LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w06 10/15 p. 8-11
  • Ko Hono Maʻu ʻa e Koloa Fakalaumālié ʻi Kini

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko Hono Maʻu ʻa e Koloa Fakalaumālié ʻi Kini
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • Kaveinga Tokoni
  • Ngaahi Koloa Fakalaumālie
  • Ngaahi Koloa Hū Mai Fakalaumālie
  • Fai ʻe he “Ngaahi Meʻa Manakoá” ʻa e Ngaahi Liliu Naʻe Fiemaʻú
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
w06 10/15 p. 8-11

Ko Hono Maʻu ʻa e Koloa Fakalaumālié ʻi Kini

ʻI HE laui senituli, naʻe tuku ai ʻe he kau fakatotoló ʻenau moʻuí ki he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa ia naʻe lava ke iku ki he maté ʻi heʻenau fekumi ki he koloá mo e tuʻumālié. Ko e faʻahinga taʻemanavahē ʻa ia naʻa nau aʻu ki Kini, ʻi ʻAfilika Hihifó, naʻa nau maʻu ai ʻa e faʻahinga koloa mātuʻaki kehekehe ʻe ua—fakamatelie mo fakalaumālie. Ko e fonuá, ʻi heʻene fonu ʻi he taiamoní, koulá, maka ʻaione, mo e pokisaiti tuʻunga māʻolunga (ʻa ia ʻoku toʻo mei ai ʻa e ʻalaminiumé), ko e nofoʻanga ia ʻo e kau Kini ʻoku tokolahi hake he toko hiva milioná.

Neongo ko e ngaahi lotu ʻa e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻoku ʻikai te nau tuʻu-ki-muʻa ʻi he fonuá, ʻoku mahuʻinga ʻa e lotú, pea ʻoku fakamahuʻingaʻi ʻe he tokolahi ʻa e ngaahi koloa fakalaumālié. Ko e hā ʻa e ngaahi koloa tonu ko ení? Ko e kau sevāniti faitōnunga kinautolu ʻa Sihová, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Hakeai 2:7 (NW) ko e ‘ngaahi meʻa manakoa mei he puleʻanga kotoa pē.’

Ngaahi Koloa Fakalaumālie

Ko e keli loloto ʻi he kelekelé ʻi he kumi ki he ngaahi koloa fufuú ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga moʻoni. ʻI he founga tatau, ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané, ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga fakamātoato ke maʻu ʻa e ngaahi koloa fakalaumālié. Naʻe kamata ʻa e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻi Kini ʻi he lotoʻi fonuá ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1950 tupú pea naʻe toki aʻu ia ki he kolomuʻá ko Conakry, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1960 tupú. ʻOku ʻi ai he taimí ni ʻi he fonuá kotoa ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻe toko 900 nai ʻi he fakatahaʻanga mo e ngaahi kulupu ʻe 21.

Naʻe aʻu ki ai ʻa e kau misinalé ʻi he 1987 ʻo nau ngāue fakataha ai mo e fakatahaʻanga pē ʻe taha ʻi Conakry. ʻI he taimí ni ʻoku ʻi ai ʻa e kau misinale laka hake ʻi he toko 20 ʻi he kolomuʻá pea ʻi he lotoʻi fonuá. ʻOku nau faivelenga ʻi hono langa hake ʻa e ngaahi fakatahaʻangá mo kau fakataha mo e fanga tokoua fakalotofonuá ʻi he ngāue fakafaifekaú.

Ko Luc, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Conakry, naʻá ne aʻusia ʻa e fiefia ʻi heʻene ako Tohi Tapu mo Albert, ko ha talavou toketā. Naʻe fekumi ʻa Albert ʻi he ngaahi siasi kehekehe ki he moʻoni fakalotú, pea naʻá ne kau ʻi he ngaahi tōʻonga fakahaʻele faʻahikehe. Naʻá ne tui ha foʻi mama naʻe ʻoange kiate ia ʻe ha tokotaha fakahaʻele faʻahikehe fakataha mo hono fakapapauʻi ange ʻe ʻoange kiate ia ʻe he foʻi mamá ha monū. Hili e siva lahi ʻa e ʻamanakí ʻi heʻene fekumi ki he lotu moʻoní, naʻe tolongi ʻe Albert ʻa hono foʻi mamá peá ne lotu: “ʻE ʻOtua, kapau ʻokú ke ʻi ai, ʻai muʻa ke u malava ʻo ʻiloʻi koe peá u tauhi kiate koe. He ka ʻikai, te u moʻui pē ʻo fai ki heʻeku ngaahi holí.” Taimi nounou mei ai, naʻe ʻaʻahi ʻa Albert ki he ʻapi ʻo hono tuofefiné ʻo ne fanongo atu ai ki he taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ia naʻá ne fai ha ako Tohi Tapu mo hono ʻilamutú. Naʻe fai leva ai ha ngaahi fokotuʻutuʻu kia Luc ke ne ako Tohi Tapu mo ia.

