Ngaahi Kaumeʻa ʻo e ʻOtuá ʻi he “ʻOtu Motu Anga-ʻOfá”
ʻI he 1932 naʻe ʻomai ai ʻe ha vaka ha ngaahi tenga mahuʻinga ʻaupito ki Tonga. Naʻe ʻoange ʻe he ʻeikivaka ʻo e vaká ʻa e kiʻi tohi ko e “ʻOku ʻi Fē ʻa e Kau Maté?” kia Charles Vete. Naʻe tuipau ai ʻa Charles kuó ne maʻu ʻa e moʻoní. ʻI ha taimi ki mui ai, naʻe tali ai ʻe he ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e kole ʻa Charles ke ne liliu ʻa e kiʻi tohí ki heʻene lea tuʻufonuá. Hili ʻene fakakakato ʻa e ngāué, naʻá ne maʻu ai ha fanga kiʻi tohi kuo pulusi ʻe 1,000 pea kamata ke ne tufaki ia. Ko e anga ia ʻo e kamata ke mafola ʻa e ngaahi tenga ʻo e moʻoni fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo Sihová ʻi he puleʻanga Tongá.
ʻI HA mape ʻo e Pasifiki Sauté, ʻe lava ke ke ʻiloʻi ai ʻa Tonga ʻi he fakahihifo pē ʻo e feituʻu ʻoku fetaulaki ai ʻa e teitilaine fakavahaʻapuleʻangá mo e Tropic of Capricorn. Ko hono motu lahi tahá ko Tongatapu, ʻoku tuʻu ia ʻi he kilomita nai ʻe 2,000 ʻi he tokelau-hahake ʻo ʻOkalani, Nuʻu Silá. ʻOku faʻuʻaki ʻa Tonga ʻa e motu ʻe 171, ʻa ia ko e motu ai ʻe 45 ʻoku nofoʻí. Ko e tokotaha fakatotolo fonua foʻou ʻiloa Pilitānia he senituli hono 18 ko James Cook, naʻá ne fakahingoa ʻa e ngaahi motu māvahevahe ko ení ko e ʻOtu Motu Anga-ʻOfá.
ʻI hono kakai ʻe toko 106,000 nai, ʻoku faʻuʻaki ʻa Tonga ʻa e ʻotu motu ʻe tolu—ko e ʻotu motu tefitó ko Tongatapu, Haʻapai pea mo Vavaʻu. ʻI he fakatahaʻanga fakalotofonua ʻe nima ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ko e tolu ʻoku ʻi he ʻotu motu nofoʻi tokolahi taha ʻo Tongatapú, ko e taha ʻi Haʻapai pea ko e taha ʻi Vavaʻu. Ke tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau hoko ko e ngaahi kaumeʻa ʻo e ʻOtuá, ʻoku maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha ʻapi misinale mo ha ʻōfisi liliu lea ofi ki Nukuʻalofa, ko e kolomuʻá.—Aisea 41:8.
Mei he 1930 tupú, naʻe ʻilolahia ai ʻa Charles Vete ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, neongo naʻá ne toki papitaiso ʻi he 1964. Naʻe kau fakataha atu ha niʻihi mo ia ʻi he ngāue fakaefakamoʻoní, pea ʻi he 1966 naʻe langa ai ha Fale Fakatahaʻanga ʻo lava ke feʻunga ai ʻa e toko 30. Naʻe fokotuʻu ha fakatahaʻanga ʻo e kau malanga ʻo e Puleʻangá ʻe toko 20 ʻi Nukuʻalofa ʻi he 1970.
