Fakatahataha ʻi he “Loto-Mālie ʻo e Māmaní”
Kuo faifai ange peá ke fanongo ʻi he ngaahi foʻi lea “Te Pito o Te Henua”? ʻI he lea Rapa Nui, ʻa e muʻaki lea naʻe leaʻaki ʻi Easter Island, ʻoku ʻuhingá “ko e Loto-Mālie ʻo e Māmaní.” Ko e hā naʻá ne ʻai ha ʻasemipilī ʻi heni ke mātuʻaki makehé?
MAVAHE, fakaofo, anga kehe. Ko e ngaahi foʻi lea eni naʻe ngāueʻaki ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa Easter Island, pe Rapa Nui hangē ko ia ʻoku uiʻaki ʻe he kau nofo aí. Ko ha feituʻu mavahe moʻoni ia ʻoku tuʻu ʻo mamaʻo ʻaupito ʻi he ʻŌseni Pasifiki Sauté, ʻo kilomita ʻe 3,790 mei Santiago, Sili. Naʻe hoko ia ko ha vahefonua ʻo Sili ʻi Sepitema 9, 1888.
ʻI ha ʻēlia ʻo e sikuea kilomita ʻe 166, ko e motu tulaiʻengikolo ko ení ʻoku faʻuʻaki tefito ia ʻa e ngaahi moʻunga afi ʻikai ngāue ʻe tolu. Ko hono moʻoní, hangē ko e ngaahi motu Pasifiki lahi, ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi tumutumu pē ʻo e ngaahi fuʻu moʻunga lalahi ʻoku tahi ʻa lalo. Ko e motú fakakātoa naʻe fakahaaʻi ia ko ha maka fakamanatu fakanatula. ʻOku ʻikai ha veiveiua ʻa ʻene ʻiloa taha ʻi hono ngaahi fuʻu ʻīmisi maka fakaofo, ʻoku ʻiloa ko e moai.a
Tuku kehe ʻa e ngaahi funga fonua manakoá mo e ngaahi feituʻu fakahisitōliá, ʻoku ʻomai ʻe Easter Island ha ngaahi meʻakai vovo kehekehe. ʻOku haʻu mei he fonuá ʻa e ngaahi fuaʻiʻakau hangē ko e fainā, ʻāvoka, lesi pea mo e kalasi kehekehe ʻe hiva ʻo e siainé. Pea ʻoku ʻomai ʻe he tahí ha kalasi kehekehe lahi ʻo e iká mo e meʻakai tahi kehe.
ʻOku malū ʻa e ʻeá ʻi Easter Island, fakataha mo e ngaahi ʻuha tuʻumaʻu pea mo e ʻumata, ʻa ia ʻoku ʻoange ai ki he kau ʻaʻahí ʻa e ʻea maʻa mo e ngaahi ʻata fakaholomamata. Ki muí ni mai, ʻoku ʻi ai ʻa e kau nofo ʻe toko 3,800 nai. Ko e kau nofo ai ʻi onopōní ko ʻenau tukuʻau mai mei he faʻahinga naʻa nau ʻuluaki nofoʻí, ʻo tuifio ai mo e kau ʻIulope, kau Sili mo e faʻahinga kehe. Ko e kau folau ʻeveʻeva ʻe laui teau mei ʻIulope mo ʻĒsia ʻoku nau ʻaʻahi ki he motú, ʻo ʻai ai ʻa e folau ʻeveʻevá ko ha konga mahuʻinga ia ʻo hono tuʻunga fakaʻekonōmiká.
