí? ʻI he ngaahi tuʻunga lahi tahá, ʻe ʻikai ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ki he moʻuí kapau ʻoku ʻikai te ke mahinoʻi ʻa e ngaahi taumuʻa moʻoni ʻa ha tokotaha kehe, ka ʻe hoko nai ia ki he ngaahi kaumeʻá. Ko ia kapau ʻokú ke ongoʻi kuo fai taʻetotonu atu ha taha kiate koe, ʻokú ke fakapapauʻi ʻokú ke mahinoʻi ʻa e ngaahi meʻá ʻi honau tuʻunga totonú, pe ʻokú ke fakaʻuhingahalaʻi kinautolu? Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻa e tokotaha ʻe tahá? ʻEke kiate ia. ʻOkú ke ongoʻi ʻoku ʻikai ke mahinoʻi koe? Talanoa ʻo fekauʻaki mo ia. ʻOua ʻe fakaʻatā ʻa e hīkisiá ke ne taʻofi koe.
Naʻe ʻomai ʻe Sīsū ʻa e taumuʻa lelei ʻaupito ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí: “Ka kuo ke haʻu mo koe ha feilaulau ki he ʻolita, ʻo ke toki manatuʻi ai ʻoku ai ha meʻa ʻoku koviʻia ai ho kainga kiate koe: tuku pe hena hoʻo feilaulau ʻi he veʻe olita, pea ke mole atu muʻa ʻo fakalelei ho kainga, pea ke toki haʻu ʻo ʻatu hoʻo feilaulau.” (Mātiu 5:23, 24) Ko ia ko e meʻa totonu ke faí ko e fakaofiofi ki he tokotahá fakaekimoua pē, ʻo ʻikai kau ai ha niʻihi kehe. ʻE toe kovi ange ʻa e ngaahi meʻá kapau ʻe ʻuluaki fanongo ʻa e tafaʻaki ʻoku mamahí ki hoʻo lāungá mei ha tokotaha kehe. (Palovepi 17:9) ʻOku totonu ko hoʻo taumuʻá ia ke fakamelino ʻi he laumālie ʻo e ʻofá. Fakamatalaʻi anga-mokomoko ʻa e palopalemá ʻi ha ngaahi foʻi lea mahino, faingofua, mo ʻikai tukuakiʻi. Fakamatalaʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻoku ʻai koe ki ai ʻe he tuʻunga ko iá. Pea fanongo tokanga ki he fakakaukau ʻa e tokotaha ʻe tahá. ʻOua ʻe fakavave ke tukuakiʻi ʻoku hala ʻa ʻene ngaahi ʻuhingá. Loto-lelei ke falala naʻe ʻikai ha ʻuhinga hala ʻa e tokotaha ʻe tahá. Manatuʻi, ko ʻofá “ʻoku ne tui ʻi he meʻa kotoa pe.”—1 Kolinito 13:7.
Ko e moʻoni, naʻa mo e taimi ʻoku fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻakí, ʻe kei ʻi ai pē nai ʻa e ngaahi ongoʻi loto-lavea pe ko e ngaahi ola ʻikai lelei tuʻuloa. Ko e hā ʻe lava ke faí? ʻI hono fiemaʻú, ʻoku feʻungamālie ʻa e ngaahi kole fakamolemole loto-moʻoní, fakataha mo ha toe tōʻonga kehe pē ʻa ia ʻe lava ʻi ha ʻuhinga lelei ke fai ke fakatonutonu ai ʻa e ngaahi meʻá. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga peheé, ko e faʻahi loto-mamahí ʻoku totonu ke nau muimui ʻi he akonaki fakamānavaʻí: “Ka ai ha taha ʻoku ne koviʻia ʻi ha taha ʻi ha meʻa, ke mou fekatakiʻaki pe mo fefakamolemoleʻaki; ʻio, ʻo hange foki ne fakamolemole kimoutolu ʻe he ʻEiki, ke pehe pe mo kimoutolu. Pea mou kofutuʻaʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko ia katoa ʻa e ʻofa, ʻa ia ko e fakamaʻu ʻo e haohaoa.”—Kolose 3:13, 14; 1 Pita 4:8.
Lolotonga ʻoku tau kei taʻehaohaoa, ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻaki mo e ngaahi ongoʻi loto-lavea. ʻE lava ke fai ʻe ha taha pē ha fehālaaki pe lea ʻi ha founga ʻoku ongo taʻefakapotopoto pe taʻeʻofa. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohitapú: “ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻoku tau humu ai kotoa pe. Toki ai ha tangata ʻoku ʻikai ke humu ʻi he lea, pea ko e tangata haohaoa ia, mo mafai ke ʻai piti ki he sino kotoa.” (Semisi 3:2) Koeʻuhi ʻoku lāuʻilo lelei ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki he meʻá ni, kuó ne tokonaki mai ai kiate kitautolu ʻa e ngaahi fakahinohino ko ení: “ʻOua naʻa ʻoho ho loto ke ʻita: he ko e ʻita ʻoku ne ngaohi hono nofoʻanga ʻi he fatafata ʻo e sesele. Ko e meʻa foki ki he ngaahi lea ʻoku fai ʻe he kakai, ʻoua naʻa tokanga ho loto ki ai, naʻa ʻiloange te ke fanongo ki hoʻo tamaioʻeiki ʻoku ne talakaaʻi koe. Seuke ʻoku ʻilo ʻe ho loto kuo tuʻo lahi ʻa e talakaaʻi ha kakai kehe ʻe koe foki.”—Koheleti 7:9, 21, 22.