Talu mei ai, ko e fakahoko ʻo e ngaahi lea ʻa e palōfita ko ʻAiseá ʻoku lava ke hā mahino ia ʻi he ʻotu motu ʻo Tongá: “Ke nau tuku kia Sihova ʻa e kololia, mo fakahāʻi he ngaahi motu hono fakamaloʻia.” (Aisea 42:12) Kuo hokohoko atu ʻa e lakalakaimonū ʻo e ngāue ʻa e Puleʻangá, ʻi hono tokoniʻi ʻa e tokolahi ke nau hoko ai ki ha vahaʻangatae mo Sihova. ʻI he fakataha-lahi fakavahe ʻi Nukuʻalofa ʻi he 2003, naʻe ʻi ai ha tumutumu ʻo e kau maʻu fakatahá ʻe toko 407, pea ko e toko 5 naʻe papitaisó. ʻI hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi ʻamanaki ki ha tupú, naʻe maʻu ʻe he toko 621 ʻa e Fakamanatú ʻi he 2004.
Tataki ha Moʻui Faingofua
Kae kehe, ʻi he mamaʻo mei he kolomuʻá, ʻoku kei ʻi ai ha fiemaʻu ʻoku taau ke fakatokangaʻi ʻo ha kau malanga ʻo e Puleʻangá. Ko e fakatātaá, ko e kakai ʻe toko 8,500 ʻoku nau nofo ʻi he ʻotu motu nofoʻi ʻe 16 ʻo e ʻotu Haʻapaí ʻoku nau fiemaʻu ke fanongo lahi ange fekauʻaki mo e moʻoni Fakatohitapú. ʻOku faʻuʻaki tefito ʻa Haʻapai ʻa e ʻotu motu māʻulalo, ʻufiʻufi ʻe he ʻulu niú fakataha mo e ngaahi matātahi ʻoneʻone maʻa, lele lōloa. Ko e tahi ʻo ʻōsení ʻoku tasilo anga-kehe, ʻo faʻa fakalaka hifo ai ʻa e sió ʻi he mita ʻe 30. Ko ha hokosia ʻoku taau ke fakatokangaʻi ʻa e kakau holo ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi hakau feó pea mo e faʻahinga ika fakatalopiki lanu kehekehe laka hake he teaú. ʻOku iiki fakalūkufua ʻa e fanga kiʻi koló. Ko e ngaahi falé, neongo ʻa ʻene ʻi he tuʻunga māʻulaló, ʻoku langa ia ke nau matuʻuaki ʻa e ngaahi saikolone fakatalopikí.
ʻOku ʻomai ʻe he ʻulu meí mo e ʻulu mangó ʻa e fakamalumalu mo e meʻakai. Ko e tānaki mo e teuteu ʻo e meʻakaí ʻokú ne fakahoko ha konga lahi ʻo e moʻui fakaʻahó. Tuku kehe ʻa e kakanoʻi puaká, ʻoku fiefia ʻa e kakai ʻo e motú ʻi he meʻakai lahi ʻaupito ʻoku maʻu mei ʻōsení. ʻOku ʻomai ʻi he ngaahi ngoueʻanga fakafāmilí ʻa e ngaahi meʻakai foha mo e vesitapolo. ʻOku tupu noaʻia ʻa e ʻulu molí mo e lēmaní ʻi he vaó; ʻoku lahi fau ʻa e ʻulu niú mo e siainé. Ko e ʻilo fakalotofonua fekauʻaki mo e fanga kiʻi ʻakau, lauʻiʻakau, kiliʻi ʻakau mo e akaʻi ʻakau fakafaitoʻó ʻoku ʻalu ia mei he toʻutangata ki he toʻutangata.
Ko e moʻoni, ko e koloa fakaʻofoʻofa taha ʻa Haʻapaí ko hono kakai anga-fakakaumeʻá, ʻa ia ʻoku nau feʻungamālie mo e ʻātakai nongá. Ko e tuʻunga faingofuá ʻa e founga moʻui ʻi hení. Ko e tokolahi taha ʻo e kakai fefiné ʻoku nau kau ki he ngāue fakameaʻá—ʻi hono ngaohi ʻa e ngaahi kato, ngatu pea mo e fala. Lolotonga ʻenau ngāué, ʻoku tangutu ʻa e kakai fefiné, ʻo talanoa, hiva, mo kakata fakataha ʻi ha malumalu ʻo ha fuʻu ʻakau, ʻo faʻa vaʻinga pe mohe ofi pē ai ʻa e fānaú mo e fanga kiʻi pēpeé. Pea ʻi he tuʻunga lahi tahá ko e kakai fefiné ia ʻoku nau fāngota he ʻuluʻulú ʻi he taimi mamahá ke maʻu ʻa e fingotá mo e ngaahi meʻakai tahi kehe ʻoku ala kaí, pea pehē ki he limu kei foʻou ʻa ia ʻoku ngaohiʻaki ha sālati ifo.