ʻUluaki Tō ʻa e Ngaahi Tenga ʻo e Puleʻangá
Naʻe fakamatala ʻi he 1982 Yearbook of Jehovah’s Witnesses: “Naʻa mau maʻu ʻi ha taimi ha toko taha malanga pē ʻe toko taha ʻi Easter Island. Naʻe tokoniʻi fakalaumālie ia fakafou he fetohiʻaki mo ha tuofefine misinale ʻi he vaʻa [ʻi Silí]. Neongo naʻá ne foki talu mei ai ki he fonua lahí, ʻoku mau maʻu ha lēkooti ʻo e kau tukuhau Taua Leʻo ʻi he motú. ʻI heʻemau ʻohovalé, ʻi ʻEpeleli 1980 naʻa mau maʻu ai ha tā telefoni mamaʻo mei ha toko taha mahuʻingaʻia naʻá ne loto ke ʻiloʻi ʻa e taimi ke kātoangaʻi ai ʻa e Fakamanatú. Pea ʻi mui ai ʻi he taʻu tatau naʻe hiki ki ai ha ongo meʻa mali mei Valparaiso, pea naʻá na fai ai ʻa e ngaahi ako Tohi Tapu mo e faʻahinga mahuʻingaʻia. ʻI ʻEpeleli 1981 naʻe fai ai ʻi he ʻuluaki taimí ha fakataha ʻo e Fakamanatú ʻi he motú ni, ʻo ʻi ai ʻa e toko 13. He fiefia ē ko kimautolu ʻi he hūhū ʻa e ‘ongoongo leleí’ ki he feituʻu tuʻu mavahe ko ení!”
Ki mui ai, ʻi Sanuali 30, 1991, naʻe ʻave ki he motú ʻe he vaʻá ha ongo meʻa tāimuʻa makehe, ko Dario mo Winny Fernandez. ʻOku manatu ʻa Tokoua Fernandez: “Naʻe ʻave kimaua ʻe ha puna houa ʻe nima ki he feituʻu tuʻu mavahe taha ʻo e palanité, ki ha anga fakafonua fonu misiteli.” Naʻe fokotuʻutuʻu vave ʻa e ngaahi fakatahá mo e ngāue fakamalangá ʻi he poupou ʻa ha tokoua fakalotofonua pea mo ha tuofefine ʻa ia naʻe toki tūʻuta ki ai mo ʻene fānau ʻe toko ua. Neongo ʻa e ngaahi tenge fakafāmilí, faivelenga fakalotú, mo e ngaahi tōʻonga moʻui pau ʻa ia ʻoku anga-maheni ʻaki ʻi he anga fakafonua faka-Polinisiá, naʻá na sio ki he tāpuaki ʻa Sihová ʻi heʻena ngaahi feingá. Ko Tokoua mo Tuofefine Fernandez ʻoku ʻikai te na kei hoko ko ha ongo tāimuʻa makehe, ka ʻokú na nofo ai pē he motú, ʻa ia ʻokú na tauhi hake ai hona foha naʻe fāʻeleʻi ai. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ai ʻa e kau malanga fiefia ʻo e Puleʻangá ʻe toko 32. ʻOku ʻi honau lotolotongá ʻa e kakai Rapa Nui tuʻufonuá, pea pehē ki he faʻahinga ʻa ia naʻa nau nofo ʻi he motú pe hiki ki ai ke ngāue ʻi he feituʻu ʻa ia naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻu ʻo e kau fanongonongo ʻo e Puleʻangá.
Ngaahi Teuteu ki ha ʻAsemipilī Fakasēketi
ʻI he vakai ki he fuʻu mamaʻo lahi ʻi he vahaʻa ʻo e motú mo e konitinēnití, ʻoku maʻu tuʻo tolu ai he taʻu ʻe he fakatahaʻangá ha ngaahi tepi vitiō ʻo e ngaahi polokalama ʻo e ʻaho ʻasemipilī makehé, ʻasemipilī fakasēketí, mo e fakataha-lahi fakavahé. Ka ʻi he aʻu mai ki he ngataʻanga ʻo e 2000, ko e fakakaukau ki haʻanau ʻasemipilī tonú, ʻa e ʻuluaki ia ke fai ʻi aí, naʻe fai ʻa e vakai ki ai ʻe he Kōmiti Vaʻa ʻi Silí. ʻI he fakamulitukú, naʻe fili ai ke fai ha ʻasemipilī fakasēketi ʻi Nōvema 2001, pea naʻe fai ha fakaafe ke maʻu ʻa e kātoanga makehe ko ení ki ha fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakangatangata honau tokolahí mei he ngaahi tapa kehekehe ʻo Silí. Koeʻuhi ko e taimi-tēpile ʻa e kautaha vakapuná, naʻe teu ai ke fai ʻa e ʻasemipilií ʻi he Sāpate mo e Mōnite.