ʻI he uike ki he uike, naʻe lue fiefia ai ʻa Luc ʻo laka hake ʻi he kilomita ʻe nima fakatouʻosi ʻi he ʻalú mo e fokí ke fai ʻa e akó. Neongo ko Luc naʻe māʻulalo ʻa hono tuʻunga fakaakó, ko Albert ʻa ia naʻe maʻu mataʻitohi ʻi he ʻunivēsití, naʻe maongo lahi kiate ia ʻa ʻene tui mālohi ki he Tohi Tapú mo ʻene ngāueʻaki lelei ʻa e ʻilo ko iá. He fiefia moʻoni ko Albert ʻi heʻene ʻiloʻi ko e faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai ko e foʻui ia ʻo e ʻOtuá ka ʻi hono kehé, ʻoku fakataumuʻa ʻa Sihova ke ne fakangata ʻa e faingataʻaʻia kotoa pea ʻai ʻa e māmaní ke hoko ko ha palataisi. (Sāme 37:​9-​11) Ko e ngaahi moʻoni Fakatohitapú fakataha mo e ʻulungāanga lelei naʻá ne sio ai ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá naʻe maongo ia ki he loto ʻo Albert.

Kae kehe, hangē ko e pau ke hifi fakamākukanga ha foʻi taiamoni ʻoku teʻeki ai ʻosi hono ngaohí ʻe ha tokotaha ngaohi taiamoni pōtoʻi koeʻuhi ke fetapakí, ʻoku pehē pē ʻa e fiemaʻu kia Albert ke ne toʻo ʻa e ngaahi ʻotu fakakaukau fakamāmaní koeʻuhi ke fehoanaki ʻene moʻuí mo e ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne taʻofi ʻene kumi faleʻi mei he kau fakahaʻele faʻahikehé, tuku hono ngāuekoviʻaki ʻa e ʻolokaholó pea tukuange ʻa e pelepaʻangá. Naʻe faingataʻa lahi ange kia Albert ke tuku ʻene ifí. ʻI he taimi naʻe iku ai ʻo ne lotu lahi kia Sihova ki ha tokoní, naʻá ne lavameʻa. ʻI ha māhina ʻe ono ki mui ai, naʻá ne lēsisita ʻa ʻene nofo malí. Naʻe kamata ako Tohi Tapu ʻa hono uaifí. Ko e ongo sevāniti papitaiso fakatouʻosi kinaua ʻa Sihova ʻi he taimí ni.

Ko Martin ko ha toe foʻi taiamoni fakalaumālie ia ʻe taha. Naʻá ne kamata ako Tohi Tapu ʻi Guéckédou ʻi heʻene taʻu 15. Naʻe fakafepakiʻi ʻe heʻene ongo mātuʻa Katoliká ʻa ʻene maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá na fakaʻauha ʻa e ʻū tohi Fakatohitapu ʻa Martin, haha, pea tuli ia mei he ʻapi fakafāmilí. Hangē ko hono faʻu ʻo ha foʻi taiamoni ʻi he taimi ʻoku lōmia ai ʻe ha fuʻu mālohi lahi ʻa e kāponí, ʻoku pehē pē ʻa e hoko ʻa Martin ʻo fefeka ʻi heʻene ʻofa ki he moʻoni Fakatohitapú ko e tupu mei hono lōmia ia ʻe he fakafepakí. ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe vaivai hifo ai ʻa e tōʻonga ʻa ʻene ongo mātuʻá, pea naʻá ne foki ki ʻapi. Ko e hā ʻa e meʻa tefito naʻe liliu ai e loto ʻo ʻene ongo mātuʻá? Naʻá na fakatokangaʻi ha faikehekehe lahi ʻi he ʻulungāanga ʻo Martin mo e anga ʻo e fānau siʻi ange ʻiate iá, ʻa ia naʻa nau fakatupulekina ha laumālie angatuʻu pea kau ʻi he ʻulungāanga taʻetaau fakaefehokotaki fakasinó. ʻI he tuipau naʻe lelei kia Martin ʻa ʻene tui foʻoú, naʻe talitali lelei ʻe heʻene tamaí ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ki hono ʻapí. Naʻe fakamālō tuʻo lahi ʻa e faʻē ʻa Martin ki he fanga tokouá ʻi he meʻa kotoa naʻa nau fai ke tokoniʻi ʻa hono fohá. ʻI heʻene papitaiso ʻi hono taʻu 18, naʻe kau ki mui ʻa Martin ʻi he Akoʻanga Ako Fakafaifekaú pea ʻokú ne ngāue he taimí ni ko ha faifekau tāimuʻa makehe.