Ko e tokolahi taha ʻo e kakai tangatá ʻoku nau ngāueʻaki honau taimí ki he ngoue, taumātaʻu, tā tongitongi, foʻu vaka mo e pena kupenga. Ko e kakai tangatá, kakai fefiné mo e fānaú ʻoku nau folau holo he vahaʻa ʻo e fanga kiʻi motú ʻi he fanga kiʻi vaka toutai fakafale iiki ke ʻaʻahi ki he ngaahi kāingá, maʻu ha tokangaʻi fakafaitoʻo pea fefakatauʻaki pe fakatau atu ha fua ʻo e ngoué.
ʻIkai ha Feituʻu ʻe Fuʻu Mamaʻo ki he Ongoongo Leleí
Ko e ʻātakai nonga ko ení naʻe tūʻuta ai ʻa e ongo misinale ʻe toko ua mo e ongo faifekau tāimuʻa ʻe toko ua lolotonga ʻa e faʻahitaʻu fakamanatu ʻo e 2002. Naʻe ʻosi fai ki muʻa ha fetuʻutaki ki ai ʻi he taimi ki he taimi, pea naʻe maʻu ai ʻe he kakai ʻi Haʻapaí ʻa e ʻū tohi ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻa mo e ako Tohi Tapu mo e Kau Fakamoʻoní.
Ko e kau faiako Tohi Tapu ʻaʻahi ʻe toko faá naʻe ʻi ai ʻenau taumuʻa ʻe tolu: ke tufaki ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú, kamata ha ngaahi ako Tohi Tapu ʻi ʻapi pea fakaafeʻi ʻa e faʻahinga mahuʻingaʻiá ki hono kātoangaʻi ʻo e Kai Efiafi ʻa e ʻEikí. Naʻe lavaʻi ʻa e taumuʻa kotoa ʻe tolú. Naʻe tali ʻe he kakai ʻe toko 97 ʻa e fakaafe ke maʻu ʻa e Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Sīsuú. Ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau folau mai ʻi he fanga kiʻi vaka ʻikai fakafale neongo ʻa e ʻuha lahí mo e ngaahi matangi mālohí. Koeʻuhi ko e kovi ʻa e ʻeá, naʻe nofo ai ʻa e tokolahi ʻi he faiʻanga Fakamanatú ʻi he pō ko iá, ʻo nau toki foki ki honau ngaahi ʻapí ʻi he ʻaho hono hokó.
Naʻe fiemaʻu ʻa e ngāue lahi mei he tokotaha malanga Fakamanatú. “ʻOku ʻikai fiemaʻu ke toe hela fakamatala ʻa e faingataʻa ke fai ha ongo malanga Fakamanatu ʻe ua ʻi ha lea muli ʻi he efiafi tatau,” ko e manatu ia ʻa e misinale ʻa ia naʻe malangá. “ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he loto-hohaʻa naʻá ku ʻi aí. Ko ha fakamoʻoniʻi moʻoni ē ʻa e tokoni ʻa e lotú! Naʻá ku manatuʻi ʻa e ngaahi lea mo e ngaahi faʻunga sētesi naʻe ʻikai te u ʻiloʻi ne u ʻosi ako.”
ʻI he ola ʻo hono fakatupulekina ʻe he kau ʻevangelioó ʻa e mahuʻingaʻia naʻe ʻi ai ʻi he ʻotu motu Haʻapaí, naʻe papitaiso ai ha ongo hoa mali ʻe ua mei he feituʻu ko iá. ʻI he tuʻunga ʻe taha, naʻe mahuʻingaʻia ai ʻa e husepānití ʻi he ʻū tohi ʻa e Kau Fakamoʻoní lolotonga ʻene ako ke hoko ko ha faifekau ʻi he siasi he feituʻú.