Ko e kau fakafofonga ʻe toko 33 naʻe fakaafeʻí naʻa nau fiefia ʻi he fakakaukau ke folau ki he motú ke kau ʻi he ʻuluaki ʻasemipilī fakasēketi ke fai ʻi he feituʻu mavahe ko iá. Hili ha puna lōloa ʻi he ʻŌseni Pasifikí, naʻe fiefia ʻa e kau fakafofongá ke talitali lelei ʻe he fanga tokoua fakalotofonua naʻa nau tatali kia kinautolu ʻi he malaʻe vakapuná. Naʻe talitali ʻaki ʻa e kau fakafofongá ʻa e ngaahi lei fakaʻofoʻofa (ngaahi kahoa naʻe ngaohi mei he ngaahi matalaʻiʻakaú), ko ha meʻaʻofa anga-maheni ia ʻi he motú. Naʻe ʻave leva kinautolu ki honau ngaahi nofoʻangá, pea ʻi he hili ha ʻeveʻeva taki mamata nounou ʻi he motú, ko e faʻahinga kotoa te nau kau ʻi he polokalama ʻasemipilií naʻa nau fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá.
Fakahaaʻi mei ha Matavai Taʻeʻamanekina
Lolotonga ʻa e heka ki he ʻasemipilií, naʻe ʻohovale ai ʻa e kau fakafofonga ʻe niʻihi ʻi he fanongo ʻi he letioó ki he pātele fakalotofonuá ʻokú ne fakamatala ʻo fekauʻaki mo ʻenau ʻaʻahí. Naʻá ne lave ai ki ha kau folau ʻeveʻeva mei he konitinēnití ʻa ia te nau ʻaʻahi ki he ngaahi ʻapí ke talanoa ʻo fekauʻaki mo e ngataʻanga ka hoko mai ʻo e māmaní. Neongo naʻá ne fakaʻaiʻai ʻa e faʻahinga ʻi hono vāhenga fakasiasí ke ʻoua ʻe fanongo ki he kau ʻaʻahí, ko ʻene fanongonongó naʻe tokoni ia ki hono fakahaaʻi ʻa e ʻi ai ʻa ha fuʻu kulupu tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he motú. Naʻe ueʻi ʻe he meʻá ni ʻa e ʻamanaki ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻi he motú. Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho hoko mai aí, naʻe vahevahe pōtoʻi atu ai ʻe he kau fakafofongá kia kinautolu ʻa e pōpoaki fakalototoʻa ʻo e ongoongo leleí.
Kamata ʻa e ʻAsemipilií
ʻI he pongipongi Sāpaté, naʻe tatali ai ʻa e fanga tokoua fakalotofonuá ʻi he hūʻanga ʻo e Fale Fakatahaʻangá ke talitali lelei ʻa e kau fakafofongá ʻi heʻenau aʻu atu ki he ʻuluaki ʻaho ʻo e ʻasemipilií. “Iorana Koe! Iorana Koe!” “Mālō e Lava Mai!” Naʻe tui ʻe he fanga tuofāfine ʻe niʻihi ʻa e teunga fakafonuá pea teuteuʻi honau ʻulú ʻaki ʻa e ngaahi matalaʻiʻakau fakaʻofoʻofa ʻi he sīpinga faka-Polinisia moʻoní.
Hili ha tā fasi mālie ki muʻa, naʻe kau fakataha ʻa e ngaahi leʻo ʻe teau ʻi hono hivaʻi ʻa e “Tuʻumaʻu, Taʻengaue!” ʻa ia naʻe ʻikai ʻaupito fanongoa ia ki muʻa ʻi he motú. Naʻe ueʻi ʻa e fanga tokoua fakalotofonuá ke nau fakatō loʻimata ʻi he taimi naʻe fakahoko ai ʻe he seá ha talitali lelei fakalotomāfana ʻi heʻenau lea tuʻufonuá, ʻa e Rapa Nui. Lolotonga ʻa e mālōlō hoʻataá, naʻe fakahāhā ai ʻe he Kau Fakamoʻoni foʻou ʻe toko tolu ʻenau fakatapui ki he ʻOtuá ʻaki ʻenau papitaiso ʻi he vaí. ʻI he taimi naʻe ngata ai ʻa e polokalama ʻo e ʻuluaki ʻahó, naʻe ongoʻi ofi ange ai ʻa e toko taha kotoa kia Sihova pea ki he fetokouaʻakí fakakātoa.—1 Pita 5:9.
