Meʻa-Momosi ʻOku Nau ʻAi ke Ala Maʻu ʻa e Maá
KUO lave ki ai “ko e poupou tefito ia ʻo e moʻuí,” “ko e mahuʻinga taha ʻi he meʻakai kotoa pē,” “poupou tefito mo e tokoni ki he tangatá mei he ngaahi taʻu taʻefaʻalaua he kuohilí.” ʻIo, kuo hoko ʻa e maá talu mei tuai, ko ha meʻakai tefito ia. Ko hono moʻoní, ko e taha ʻo e ngaahi fiemaʻu fakavavevave taha ʻa e tangatá ko hono maʻu mai ko ia ʻa ʻene mā fakaʻahó.
Ko e konga tefito ʻo e maá ko e mahoaʻá, pe mahoaʻa uité, ʻa ia ʻoku maʻu mei hono momosi ʻo e ngaahi sīlioló. Ko e ngāue momosí leva ko ha pōtoʻi motuʻa ia. ʻI he ʻikai ala maʻu ʻa e mīsiní, naʻe pau pē ko ha ngāue fakaongosia ia ʻa hono momosi ʻo e uité ke hoko ko e mahoaʻá! ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, ko e ongo mai ʻa e maka-momosi nimá naʻe fekauʻaki ia mo e ngaahi tuʻunga anga-maheni mo nonga, pea ko e ʻikai ke ongona iá naʻe fakahaaʻi ai ʻa e maomaonganoa.—Selemaia 25:10, 11.
Ko e hā naʻe kau ki he ngāue momosí ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá? Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga mo e ngaahi filioʻi kuo ngāueʻaki ke fakahoko iá? Pea ko e hā ʻa e faʻahinga meʻa-momosi ʻokú ne ʻai ke ke ala maʻu ʻa e maá ʻi he ʻaho ní?
Ko e Hā Naʻe Fiemaʻu Aí?
Naʻe folofola ʻa Sihova ki he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi: “Ko eni kuo u ʻatu kiate kimoutolu ʻa e mohuku kotoa pe ʻoku ʻi ai hono tenga ʻi he funga ʻo mamani kātoa, pea mo e ʻakau fulipe ʻa ia ʻoku ʻi ai ha fuaʻi ʻakau mo hono tenga: ko hoʻomou meʻakai ia.” (Senesi 1:29) Naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻakai naʻe ʻoange ʻe Sihova ko e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e tenga mei he ngaahi vaʻa ʻo e mohuku sīlioló. Ko e maʻuʻanga meʻakai ko ení naʻe fiemaʻu ia ki he moʻui ʻa e tangatá, koeʻuhi ko e sīliolo kotoa—kau ai ʻa e uité, paʻalé, lai, ʻouti, laise, mīleti, sōkamu mo e koané—ʻoku ʻi ai ʻa e kapohaituleiti sitaasi ʻoku malava ʻa e sinó ke liliu ki heʻene maʻuʻanga ivi tefitó—ʻa e suká.
Kae kehe, ko e tangatá ʻoku ʻikai mateuteu ia ke ne fakamolū ʻa e sīliolo kakató pea mo matá. Ki he tangatá, ʻoku faingofua ange ke kai ia ʻi hono momosi ke mahoaʻa pea toki kukí. Ko e ngaahi founga faingofua taha ʻo hono liliu ha lahi ʻo ha uite ke mahoaʻá ko hono tuki ia ʻi ha ʻaiʻanga meʻa ukamea, laiki ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo maka ʻe ua, pe ko hono fakatou ngāueʻaki.
Ngaahi Meʻa-Momosi Ngāueʻaki ʻa e Tangatá
Ko e fanga kiʻi maka fakamanatu mei he ngaahi fonualoto motuʻa ʻi ʻIsipité ʻoku fakahaaʻi ai ʻa hono ngāueʻaki ʻa e taha ʻo e muʻaki faʻahinga ʻo e meʻa-momosi uité, ko e maka-momosi nofoʻá. Naʻe ui peheé koeʻuhi naʻe hangē ʻa hono sīpingá ko ha nofoʻá. Naʻe faʻuʻaki ʻa e meʻa-momosi ko ení ha ongo maka ʻe ua—ko ha maka naʻe kiʻi taluo mo tahifo naʻe ʻi laló, pea ko ha maka siʻisiʻi ange naʻe ʻi ʻolungá. Ko e tokotaha ngāué—ʻa ia naʻe angaʻaki ko ha fefine—naʻá ne tūʻulutui ʻi mui he meʻangāué ʻo ne puke ʻa e maka tokaʻolungá fakatouʻosi ʻaki ʻa hono ongo nimá. ʻOkú ne taʻomi leva ia ʻaki ʻa e mamafa kotoa ʻo e konga ki ʻolunga ʻo hono sinó ʻo fetōhoaki ʻa e maka tokaʻolungá ʻi he maka tokalaló, ʻo laiki ai ʻa e uité ʻi he vahaʻa ʻo e ongo maká. Ko ha meʻangāue faingofua kae ola lelei moʻoni ia!