Ngaahi Koloa Hū Mai Fakalaumālie

Lolotonga ʻoku hū ki tuʻa ʻe Kini ʻa e konga lahi ʻo ʻene ngaahi koloa fakanatulá, kuo “hū mai” ʻa e niʻihi ʻo ʻene ngaahi koloa fakalaumālié. Kuo hiki ki ai ʻa e kakai tokolahi mei he ngaahi fonua ʻAfilika kehé, ʻo meimei ʻi he ngaahi ʻuhinga fakaʻekonōmika. Kuo haʻu ki ai ʻa e niʻihi kehe ke hao mei he ngaahi tau lōloa mo anga-fakamamahí.

Ko Ernestine mei Kameluni, naʻá ne haʻu ki Kini ʻi he taʻu ʻe 12 kuo maliu atú. Naʻá ne ako mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea maʻu ʻa e ngaahi fakatahá ʻi he taʻu ki he taʻu ʻo ʻikai papitaiso. ʻI he 2003, naʻá ne loʻimataʻia ʻi heʻene sio ki he papitaiso ʻi ha ʻasemipilī fakasēketi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI hono ikuʻi ʻe he ngaahi ongoʻi halaiá, naʻá ne lotu kia Sihova: “ʻOku ou taʻu 51 he taimí ni, pea kuo ʻikai te u fai ha meʻa lelei maʻau. ʻOku ou loto ke tauhi kiate koe.” Hili iá, naʻe ngāue ai ʻa Ernestine ʻo fehoanaki mo ʻene lotu anga-fakatōkilaló. Naʻá ne fakamatalaʻi ki he tangata ʻa ia naʻá na nonofó ko e meʻa pē ʻe kei lava ai ke na nofo fakatahá ʻo kapau ʻe lēsisita ʻena malí. Naʻá ne loto ki ai, pea naʻá ne tō loʻimata fiefia ki mui ʻi heʻene papitaisó tonu ʻi Nōvema 2004.

Talu mei he konga ki muʻa ʻo e 1990 tupú mo hono talitali lelei ʻe Kini ʻa e kau kumi hūfanga ʻe laui afe mei Laipīlia mo Siela Leone, ʻo kau ai ʻa e laui teau ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová. ʻI he tūʻuta pē ʻi ha kemi hūfangá, ʻoku fokotuʻutuʻu ai ʻa e fanga tokouá ki ha ngaahi fakataha tuʻumaʻu, fokotuʻutuʻu ʻa e ngāue fakamalangá pea langa ha Fale Fakatahaʻanga. Naʻe hoko ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi he ngaahi kemi hūfangá ko e kau sevāniti ʻa Sihova. Ko Isaac ko e taha ia ʻo e faʻahingá ni. Hili ʻene papitaisó, naʻe malanga hake ai ha faingamālie kia Isaac ke ne foki ki heʻene ngāue ki muʻá ʻi ha fuʻu kautaha lahi ʻi Laipīlia. ʻI hono kehé naʻá ne fili ʻe ia ke ne nofo ai pē ʻi he kemi hūfanga ʻi Lainé ʻi hono tuʻunga ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu. ʻOkú ne fakamatala: “ʻOku ʻikai fiemaʻu he taimí ni ke u kole ngofua mei ha pule ngāue ke maʻu ʻa e ngaahi fakatahá pe ko ha ʻasemipilī. ʻOku ou tauʻatāina ke tauhi kia Sihova.” ʻI Tīsema 2003, naʻe fai ai ha fakataha-lahi fakavahe ʻi he kemi mamaʻo ko ení maʻá e Kau Fakamoʻoni ʻe toko 150 naʻa nau nofo ʻi he lotolotonga ʻo e kau kumi hūfanga ʻe toko 30,000. Ko e meʻa fakafiefiá naʻe kau ki ai ʻa e toko 591, ʻo kau ai ʻa e kau tuli ʻe toko 9 ʻa ia naʻa nau muimui ki he polokalamá ʻi he lea fakaʻilongá. Naʻe papitaiso ai ʻa e toko 12. Naʻe houngaʻia lahi ʻa e fanga tokouá ʻi he ngaahi feinga naʻe fai ke tokonaki mai ha fuʻu kātoanga kai fakalaumālie maʻanautolú.