Faifakamoʻoni Pongipongi
Koeʻuhi ko e ngaahi tuʻunga makehe ʻi he motú, ko e polokalama ʻo e ʻaho hono ua ʻo e ʻasemipilī fakasēketí naʻe kamata ia hili ʻa e taimi kai hoʻataá. Ko ia ai, naʻe ngāueʻaongaʻaki ʻe he kau fakafofongá ʻa e tuʻungá ʻo ngāueʻaki ʻa e pongipongí ke kau ai ʻi he malaʻe fakafaifekaú. Ko e hā ʻa e ngaahi hokosia naʻe tatali mai kia kinautolú?
Naʻe tala ange ʻe ha fefine taʻumotuʻa ʻoku ʻi ai ʻene fānau tangata mo e fānau fefine ʻe toko valu ki he Kau Fakamoʻoní ʻe ʻikai lava ke ne talanoa mo kinautolu koeʻuhí he ko ha Katolika ia. Hili ʻenau tala ange kiate ia naʻa nau loto ke talanoa fekauʻaki mo e ngaahi palopalema ʻoku fehangahangai mo e toko taha kotoa pē, hangē ko hono ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú pea mo e ngaahi faingataʻa fakafāmilí, naʻá ne loto-lelei ke fanongo.
Naʻe talitali ʻikai anga-fakakaumeʻa ʻe ha fefine taʻumotuʻa fakalotofonua ha ongo meʻa Fakamoʻoni. Naʻá ne tala ange ke na ō ʻo talanoa ki he kakai ʻi he konitinēnití ʻa ia naʻa nau mātuʻaki anga-fakamamahi ki he niʻihi kehé. Naʻe tala ange ʻe he ongo meʻá kiate ia ko e pōpoaki ʻo e ‘ongoongolelei ʻo e puleʻangá’ ʻoku tuʻuaki ia ki he toko taha kotoa pē pea ko e taumuʻa ʻo ʻena haʻu ki he motú ke maʻu ha ʻasemipilī ʻa ia ʻe tokoniʻi ai ʻa e toko taha kotoa ke tupulekina ʻi he ʻofa ki he ʻOtuá. (Mātiu 24:14) Naʻá na ʻeke ange kiate ia pe te ne saiʻia ke maʻu ha moʻui lōloa ʻi he ngaahi tuʻunga palataisi, ʻo meimei tatau mo ia ʻi he motú kae ʻikai ha puke mo ha mate. Hili ʻena fakaʻuhinga mo ia fekauʻaki mo e ngaahi taʻu lahi kuo tuʻu ai ʻa e ngaahi ngoto ʻumu moʻunga afi ʻo e motú, naʻá ne fakakaukauloto ai ki he tuʻunga nounou ʻo e moʻuí peá ne ʻeke: “Ko e hā ʻoku tau moʻui ai pē ʻi ha taimi nounou peheé?” Naʻá ne ʻohovale ʻi heʻene lau ʻa e Sāme 90:10.
ʻI he tuʻunga ko iá, naʻe fanongo fakafokifā ai ʻa e ongo Fakamoʻoní ki he kaikaila mei he kaungāʻapí. Neongo naʻe ʻikai te na mahinoʻi ʻa e kailá, naʻe tala ange ʻe he fefiné kia kinaua naʻe kaikaila ʻita mai ʻa e kaungāʻapí pea naʻa nau fakamahinoʻi mai naʻe ʻikai te nau loto ke ʻaʻahi ange ki ai ʻa e ongo Fakamoʻoní. Kae kehe, ko e fefiné ni ko e nua, pe ʻofefine lahi taha ia ʻo e fāmilí. Talu e mate ʻa ʻene tamaí, ko hono fatongiá ke fili ki he meʻa ʻe lelei taha maʻá e fāmilí. ʻI he ʻao ʻo hono ngaahi kāingá, naʻá ne taukapoʻi ʻa e ongo tokouá ʻi heʻene lea tuʻufonuá peá ne tali ʻi he anga-lelei ʻa e ʻū tohi naʻe tuʻuaki ange ki aí. Ki mui ʻi he uike ko iá, ʻi heʻene heka atu ʻo fakalaka he ongo Fakamoʻoní, naʻá ne tala ange ki hono tuongaʻané ke tuʻu ʻa e kaá. Neongo ʻa e hā mahino ʻa e ʻikai ke fiefia ai ʻa e tuongaʻané, naʻá ne lea fakamāvae ki he ongo tokouá pea talamonū kia kinaua ke na lavameʻa ʻi heʻena ngāue fakafaifekaú.