Kae kehe, ko e ngaahi houa naʻe fakamoleki ʻi he tūʻulutuí naʻe ʻi ai hono anga. Ko hono teke ʻa e maka tokaʻolungá ki he ngataʻanga ʻo e maka-momosí pea toho fakafokí naʻe hoko ai ʻo mamahi lahi hokohoko ʻa e tuʻá, ongo nimá, ongo alangá, ongo tuí mo e louhiʻi vaʻe ʻo e tokotaha ngāué. Ko e ngaahi fakatotolo ki he anga-kehe ʻa e hui ʻi he ʻū hui mei Sīlia ʻo e kuonga muʻá, naʻe iku ʻo fakaʻosiʻaki ai ʻe he kau ako ki he kelekelé mo e maká ko hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi maka-momosi meimei tatau naʻá ne fakatupunga ʻa e kau finemuí ke toutou ʻi ai ʻa e ngaahi maumau fakakulukia—ko e luo ʻa e tui-foʻimoá, maumau ʻa e hui niuniu taupotu ki mui ʻo e hui-tuʻá mo e langa lahi ʻa e hui ʻi he motuʻa vaʻé. ʻI ʻIsipite he kuonga muʻá, ko hono ngāueʻaki ʻa e maka-momosí ʻoku hā ngali ko e ngāue ia naʻe fai ʻe he kau sevāniti fefiné. (Ekisoto 11:5)a ʻOku tui ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ko e taimi ko ē naʻe mavahe ai ʻa e kau ʻIsilelí mei ʻIsipité, ko e maka-momosi nofoʻá ʻa e faʻahinga meʻa-momosi naʻa nau ō mo iá.
Ko e ngaahi fakaleleiʻi ki mui ʻo e ngaahi meʻangāue momosí naʻe kau ai ʻa hono fakanifo ʻa e ongo maká fakatouʻosi ke lelei ange ai ʻa hona tuʻunga lavameʻá. ʻI hono ʻai ki he maka tokaʻolungá ha foʻi ava hangē ha fōnelí naʻe malava ʻa e tokotaha ngāué ke ne faʻoaki ai ʻa e uité, ʻa ia naʻe ʻotomētiki ʻa ʻene ʻalu hifo ʻi he vahaʻa ʻo e ongo maká. ʻI he senituli hono fā pe nima K.M., naʻe ʻilo foʻou ai ʻe Kalisi ha mīsini momosi faingofua. Ko ha kau fakatafaʻaki pe liva, fakapine ʻi he muiʻi meʻa ʻe tahá, naʻe fakapipiki ia ki he maka tokaʻolungá. ʻI hono ueʻi ʻo fetōhoaki nounou ʻa e mui ʻe taha ʻo e liva ko ení naʻe fakatupunga ai ʻa e maka tokaʻolunga ko ia ʻoku fafanga hifo ai ʻa e uité ke olo ʻi he maka tokalaló.
Ko e meʻa momosi kotoa naʻe lave ki ai ki muʻá naʻe ʻi ai honau ngataʻanga naʻe faingataʻa ke solova. Naʻe fakatuʻunga kinautolu ʻi ha ngaʻunu fetōhoaki naʻe ʻikai lava ke akoʻi ha monumanu ke ne fakahoko. Ko ia ai, naʻe pau ai ke fakafalala ʻa e ngaahi meʻa-momosi ko ení ki he mālohi ʻo e tangatá. Naʻe toki hoko mai heni ʻa e tekinolosia foʻoú—ko e meʻa-momosi viló. Naʻe lava leva he taimi ko ení ke ngāueʻaki ʻa e fanga monumanú.
ʻAi ʻe he Ngaahi Meʻa-Momosi Viló ke Faingofua Ange ʻa e Ngāué
ʻOku mātuʻaki ngalingali, naʻe ʻiloʻi ʻa e meʻa-momosi uite viló ʻi he ngaahi fonua takatakai ʻi he Metiteleniané ʻi he senituli hono ua K.M. nai. ʻI he aʻu mai ki he ʻuluaki senituli T.S., naʻe maheni ai ʻa e kau Siu ʻi Pālesitainé mo e meʻa-momosi peheé, he naʻe lea ʻa Sīsū ʻo kau ki ha “maka-momosi hangē ko ia ʻoku vilohi ʻe ha ʻasi.”—Maake 9:42, NW.