Neongo ʻa e masiva fakamatelié, ko e tangatá ni mo hono uaifí naʻá na faʻa fai ha tokoni fakapaʻanga lahi ʻaupito ʻi he taimi naʻe uiaki mai ai hona hingoá ʻi he fale lotú lolotonga ha ouau tānaki paʻanga fakataʻu. Ko ha Fakamoʻoni ʻa ia naʻe ʻaʻahi atu ki muʻa naʻá ne fakaafeʻi ʻa e husepānití ke ne fakaava ʻa ʻene Tohi Tapú pea lau ʻa e 1 Timote 5:8. Naʻe tohi ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ka ʻo ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono kainga, kaeʻumaʻā hono famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.” Naʻe aʻu ʻa e tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ki he loto ʻo e husepānití. Naʻá ne ʻiloʻi ko e foaki ki he ngaahi kouna fakapaʻanga tōtuʻa ʻa e siasí, naʻá ne taʻemalava ai ke tokonaki ʻa e ngaahi fiemaʻu tefito ʻa hono fāmilí. ʻI he ouau tānaki paʻanga fakataʻu hoko maí, neongo naʻá ne maʻu ʻa e paʻangá ʻi hono kató, naʻe ʻikai lava ke ngalo ʻiate ia ʻa e 1 Timote 5:8. ʻI he taimi naʻe uiaki mai ai hono hingoá, naʻá ne fakahaaʻi loto-toʻa ki he faifekaú ʻoku mahuʻinga lahi ange ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa hono fāmilí. Ko hono olá, naʻe tuku hifo fakahāhā ai mo tafuluʻi ʻa e ongo meʻá ʻe he kau mātuʻa ʻo e siasí.
Hili ʻa e ako Tohi Tapu mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻe hoko ai ʻa e tangatá mo hono uaifí ko e ongo meʻa malanga ʻo e ongoongo leleí. ʻOku pehē ʻe he husepānití: “Kuo liliuʻi au ʻe he moʻoni Fakatohitapú. ʻOku ʻikai te u kei anga-fakamamahi mo anga-fefeka ki hoku fāmilí. ʻOku ʻikai te u kei inu tōtuʻa. ʻOku lava ke sio mai ʻa e kakai ʻi hoku koló ki he faikehekehe kuo fai ʻe he moʻoní ki heʻeku moʻuí. ʻOku ou fakatau ange te nau hoko ʻo ʻofa ʻi he moʻoní ʻo hangē pē ko aú.”
Ngāueʻaki ʻa e Quest ʻi he Fekumí
ʻI ha ngaahi māhina siʻi hili ʻa e Fakamanatu ʻo e 2002, naʻe toe ʻoatu ai ʻe ha vaka ha uta mahuʻinga lahi ki Haʻapai mamaʻo. Ko e ʻiote mita ʻe 18 ko e Quest mei Nuʻu Sila naʻá ne folau atu ʻi he ʻotu motu Tongá. Naʻe ʻi he vaká ʻa Gary mo Hetty, fakataha mo hona ʻofefine ko Katie. Naʻe ō fakataha mo kinautolu ha fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Tonga ʻe toko hiva pea mo e ongo misinale ʻe toko ua ʻi ha ongo folau ʻe ua. Naʻe tokoni ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá ki hono fakafolau pōtoʻi ʻa e vaká, ʻo fou atu ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻi he ngaahi hakau ʻoku ʻikai hā he mapé. Naʻe ʻikai ko ha ongo folau ʻeveʻeva eni. Ko e faʻahinga ʻi he vaká naʻa nau ʻi aí ke akoʻi ʻa e moʻoni Fakatohitapú. Naʻa nau ʻosiki ha vahaʻa ʻōseni lahi ʻi he ʻaʻahi ki he ʻotu motu ʻe 14. Naʻe teʻeki ai ʻaupito ke malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi motu ko iá.
Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e kakaí? ʻI he fakalūkufuá, ko e kau malanga ʻalu vaká naʻe talitali ʻaki kinautolu ha fakatahaʻi ʻo e fieʻilo, loto-māfana mo e anga-talitali kakai fakaemotu tukufakaholo. ʻI hono mahinoʻi pē ʻe he kakai ʻo e motú ʻa e taumuʻa ʻo e ʻaʻahí, naʻa nau fakahāhā ʻa e houngaʻia loloto. Naʻe hā mahino ki he Kau Fakamoʻoni naʻe ʻaʻahi atú ko e kakai ʻo e motú ʻoku nau ʻapasiaʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá pea naʻa nau ʻiloʻi ʻa ʻenau fiemaʻu fakalaumālié.—Mātiu 5:3.
ʻI he taimi lahi, naʻe tangutu ai ʻa e kau ʻaʻahí ʻi he lalo ʻakau fakatalopikí ʻo takatakaiʻi ʻe he kakai ʻa ia naʻe lahi ʻaupito ʻenau ngaahi fehuʻi ʻi he Tohi Tapú. Hili ʻa e ʻahó, naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e ngaahi fetalanoaʻaki Fakatohitapú ʻi he ngaahi ʻapí. Ko e kakai ʻo e motu ʻe taha naʻa nau ui mai ki he Kau Fakamoʻoní ʻi heʻenau mavahé: “ʻOua te mou oó! Ko hai te ne tali ʻemau ngaahi fehuʻí ʻi hoʻomou mavahé?” Naʻe pehē ʻe ha Fakamoʻoni ʻe taha: “Naʻe faingataʻa maʻu pē ke mavahe mei he kakai tokolahi fau hangē ha sipí ʻa ia naʻa nau fiekaia ki he moʻoní. Naʻe tō ai ʻa e ngaahi tenga lahi ʻo e moʻoní.” ʻI he aʻu atu ʻa e Quest ki he motu ʻe taha, naʻe ʻiloʻi ai ʻe he Kau Fakamoʻoní naʻe tauangaʻa ai ʻa e tokotaha kotoa pē. Naʻe toki mate ai ʻa e uaifi ʻo e ʻōfisa koló. Naʻá ne fakamālō fakafoʻituitui ki he fanga tokouá ʻi hono ʻomai ha pōpoaki ʻo e fakafiemālie mei he Tohi Tapú.
Ko e niʻihi ʻo e ngaahi motú naʻe ʻikai faingofua ʻa e hū ki aí. ʻOku fakamatala ʻa Hetty: “ʻI he motu ʻe taha naʻe ʻikai ʻi ai ha tauʻanga ia ʻe faingamālie, ko e ngaahi pā-maka pē naʻe mahiki hangatonu hake ʻi ha ngaahi mita mei he ʻōsení. Naʻe malava pē ʻa e aʻu ki aí ʻi homau kiʻi vaka leta siʻisiʻi. ʻUluakí, naʻe pau ke mau lī ʻemau ʻū kató ki he faʻahinga tokolahi naʻe mateuteu mai ke hapo mei ʻuta. Pea ʻi he mahiki hake ʻa e vaka letá ki he tepuʻi maká, naʻe pau ke mau puna ki muʻa ke toe tō hifo ki he aake ʻa e ʻōsení.”
Kae kehe, naʻe ʻikai ko ha kau folau tahi taʻemanavahē ʻa e faʻahinga kotoa ʻi he vaká. Hili ha folau uike ʻe ua, naʻe tohi ai ʻa e ʻeikivaká fekauʻaki mo e foki ki he motu tefito ko Tongatapú: “ʻOku tuʻu mei muʻa ʻia kimautolu ʻa e houa folau ʻe 18. Heʻikai lava ke mau taloa koeʻuhi ko e faʻahinga ʻoku luá. ʻOku mau fiefia ke foki ki ʻapi kae toe loto-mamahi ʻaupito ʻi he mavahe mei he fuʻu tokolahi kuo nau fanongo he taimí ni ki he pōpoaki ʻo e Puleʻangá. ʻOku mau tuku kinautolu ki he tokanga ʻa Sihová, fakataha mo hono laumālie māʻoniʻoní pea mo ʻene kau ʻāngeló ki hono tokoniʻi kinautolu ke nau tupu fakalaumālié.”