Neongo naʻe ʻuluaki hā ngali talitekeʻi ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ʻo e motú ʻa e pōpoaki naʻe malangaʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni mei he konitinēnití, naʻe hoko ʻo hā mahino ki he kau ʻaʻahí ko e kau Rapa Nui ʻoku nau anga-lelei mo anga-fakakaumeʻa fakanatula. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolú naʻa nau fanongo fiefia ki he ongoongo leleí. Ko hono moʻoní, ko e toko 6 ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe toko 20 ʻa ia kuo nau papitaiso ʻi he motú ko e faʻahinga ʻoku nofo he feituʻú. Ko e toko taha naʻá ne ʻuluaki ako ʻa e moʻoni faka-Tohitapú ʻi heʻene fanongo mai mei ha loki ofi ki ha ako Tohi Tapu naʻe fai mo hono uaifí. Ko ia mo hono uaifí ko e ongo Fakamoʻoni papitaiso he taimí ni, pea ko ha sevāniti fakafaifekau ia ʻi he fakatahaʻangá.
Hoko Atu ʻa e Polokalama Fakalaumālié
Hili ʻa e taimi kai hoʻataá, naʻe kamata ʻa e polokalama ʻo e ʻaho hono uá. Naʻe toe kau fakataha ai ʻa e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalotofonua ʻe toko 32 pea mo e kau fakafofonga ʻe toko 33 mo e kakai mahuʻingaʻia tokolahi. Ko e meimei toko teau naʻe fanongo ki he polokalamá, ʻo kau ai ʻa e malanga maʻá e kakaí “Founga Hono Ikuna ʻe he ʻOfá mo e Tuí ʻa e Māmaní.” Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ʻi aí naʻa nau sio ki ha fakahāhā moʻui ʻo e ʻofa ʻa ia ʻoku hoko ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa Sihová, naʻa mo e ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻo e ngaahi anga fakafonua kehekehe.—Sione 13:35.
ʻI he taimi ʻo e ʻasemipilī fakasēketí, naʻe fai ai ha fakataha makehe ʻa e ʻovasia sēketí mo e ʻovasia fakavahé pea mo e kau faifekau tāimuʻá. Ko e kau tāimuʻa tuʻumaʻu ʻe toko tolu mei he motú naʻe kau fakataha mo kinautolu ʻa e kau fakafofonga ʻa ia ko e kau tāimuʻa tuʻumaʻu pe tāimuʻa makehe. Naʻe fakalototoʻaʻi lahi ʻa e toko taha kotoa.
ʻI he ʻaho hoko maí, ko e niʻihi ʻo e fanga tokoua fakalotofonua ʻa ia naʻa nau ngāue ko e kau taki mamatá naʻa nau fakaʻeveʻevaʻi ʻa e kau fakafofongá ʻi he motú. Naʻa nau ʻaʻahi ki ha keliʻanga maka ʻa ia naʻe tā tongitongi ai ʻa e moai, ngaahi moʻunga afi ʻa ia naʻe fai ai ʻa e ngaahi feʻauhi ʻi he kuonga muʻá, pea pehē foki ki he matātahi Anakena ʻoneʻone koula fakaʻofoʻofá, ʻa ia naʻe tūʻuta ai ʻa e ʻuluaki kau nofo ʻo e motú.b
Ko e faingamālie fakaʻosi ke fakataha ai mo e fanga tokoua fakalotofonuá ko e Ako Tohi ʻa e Fakatahaʻangá. Hili ʻa e fakatahá, naʻe fakaʻohovaleʻi ʻaki ʻe he Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá ʻenau kau fakaafé ha houa kai anga-maheni. Ki mui ai, ʻi honau teunga makehé, naʻa nau fakahoko hano fakaʻaliʻali lelei ʻo e tauʻolunga fakakulupú. Ko e kau fakafofongá, pea pehē ki he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Rapa Nui, naʻa nau fakapapauʻi ko e ngaahi feinga naʻe fai ke teuteu ki he ʻasemipilií naʻe tuha moʻoni mo ia.