“ʻOku Hanga ʻe Sihova ʻo Fua ʻa e Ngaahi Loto”
Fēfē kapau ʻoku hā taʻemalava ke fakatonutonu ha ongoʻi kovi mai ʻa ha taha kiate koe? ʻOua ʻe foʻí. Hokohoko atu ʻa hono fakatupulekina mo fakahāhā ʻa e ngaahi anga faka-Kalisitiané ʻi he lelei taha te ke malavá. Kole kia Sihova ke ne tokoniʻi koe ke fakaleleiʻi ʻa e tafaʻaki ʻokú ke fiemaʻú. Ko ho mahuʻinga moʻoni ʻi he tuʻunga ko ha tokotahá ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi fakaʻosi ia ʻe he kakai kehé. Ko Sihova pē taha ʻoku lava ke ne “fua ʻa e ngaahi loto.” (Palovepi 21:2) Naʻa mo Sīsū naʻe ʻikai ke fakamāʻolungaʻi ia pea naʻe fehiʻanekinaʻi ʻe he tangatá, ka naʻe ʻikai ke uesia ai ʻa e anga ʻo e vakai mai ʻa Sihova kiate iá. (Aisea 53:3) Neongo ʻe fakamāuʻi halaʻi nai koe ʻe ha niʻihi, ʻe lava ke ke ‘lilingi ho lotó’ kia Sihova, ʻo falala ʻokú ne mahinoʻi koe, “he talaʻehai ko e fai ki he sio ʻa e tangata; he ʻoku sio ʻa e tangata ki he mata, ka ʻoku sio ʻa e ʻEiki ki he loto.” (Sāme 62:8; 1 Samiuela 16:7) Kapau ʻokú ke kīvoi ʻi hono fai ʻa e meʻa ʻoku leleí, ko e faʻahinga ko ia kuo nau faʻu ha fakakaukau kovi kiate koé, te nau ʻiloʻi nai ʻi ha taimi ʻenau halá, pea liliu ʻenau fakakaukaú.—Kaletia 6:9; 2 Timote 2:15.
ʻOkú ke manatuʻi ʻa ʻAtonio, ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e kupú? Naʻá ne fakatupu ʻa e loto-toʻa ke muimui ki he fakahinohino Fakatohitapú, pea naʻá ne talanoa mo hono kaumeʻa ko Leonātí, ʻo ʻeke ange pe ko e hā kuó ne fai ke fakalotomamahiʻi ai iá. Ko e olá? Naʻe moʻulongoa ʻa Leonaati. Naʻá ne tali ange naʻe ʻikai ke fai ʻe ʻAtonio ha meʻa ʻe taha ke fakalotomamahiʻi ai ia pea fakapapauʻi ange naʻe ʻikai te ne ʻuhinga ke fai ange ha tōʻonga kehe kiate ia. Kapau naʻá ne hā ngali momoko, mahalo pē naʻá ne moʻu fakakaukaua. Naʻe kole fakamolemole ʻa Leonaati ʻi heʻene fakalotolaveaʻi ʻi he taʻeʻilo ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa hono kaumeʻá pea fakamālō ange kiate ia ʻi hono ʻomai ʻa e meʻá ki heʻene tokangá. Naʻá ne tānaki mai ki ai ʻo pehē, te ne tokanga lahi ange ʻi he kahaʻú koeʻuhi ke ʻoua ʻe ʻoange ha ongoʻi tatau ki he niʻihi kehé. Ko e faingataʻa kotoa ʻi hona vaá naʻe mole ai pē ia, pea naʻe hoko ʻa e ongo kaumeʻá ʻo toe vāofi lahi ange ai.
ʻOku ʻikai ʻaupito lelei ke ongoʻi ʻoku ʻikai ke mahinoʻi koe. Kae kehe, kapau ʻokú ke fou ʻi he ngaahi sitepu kotoa ʻoku ala lavá ke fakamahinoʻi ʻa e ngaahi meʻá pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻo e ʻofá pea mo e fakamolemolé, ʻoku ngalingali, te ke maʻu ʻe koe foki ʻa e ngaahi ola lelei tatau.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi ʻoku ngāueʻaki ʻi he kupu ko ení.
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko hono fakamahinoʻi ʻa e ngaahi meʻá ʻi ha laumālie ʻo e ʻofa mo e fakamolemolé ʻe lava ke iku ki ha ngaahi ola fakafiefia