Fai ʻe he “Ngaahi Meʻa Manakoá” ʻa e Ngaahi Liliu Naʻe Fiemaʻú

ʻOku ʻikai ha ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ʻe hā ngali fuʻu lahi ki he faʻahinga ʻoku kumi ki he koulá mo e taiamoní. Kae kehe, ʻoku fakalotomāfana ke sio ki he ngaahi feinga ʻoku fai ʻe he faʻahinga foʻoú ke ikuʻi ʻaki ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga kotoa koeʻuhi ke tauhi kia Sihová. Fakakaukau atu ki he tuʻunga ʻo Zainab.

ʻI hono taʻu 13, naʻe fakamālohiʻi ai ʻa Zainab ki he ngāue pōpula ʻa e fānaú. Naʻe ʻave ia mei hono ʻapí ʻi ha fonua ʻAfilika Hihifo ʻe taha, ki Kini. ʻI hono taʻu 20, naʻá ne fanongo ai ki he pōpoaki ʻa e Tohi Tapú. Naʻá ne vēkeveke ke ngāueʻaki ʻa e meʻa naʻá ne akó.

Naʻe faingataʻa kia Zainab ʻa hono maʻu ʻa e ngaahi fakatahataha faka-Kalisitiane ki he lotú. Ka naʻá ne fakamahuʻingaʻi lahi ʻa e ngaahi fakatahá pea naʻá ne fakapapauʻi ke ʻoua naʻá ne tō mei ai. (Hepelu 10:​24, 25) Naʻá ne fufū ʻi tuʻa ʻene ʻū tohí koeʻuhi ke toki toʻo mai ʻi heʻene ʻalu ki he ngaahi fakatahá. ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi, naʻe haha anga-fakamamahi ia ʻe hono “kau pulé” ʻi heʻene maʻu ʻa e ngaahi fakatahataha fakalaumālie ko ení.

Naʻe liliu ki mui ʻa e ngaahi tuʻungá, pea naʻe tukuange ʻa Zainab. Naʻá ne kamata leva ke maʻu ʻa e ngaahi fakatahá kotoa, ʻa ia naʻe tokoniʻi ai ia ke ne fai ha fakalakalaka vave fakalaumālie. Naʻá ne fakafisingaʻi ha ngāue vāhenga lahi ʻa ia ne mei taʻofi ai ia mei heʻene kau ki he ngaahi fakatahá koeʻuhi ke maʻu ʻa e fakahinohino fakalaumālié. Naʻá ne hū ʻo kau ʻi he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí, hoko ko ha tokotaha malanga teʻeki papitaiso ʻo e Puleʻangá pea fakahāhā ki mui ai ʻa ʻene fakatapui kia Sihová ʻaki ʻene papitaiso ʻi he vaí. ʻI he hili pē iá, naʻá ne kau ʻi he ngāue tāimuʻa tokoní. ʻI he māhina ʻe ono ki mui ai, naʻá ne tohi kole ai ke ngāue ko ha faifekau tāimuʻa tuʻumaʻu.

Hili ʻene maʻu ha ngaahi fakataha siʻi, naʻe pehē ai ʻe ha tokotaha mahuʻingaʻia ʻe taha: “ʻOku ʻikai te u ongoʻi masiva ʻi he taimi ʻoku ou ʻi heni aí.” Lolotonga ko e kakai tokolahi ʻoku nau mahuʻingaʻia pē ʻi he ngaahi koloa fakamatelie ʻi Kiní, ko e faʻahinga ʻoku ʻofa kia Sihová ʻoku nau vēkeveke kumi ki he ngaahi koloa fakalaumālié. ʻIo, ko e “ngaahi meʻa manakoá mei he puleʻanga kotoa pē” ʻoku nau tafoki mai ki he lotu maʻa ʻa Sihová ʻi he ʻahó ni!

[Puha ʻi he peesi 8]

KINI - 2005

Tumutumu ʻo e ʻo e Kau Fakamoʻoní: 883

Ngaahi ako Tohi Tapu: 1,710

Maʻu Fakamanatu: 3,255

[Mape ʻi he peesi 8]

(Ki he konga tohi kakato, sio ki he tohi)

KINI

Conakry

SIELA LEONE

LAIPĪLIA

[Fakatātā ʻi he peesi 9]

Albert mo Luc

[Fakatātā ʻi he peesi 9]

Fale Fakatahaʻanga ʻi Conakry

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

Martin

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

Ernestine

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

Zainab

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 8]

USAID

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share