Ko e faʻahinga kotoa ne nau haʻu ko e kau fakafofongá naʻa nau ongoʻi loloto ʻa e pipiki ki honau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine mamaʻó, ʻa ia naʻa nau fakamoleki ha uike fakafiefia mo kinautolu. Naʻe faingataʻa ʻa e mavahe mei he motú. Te nau tukulotoa maʻu pē ʻa e ngaahi kaumeʻa foʻou naʻa nau maʻú pea pehē ki he fakalototoʻa fakalaumālie naʻe maʻú. ʻI he malaʻe vakapuná, naʻe fakakahoa ʻe he fanga tokoua fakalotofonuá ʻa e kau fakafofongá ʻaki ʻa e ngaahi kahoa ngeʻesi fingota naʻa nau ngaohi.
ʻI he mavahe ʻa e kau fakafofongá, naʻa nau palōmesi: “Iorana! Iau he hoki mai e Rapa Nui ee,” ʻa ia ʻoku ʻuhingá: “Nofo ā! Te u foki mai kia koe, Rapa Nui.” ʻIo, naʻa nau fakaʻamu ke toe foki ʻo ʻaʻahi ki honau ngaahi kaumeʻa naʻe toki maʻu foʻoú pea mo e ngaahi mēmipa ʻo e fāmili fakalaumālie ʻi Easter Island fakaʻofoʻofa, mamaʻo, fakaofo mo anga-fakakaumeʻá!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he Awake! ʻo Sune 22, 2000, naʻe pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
b ʻI he ngoto ʻumu ʻo e moʻunga afi Rano Raraku, ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi tā tongitongí. Ko e feituʻu kamataʻanga eni ʻo e feʻauhi ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ko ia naʻa nau loto ke puleʻi ʻa e motú. Naʻe kau ki ai ʻa e hifo he lilifá, kakau ki he taha ʻo e fanga kiʻi motu īkí, ʻomi ha fua ʻo ha manupuna fakalotofonua, kakau ʻo foki ki he motu tefitó, pea kaka ʻo foki hake he lilifá mo e fuaʻi manupuná ʻoku ʻikai mafahi.
[Puha ʻi he peesi 24]
Faifakamoʻoni ʻi Easter Island
ʻI he taʻu nai ʻe ua ki muʻa ʻi he ʻasemipilī fakangalongataʻa ko ení, naʻe ʻaʻahi ai ha ʻovasia sēketi mo hono uaifí ki he motú ʻo fiefia ai ʻi he ngaahi meʻa lelei naʻe hokosia. Ko e fakatātaá, fakaʻuta atu ki heʻenau ʻohovalé ʻi he taimi naʻe fakamanatu ange ai ʻe he tuofefine naʻá ne ʻave kinaua ki hona nofoʻangá naʻá na ako Tohi Tapu mo ia ʻi he fakatonga ʻo Silí ʻi he taimi naʻá ne taʻu hongofulu tupu aí ʻi he taʻu nai ʻe 16 ki muʻá. Naʻe fua ʻa e tenga ko iá ki mui ʻi Rapa Nui.
Naʻá na toe hokosia ʻa e meʻa fakaoli ko ení: Ko e toko taha naʻe ʻaʻana ha falekoloa suvenia naʻá ne tali ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures mo e tohi tokoni ako Tohi Tapu ko e ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá, ko e pulusi fakatouʻosi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI heʻena toe foki atu ke ʻaʻahi kiate iá, naʻá ne tala ange naʻe ʻikai te ne lava ke lau ʻa e Tohi Tapu ko iá. Naʻá na tuku kiate ia ha Tohi Tapu ʻi he lea faka-Falaniseé, ʻo ʻikai ko e lea faka-Sipeiní! Naʻe solova vave ʻa e palopalemá, pea naʻá ne ʻiloʻi ʻi he tokoni ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá, pea pehē foki ki ha Tohi Tapu ʻi heʻene leá tonu tā naʻe ʻikai fuʻu faingataʻa ke mahinoʻi ʻa e Tohi Tapú.
[Mape ʻi he peesi 22]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻú, sio ki he tohi)
EASTER ISLAND
SILI
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko e toko ua ʻi he kau papitaiso ʻi he ʻasemipilī fakasēketí
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Tahifo ʻo e moʻunga afi Rano Raraku; fakatātā ʻi lotó: Fuaʻiʻakau vao ʻoku ui ko e guayaba ʻoku tupu ʻi he motú