ʻOtu Motu Fonu ʻi he ʻAmanaki Lelei
Fakafuofua ki he māhina ʻe ono hili ʻa e mavahe ʻa e Quest, naʻe vaheʻi ai ha ongo ʻevangeliō tāimuʻa makehe, ko Stephen mo Malaki, ke na malanga ʻi he ʻotu motu Haʻapaí. Naʻá na kau fakataha ai mo e ongo hoa mali ʻe ua naʻa nau toki papitaisó ʻi hono akoʻi ʻa e Tohi Tapú. ʻOku fakahoko ai ʻa e ngaahi fetalanoaʻaki longomoʻui ʻi he ngaahi meʻa fakatokāteliné, pea ʻoku ngāueleleiʻaki ai ʻe he kau malangá ʻa e Tohi Tapú.
ʻI Tīsema 1, 2003, naʻe fokotuʻu ai ha fakatahaʻanga ʻi Haʻapai, ʻa ia ko hono nima ia ʻi Tongá. ʻOku kau ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻoku nau maʻu iá ʻa e fānau tokolahi. Kuo nau ako ke tokanga. ʻOku nau tangutu fakalongolongo pea vēkeveke ke kau ʻi he ngaahi konga ʻoku kau ki ai ʻa e kau fanongó. Naʻe fakamatala ʻa e ʻovasia sēketí ʻo pehē “ko ʻenau ʻiloʻi ʻo e Ko ʻEku Tohi ʻo e Ngaahi Talanoa Faka-Tohitapú ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku fai fakamātoato ʻe he ngaahi mātuʻá honau fatongia ke fakahūhū ʻa e moʻoni Fakatohitapú ki heʻenau fānaú.” ʻOku hā mahino, ko e ʻotu motu ko iá ʻoku fonu ʻi he ʻamanaki lelei ki ha utu-taʻu lahi ʻo e toe ngaahi kaungāmeʻa tokolahi ange ʻo Sihova.
Laka hake he taʻu ʻe 70 kuohilí, ʻi he taimi naʻe liliu ai ʻe Charles Vete ʻa e kiʻi tohi ʻOku ʻi Fē ʻa e Kau Maté? ki heʻene lea tuʻufonuá, ʻa e lea faka-Tongá, naʻe ʻikai te ne ʻiloʻi ʻa e lahi ʻe aʻu ki ai ʻa e faiaka ʻo e tenga ʻo e Puleʻangá ʻi he ngaahi loto ʻo hono kau tangataʻifonuá. Mei he fanga kiʻi kamataʻanga siʻisiʻi ko iá, kuo hokohoko atu ʻa hono tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e fanongonongo tupulaki fakautuutu ʻo e ongoongo leleí ʻi he tuliki ko ia ʻo hotau kolopé. ʻI he ʻahó ni, ʻoku lava moʻoni ke pehē ko Tongá ʻoku ʻi he lotolotonga ia ʻo e ʻotu motu mamaʻo ʻo e tahí ʻa ia hangē ko e laú, ʻoku nau hanga kia Sihova. (Sāme 97:1; Aisea 51:5) Ko e “ʻOtu Motu Anga-ʻOfá” ko e ʻapi ia he taimí ni ʻo e ngaahi kaungāmeʻa tokolahi ʻo Sihova.
[Fakatātā ʻi he peesi 8]
Charles Vete, 1983
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Ko hono ngaohi ʻo e ngatú
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Naʻe ngāueʻaki ʻa e “Quest” ke fakamafola ʻa e ongoongo leleí ʻi Tonga
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Timi liliu lea, Nukuʻalofa
[Maʻuʻanga ʻo e Ta ʻi he peesi 9]
Ko hono ngaohi ʻo e ngatú: © Jack Fields/CORBIS; puipuituʻa ʻo e peesi 8 mo e 9, mo e toutai: © Fred J. Eckert