Ko e meʻa-momosi naʻe ngāueʻi ʻe he fanga manú naʻe ngāueʻaki ia ʻi Loma mo e konga lahi ʻo e ʻEmipaea Lomá. Ko e lahi ʻo e ngaahi meʻa-momosi peheé ʻoku kei tuʻu pē ia ʻi Pompeii. ʻOku faʻuʻaki ia ha maka tokaʻolunga mamafa fōtunga hangē ha meʻa tala taimi sioʻatá ʻa ia naʻe ngāue ko ha meʻa fafanga pea mo ha maka tokalalo hangē ha kouní. ʻI he vilo ʻa e maka tokaʻolungá ʻi he maka tokalaló, naʻe fafanga leva ʻa e ngaahi foʻi uité ʻi he vahaʻa ʻo e ongo maká ʻo laiki ai. Ko e ngaahi maka tokaʻolunga ʻoku kei ʻi ai ʻi he sīpinga ko ení naʻe kehekehe ʻa hono lahí mei he senitimita nai ʻe 45 ki he 90 ʻa hono taiamitá. Ko e ngaahi meʻa-momosi ko ení naʻe aʻu ʻa honau māʻolungá ki he senitimita ʻe 180.
ʻOku ʻikai ke mahino pe naʻe tupu ʻa e ngaahi meʻa-momosi vilo maʻamaʻa angé mei he ngaahi meʻa-momosi naʻe ngāueʻi ʻe he fanga manú pe naʻe tupu ʻa e meʻa-momosi naʻe ngāueʻi ʻe he fanga manú mei he meʻa-momosi viló. Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko e maka-momosi nima viló, naʻe ʻaonga ia ʻi he lava ke ʻave holo pea faingofua ke ngāueʻakí. Naʻe faʻuʻaki ia ha ongo maka fuopotopoto senitimita ʻe 30 ki he 40 nai ʻa hono taiamitá. Ko e tafaʻaki ki ʻolunga ʻo e maka tokalaló naʻe kiʻi tafunga pea ko e tafaʻaki ki lalo ʻo e maka tokaʻolungá naʻe kiʻi taluo koeʻuhi ke hao ʻi he maka tokalalo tafungá. Ko e maka tokaʻolungá naʻe fokotuʻu ia ʻi ha meʻa takai ʻi loto-mālie pea naʻe takai ʻaki ia ha kau papa. ʻI he tuʻunga anga-mahení, naʻe tangutu fehāngaaki ai ha ongo fefine ʻe toko ua, ʻo na taki taha hili hona nima ʻe taha ʻi he kaú ke takaiʻi ʻa e maka tokaʻolungá. (Luke 17:35) ʻAki hono nima naʻe ʻataá, naʻe faʻoaki ai ʻe he taha ʻo e ongo fefiné ʻa e uité ʻi ha falukunga siʻisiʻi ʻi he foʻi ava fakafonu ʻo e maka tokaʻolungá pea naʻe tānaki ʻe he fefine ʻe tahá ʻa e mahoaʻá ʻi heʻene mahua hifo mei he tapaʻi meʻa-momosí ki ha laulau pe tupenu naʻe folahi ʻi lalo ai. Ko e faʻahinga meʻa-momosi ko ení naʻá ne fakalato ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kau sōtiá, kau folau tahí, pe fanga kiʻi fāmili tokosiʻi naʻe nofo mamaʻo mei he ngaahi faiʻanga ngāue momosí.
Fakalele ʻe he Vaí pe ko e Havilí
ʻI he 27 K.M. nai, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he ʻenisinia Loma ko Vituviasí ha meʻa-momosi vai ʻi hono taimí. Naʻe teke ʻe he vai naʻe tafé ʻa e meʻa tapili ʻo ha veʻeteka tuʻu hangatonu naʻe fakamaʻu ki ha ʻakisela fakatafaʻaki, ʻo fakatupunga ai ke vilo ʻa e veʻeteká. Naʻe hanga ʻe he veʻeteka fakanifó ʻo vilohi ha saafi hangatonu. Naʻe hanga leva ai ʻe he sāfí ʻo vilohi ha fuʻu maka-momosi tokaʻolunga.
Naʻe anga-fēfē hono fakahoa ʻa e lahi ʻo e meʻa naʻe ngaohi ʻe he meʻa-momosi vaí ki he ngaahi meʻa-momosi kehé? ʻOku fakafuofua ko e maka-momosi nimá naʻe lava ke ne momosi ʻa e uite ʻikai siʻi hifo he kilokalami ʻe 10 ʻi he houa, pea ko e ngaahi meʻa-momosi monumanu ngāue lelei tahá naʻe aʻu ia ki he kilokalami ʻe 50. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá ko e meʻa-momosi vai ʻa Vituviasí, naʻe lava ke ne momosi ʻa e kilokalami ʻe 150 ki he 200 ʻi he houa. ʻI he ngaahi liliu mo e ngaahi fakalelei lahi, ko e tefitoʻi moʻoni tefito naʻe fakamatalaʻi ʻe Vituviasí naʻe hokohoko atu ʻa hono ngāueʻakí ʻe he kau faʻu meʻa-momosi lavameʻá ʻi he laui senituli hili iá.
Ko e vai naʻe tafé naʻe ʻikai ko e maʻuʻanga pē ia ʻe taha ʻo e ivi fakanatula naʻe ngāueʻaki ke fakalele ʻa e ngaahi maka-momosí. Kapau naʻe fetongi ʻa e ngaahi veʻeteka-vaí ʻe he ngaahi meʻa-tapili ʻo ha meʻa-momosi havili, naʻe lava ke fakahoko ʻa e taumuʻa tatau. Hangehangē naʻe ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa-momosi havilí ʻi ʻIulope ʻi he senituli hono 12 T.S. pea naʻe ngāueʻaki lahi ia ki he ngāue momosí ʻi Pelisiume, Siamane, Hōlani pea ʻi he feituʻu kehe. Naʻe ngāue ia ʻo aʻu ki hono toki hanga māmālie ʻe he ngaahi meʻa-momosi naʻe fakalele ʻaki ʻa e maó mo e ngaahi maʻuʻanga ivi kehé ʻo ʻai ke ʻikai toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi maʻuʻanga ivi kehé kotoa.
‘ʻEtau Mea Kai ki he Aho Ní’
Neongo ʻa e fakalakalaká, ko e ngaahi founga ngāue momosi lahi ʻi he kuohilí ʻoku kei tolonga mai ia ʻi he ngaahi tapa ʻo e māmaní. ʻOku kei ngāueʻaki pē ʻa e ʻaiʻanga meʻa ukameá mo e meʻa tukí ʻi he ngaahi konga ʻo ʻAfilika mo e Pasifikí. ʻI Mekisikou mo ʻAmelika Lotoloto, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi maka-momosi nofoʻá ke momosi ʻa e koané ki he tōtiá. Pea ʻoku kei lele ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe ʻa e ngaahi meʻa-momosi vaí mo e meʻa-momosi havilí.
Kae kehe, ko e lahi taha ʻo e mahoaʻa ʻoku ngāueʻaki ki hono ngaohi ʻo e maá ʻi he māmani fakalakalaka he ʻaho ní, ʻoku ngaohi ia ʻi he ngaahi meʻa-momosi mīsini kakato mo e meʻa lola ʻotomētiki kakato. Ko e ngaahi foʻi uité ʻoku iku ʻo laiki ia ki he mahoaʻá ʻi heʻenau fou ʻi he momosi fetongitongi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi hoaʻi silinitā ukamea ʻoku fakanifo ʻa hono tafaʻaki ki tuʻá ʻo vilo ʻi ha ngaahi vave kehekehe. ʻOku ʻai ʻe he founga ko ení ke malava ʻo ngaohi ʻa e kalasi kehekehe ʻo e mahoaʻá ʻi ha fakamole siʻisiʻi.
Ko hono maʻu ʻa e mahoaʻa ki he taʻo meʻá ʻoku ʻikai ko ha kei ngāue fakaongosia ia hangē ko ia naʻe ʻi ai ki muʻá. Neongo ia, ʻe lava ke tau fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ki hotau Tokotaha-Fakatupú ʻi hono ʻomai kia kitautolu fakatouʻosi ʻa e uité pea mo e pōtoʻi ke liliu ia ki he ‘ʻetau mea kai ki he aho ní.’—Mātiu 6:11, PM.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, ko e ngaahi fili naʻe puké, hangē ko Samisoni mo e kau ʻIsileli kehé, naʻe fakangāueʻi kinautolu ʻi he ngāue momosí. (Fakamaau 16:21; Tangilaulau 5:13) Ko e kakai fefine tauʻatāiná naʻa nau momosi ʻa e uité maʻa honau fāmilí.—Siope 31:10.
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Maka-momosi nofoʻa ʻIsipite
[Maʻuʻanga]
Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
ʻI ha meʻa-momosi toho ʻe ha monumanu, naʻe laiki ai ʻa e ʻōlivé ki he loló
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 22]
From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions