ʻILOʻI ʻA E MŌSESE LAHI ANGÉ
“E fokotuu e he Eiki ko ho mou Otua ha balofita kiate kimoutolu i ho mou kaiga, o hage ko au; bea te mou fanogo kiate ia.”—NG. 3:22, PM.
1. Kuo anga-fēfē hono tākiekina ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e hisitōliá?
ʻI HE taʻu ʻe ua afe kuohilí, ko hono fanauʻi ʻo ha tamasiʻi tangata naʻe fakatupunga ai ha fuʻu kau ʻāngelo ʻi hēvani ke nau fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻo fanongo ki ai ha kau tauhi-sipi. (Luke 2:8-14) ʻI he taʻu ʻe 30 ki mui ai, ko e tamasiʻi ko iá, ko ha tokotaha lahi he taimi ko ení, naʻá ne kamata ha ngāue fakafaifekau naʻe taʻu pē ʻe tolu mo e konga ka naʻá ne liliu ʻa e hisitōliá. Ko e faihisitōlia ʻiloa he senituli hono 19 ko Philip Schaff naʻe ueʻi ia ke ne fakamatala fekauʻaki mo e talavou ko ení: “ʻI he ʻikai te ne tohi ha foʻi sētesi ʻe tahá, naʻa ne fokotuʻu ha ngaahi peni ke tohi, pea tokonaki ʻa e ngaahi kaveinga ki ha ngaahi malanga lahi ange, ngaahi lea, ngaahi fetalanoaʻaki, ngaahi voliume ʻa e kau mataotao, ngāue fakaeʻaati mo e hiva fakahīkihiki, ʻo laka ia ʻi ha fuʻu kau tau fakakātoa ʻo e kau tangata lalahi ʻo e kuonga muʻá pea ʻi onopooni.” Ko e talavou tuʻu-ki-muʻa ko iá, ko hono moʻoní, ko Sīsū Kalaisi.
2. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe he ʻapositolo ko Sioné fekauʻaki mo Sīsū mo ʻEne ngāue fakafaifekaú?
2 Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné ha fakamatala fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú peá ne fakamulituku ʻaki ʻo pehē: “Pea ʻoku ʻi ai mo e ngaahi meʻa lahi ne fai ʻe Sisu; ʻa ia ka ne tohi taki taha, ʻoku te pehe, naʻa mo māmani ʻe ʻikai hao ai ʻa e ngaahi tohi ʻe fai.” (Sione 21:25) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sione te ne lava ʻo hiki ha kiʻi konga siʻi pē ʻo e meʻa kotoa naʻe leaʻaki mo fai ʻe Sīsū lolotonga ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻe hoko ʻi he taʻu ʻe tolu mo e kongá. Neongo ia, ko e ngaahi meʻa fakahisitōlia naʻe hiki ʻe Sione ʻi heʻene Kōsipelí ʻoku mahuʻinga lahi fau.
3. ʻE lava fēfē ke tau mahinoʻi lahi ange ʻa e ngafa ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá?
3 Tuku kehe ʻa e fakamatala Kōsipeli mahuʻinga ʻe faá, ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi kupu kehe ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi fakaikiiki fakatuimālohi fekauʻaki mo e moʻui ʻa Sīsuú. Hangē ko ení, ko e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he kau tangata faitōnunga ʻe niʻihi naʻa nau moʻui ki muʻa ʻia Sīsuú ʻoku ʻi ai ʻa e fakamatala ʻokú ne ʻai ke tau mahinoʻi lahi ange ai ʻa e ngafa ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Tau lāulea angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni.
Kau Tangata ʻa e ʻOtuá Ne Nau Tomuʻa Fakatātaaʻi ʻa Kalaisi
4, 5. Ko hai naʻa nau tomuʻa fakatātaaʻi ʻa Sīsuú, pea ʻi he ngaahi founga fē?
4 Ko Sione mo e kau hiki Kōsipeli kehe ʻe toko tolú naʻa nau fakahaaʻi ʻa Mōsese, Tēvita, pea mo Solomone ko e kau tangata naʻa nau tomuʻa fakatātaaʻi ʻa Sīsū ko e Tokotaha Pani mo e Tuʻi fakanofo ʻa e ʻOtuá. ʻI he founga fē naʻe tomuʻa fakaʻali mai ai ʻe he kau sevāniti ko ia ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ʻa Sīsuú, pea ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he ngaahi fakamatala ko ení?
5 ʻI hono fakanounoú, ʻoku tala mai ʻe he Tohi Tapú ko Mōsesé ko ha palōfita, ko ha fakalaloa pea ko ha faifakahaofi. ʻOku pehē pē mo Sīsū. Ko Tēvitá ko ha tauhi-sipi pea ko ha tuʻi ʻa ia naʻá ne ikunaʻi ʻa e ngaahi fili ʻo ʻIsilelí. Ko Sīsū foki ko ha tauhi-sipi ia pea ko ha tuʻi ikuna. (Isi. 37:24, 25) ʻI heʻene kei faitōnungá, ko Solomoné ko ha pule poto ia, pea ʻi he malumalu ʻo ʻene tuʻí naʻe maʻu ai ʻe ʻIsileli ʻa e melino. (1 Tuʻi 4:25, 29) Ko Sīsuú foki ʻoku poto ʻaupito pea ʻoku ui ia ko e “ʻEiki ʻo e Melino.” (Ai. 9:6 [9:5, PM]) ʻOku hā mahino, ko e ngafa ʻo Kalaisi Sīsuú ʻoku meimei tatau ia mo e ngafa ʻo e kau tangata ko ia ʻi muʻá ka ko e tuʻunga ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻoku lahi tahá. ʻUluakí, tau fakahoa angé ʻa Sīsū mo Mōsese pea sio ki he anga hono tokoniʻi kitautolu ʻe he fakahoa ko iá ke tau fakahoungaʻi kakato ange ai ʻa e ngafa ʻo Sīsū ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá.
Mōsese—Ko ha Fakamelomelo ʻo Sīsū
6. Naʻe anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻa e fiemaʻu ke fanongo kia Sīsuú?
6 Taimi nounou mei he Penitekosi 33 T.S., naʻe hiki ai ʻe he ʻapositolo ko Pitá ha kikite naʻe fai ʻe Mōsese ʻa ia naʻe fakahoko ʻia Sīsū Kalaisi. Naʻe tuʻu ʻa Pita ʻi muʻa ʻi ha fuʻu kau lotu ʻi he temipalé. Ko e kakaí naʻa “nau ofo lahi” ʻi hono fakamoʻui ʻe Pita mo Sione ha tokotaha kolekole ʻa ia naʻe mamatea mei hono fanauʻí, pea naʻa nau feleleʻi kotoa ke sio ʻi he meʻa naʻe hokó. Naʻe fakamatala ʻa Pita ko e ngāue fakaofo ko ení ko ha ola ia ʻo e ngāue ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo Sihová fakafou ʻia Sīsū Kalaisi. Pea ʻi heʻene hiki lea mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻá ne pehē: “Nae lea mooni a Mosese ki he gaahi tamai, o behe, E fokotuu e he Eiki ko ho mou Otua ha balofita kiate kimoutolu i ho mou kaiga, o hage ko au; bea te mou fanogo kiate ia i he gaahi mea kotoabe te ne lea aki kiate kimoutolu.”—Ng. 3:11, 22, 23, PM; lau ʻa e Teutalonome 18:15, 18, 19.
7. Ko e hā naʻe lava ai ke mahinoʻi ʻe he faʻahinga naʻe fanongo kia Pitá ʻa ʻene fakamatala fekauʻaki mo ha palōfita lahi ange ʻia Mōsesé?
7 Ko e ngaahi lea ko ia ʻa Mōsesé ʻoku ngalingali naʻe maheni mo e faʻahinga naʻe fanongo kia Pitá. ʻI he tuʻunga ko e kau Siú, naʻa nau tokaʻi lahi ʻa Mōsese. (Teu. 34:10) Naʻa nau fakatuʻotuʻa vēkeveke ki he hoko mai ʻa ha palōfita ʻoku lahi ange ʻia Mōsese. Ko e palōfita ko iá ʻe fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ko ha mīsaia pē, ko ha tokotaha pani ʻa e ʻOtuá ʻo hangē ko Mōsesé, ka ko e Mīsaiá ia, “ko e Kalaisi ʻa e ʻOtuá, ko e Tokotaha Fili” ʻa Sihova.—Luke 23:35, NW; Hep. 11:26.
Faitatau ʻia Sīsū mo Mōsese
8. Ko e hā ʻa e ngaahi faitatau ʻe niʻihi ʻi he moʻui ʻa Mōsesé mo e moʻui ko ia ʻa Sīsuú?
8 ʻI he ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi, naʻe tatau ai ʻa e moʻui ʻa Sīsū ʻi he māmaní mo e moʻui ʻa Mōsesé. Hangē ko ení, ʻi heʻena kei pēpeé, ko Mōsese mo Sīsū fakatouʻosi naʻá na hao ʻi he mate ʻi he nima ʻo ha pule anga-fakamamahi. (Eki. 1:22–2:10; Mt. 2:7-14) Tānaki atu ki ai, naʻe fakatou ‘ui kinaua mei Isipite.’ Ko e palōfita ko Hōseá naʻá ne fakamatala: “ʻI he kei tamasiʻi ʻa Isileli, naʻa ku ʻofa ki ai, pea u ui hoku foha mei Isipite.” (Ho. 11:1) Naʻe tuhu ʻa e lea ʻa Hōseá ki he taimi ʻa ia naʻe tataki ai ki tuʻa mei ʻIsipite ʻa e puleʻanga ʻIsilelí, ʻi he malumalu ʻo hono taki naʻe fakanofo ʻe he ʻOtuá, ʻa Mōsese. (Eki. 4:22, 23; 12:29-37) Kae kehe, ko e ngaahi lea ʻa Hōseá naʻe ʻuhinga ia ʻo ʻikai ki ha meʻa pē naʻe hoko he kuohilí kae toe pehē foki ki he kahaʻú. Ko ʻene ngaahi leá ko ha kikite ia naʻe fakahoko ʻi he taimi naʻe foki ai ʻa Siosefa mo Mele mei ʻIsipite fakataha mo Sīsū ʻi he hili e mate ʻa Tuʻi Hēlotá.—Mt. 2:15, 19-23.
9. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi mana naʻe fakahoko ʻe Mōsese mo Sīsuú? (e) ʻOmai ʻa e ngaahi faitatau kehe ʻi he vahaʻa ʻo Sīsū mo Mōsesé. (Sio ki he puha “Founga Lahi Ange Naʻe Hangē Ai ʻa Sīsū ko Mōsesé,” ʻi he peesi 26.)
9 Ko Mōsese mo Sīsū fakatouʻosi naʻá na fakahoko ʻa e ngaahi mana, ʻo fakahāhā ai naʻá na maʻu ʻa e poupou ʻa Sihová. Ko e moʻoni, ko Mōsese ʻa e ʻuluaki tangata kuo lēkooti naʻá ne fakahoko ʻa e ngaahi maná. (Eki. 4:1-9) Ko e fakatātaá, naʻe fakahoko ʻe Mōsese ʻa e ngaahi mana naʻe kau ki ai ʻa e vai, ʻi heʻene fekauʻi ke mavaeua ʻa e vai ʻo e vaitafe Nailá pea ko hono ngaahi vai kahoʻiá naʻe hoko ko e toto, naʻe fakamavaeuaʻi ʻa e Tahi Kulokulá, pea naʻe puna mai ʻa e vai mei he maka ʻi he toafá. (Eki. 7:19-21; 14:21; 17:5-7) Naʻe fai foki ʻe Sīsū ʻa e ngaahi mana naʻe kau ki ai ʻa e vai. Ko ʻene fuofua maná tonu ko hono liliu ʻa e vaí ki he uaine ʻi ha kātoanga mali. (Sione 2:1-11) Ki mui ai, naʻá ne fakanonga ʻa e tahi hou ʻo Kālelí. Pea ʻi he taimi ʻe taha, naʻe aʻu ʻo ne luelue ʻi he fukahi vaí! (Mt. 8:23-27; 14:23-25) Ko e ngaahi faitatau kehe ʻi he vahaʻa ʻo Mōsese mo e Mōsese Lahi Angé, ʻa Sīsū, ʻoku lava ke hā ia ʻi he puha he peesi 26.
ʻIloʻi ko Kalaisí ko ha Palōfita
10. Ko e hā ʻa e palōfita moʻoni, pea ko e hā ko ha palōfita ai ʻa Mōsesé?
10 ʻOku fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ki ha palōfita ko ha tokotaha ʻokú ne tomuʻa tala ʻa e kahaʻú, ka ko e konga pē ia ʻo e fatongia ʻo ha palōfitá. Ko ha palōfita moʻoni ko ha tangata-lea fakamānavaʻi ia maʻa Sihova, ko e tokotaha ʻokú ne fanongonongo “ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.” (Ng. 2:11, 16, 17) ʻOku lava ke kau ʻi he ngaahi meʻa kehé ʻa ʻene kikite ʻo fakahaaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú, ʻo fakaeʻa ai ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e taumuʻa ʻa Sihová, pe fanongonongo ai ʻa ʻEne ngaahi fakamāú. Ko ha palōfita pehē ʻa Mōsese. Naʻá ne tomuʻa tala ʻa e mala taki taha ʻe hongofulu naʻe tō ki ʻIsipité. Naʻá ne ʻomai ʻa e fuakava Lao ʻi Sainaí. Pea naʻá ne fakahinohinoʻi ʻa e puleʻangá ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Neongo ia, naʻe pau ke faifai atu pē pea hoko mai ha palōfita lahi ange ʻia Mōsese.
11. Naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ngafa ʻo ha palōfita lahi ange ʻia Mōsese?
11 Ki mui ai, ʻi he ʻuluaki senitulí, naʻe ngāue ai ʻa Sākalaia ko ha palōfita ʻi hono fakaeʻa ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo hono fohá, ʻa Sione. (Luke 1:76) Naʻe hoko ʻa e foha ko iá ko Sione Papitaiso, ʻa ia naʻá ne fanongonongo ʻa e hoko mai ʻa e palōfita lahi ange ʻia Mōsese naʻe fuoloa e tatali ki aí—ko Sīsū Kalaisi. (Sione 1:23-36) ʻI hono tuʻunga ko ha palōfitá, naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū ʻa e ngaahi meʻa lahi. Ko e fakatātaá, naʻá ne lea ʻo fekauʻaki mo ʻene pekiá tonu, ʻo tomuʻa tala ʻa e founga ʻo ʻene pekiá, feituʻu ʻe pekia aí, pea mo e faʻahinga te nau tāmateʻi iá. (Mt. 20:17-19) ʻI he ʻohovale ʻa ʻene kau fanongó, naʻe toe tomuʻa tala ʻe Sīsū ʻa e fakaʻauha ʻo Selusalema mo hono temipalé. (Mk. 13:1, 2) Ko ʻene ngaahi kikité ʻoku aʻu mai ia ki hotau taimí tonu.—Mt. 24:3-41.
12. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakatoka ʻe Sīsū ʻa e makatuʻunga ki ha feingangāue fakamalanga ʻi māmani lahi? (e) Ko e hā ʻoku tau muimui ai he ʻahó ni ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú?
12 ʻIkai ngata pē ʻi heʻene hoko ko ha palōfitá, ko Sīsuú ko ha tokotaha malanga mo ha faiako. Naʻá ne malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea naʻe ʻikai ha taha ʻe lea loto-toʻa ange ʻiate ia. (Luke 4:16-21, 43) ʻI hono tuʻunga ko ha faiakó, naʻe ʻikai hano tatau. “Teʻeki ha tangata ʻe lea hange ko ia,” ko e lau ia ʻa e faʻahinga naʻa nau fanongo ki aí. (Sione 7:46) Naʻe faivelenga ʻa Sīsū ʻi heʻene feinga ke fakamafola ʻa e ongoongo leleí, pea naʻá ne ueʻi ʻa hono kau muimuí ʻaki ʻa e faivelenga tatau ki he Puleʻangá. Ko ia, naʻá ne fakatoka ai ʻa e makatuʻunga ki ha feingangāue fakamalanga mo e faiako ʻi māmani lahi ʻa ia ʻoku kei hokohoko atu pē. (Mt. 28:18-20; Ng. 5:42) ʻI he taʻu kuo ʻosí, ko e kau muimui ʻe toko fitu miliona nai ʻo Kalaisi naʻa nau fakamoleki ʻa e houa ʻe 1,500,000,000 ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá mo hono akoʻi ki he faʻahinga mahuʻingaʻiá ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapú. ʻOkú ke kau ʻi he lahi taha hoʻo malavá ʻi he ngāue ko iá?
13. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tau “leo”?
13 ʻOku ʻikai fehuʻia naʻe fakahoko ʻe Sihova ʻa e kikite ke ʻohake ha palōfita hangē ko Mōsesé. ʻOku anga-fēfē hono ueʻi koe ʻe he ʻilo ko iá? ʻOkú ne ʻoatu kiate koe ʻa e falala pau lahi ange ki hono fakahoko ʻo e ngaahi kikite fakamānavaʻi ʻoku kaunga tonu ki hotau kahaʻú? ʻIo, ko e fakalaulauloto ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Mōsese Lahi Angé ʻoku ueʻi ai kitautolu ke tau “leo bea tau fakabotoboto” ʻo tokanga ki he meʻa kuo vavé ni ke fai ʻe he ʻOtuá.—1 Tes. 5:2, 6, PM.
Fakamahuʻingaʻi ʻa Kalaisi ʻi Hono Tuʻunga ko e Fakalaloa
14. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Mōsese ko ha fakalaloa ʻi he vahaʻa ʻo e kau ʻIsilelí mo e ʻOtuá?
14 ʻI he hangē ko Mōsesé, ko Sīsuú ko ha fakalaloa. ʻOku ngāue ha fakalaloa ko e fehokotakiʻanga ia ʻi he vahaʻa ʻo e ongo faʻahi ʻe ua. Naʻe fakalaloaʻi ʻe Mōsese ʻa e fuakava Lao ʻi he vahaʻa ʻo Sihova mo e kau ʻIsilelí. Kapau naʻe talangofua ʻa e fānau ʻa Sēkopé ki he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá, naʻa nau mei hoko ai pē ko e koloa makehe ʻa e ʻOtuá, ko ʻene fakatahaʻanga. (Eki. 19:3-8) Ko e fuakava ko iá naʻe ngāueʻaki ia mei he 1513 K.M. ʻo aʻu mai ki he ʻuluaki senituli T.S.
15. ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa Sīsū ko ha fakalaloa māʻolunga angé?
15 ʻI he 33 T.S., naʻe fokotuʻu ai ʻe Sihova ha fuakava lelei ange mo ha ʻIsileli foʻou, ko e “Isileli oe Otua,” ʻa ia naʻe hoko ko ha fakatahaʻanga ʻi māmani lahi naʻe faʻuʻaki ʻa e kau Kalisitiane paní. (Kal. 6:16, PM) Lolotonga ko e fuakava naʻe fakalaloaʻi ʻe Mōsesé naʻe kau ai ʻa e ngaahi lao naʻe tohi ʻe he ʻOtuá ʻi he maká, ko e fuakava naʻe fakalaloaʻi ʻe Sīsuú ʻoku māʻolunga ange ia. Ko ʻene ngaahi laó ʻoku tohi tongi ia ʻe he ʻOtuá ʻi he loto ʻo e tangatá. (Lau ʻa e 1 Timote 2:5; Hepelu 8:10.) Ko ia ai, ko e “Isileli oe Otua” ko e koloa makehe ia he taimí ni ʻa e ʻOtuá, ko ha “kakai ʻoku fua” ʻo e Puleʻanga Faka-Mīsaiá. (Mt. 21:43) Ko e kau mēmipa ko ia ʻo e puleʻanga fakalaumālié ʻa e faʻahinga ʻoku kau ʻi he fuakava foʻou ko iá. Neongo ia, ʻoku ʻikai ko kinautolu pē ʻa e faʻahinga ʻe maʻu ʻaonga mei aí. Ko e fuʻu tokolahi taʻefaʻalaua, naʻa mo e tokolahi ʻa ia ʻoku nau mohe he lolotongá ni ʻi he maté, te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki taʻengata koeʻuhi ko e fuakava māʻolunga ko iá.
Fakahīkihikiʻi ʻa Kalaisi ʻi Hono Tuʻunga ko e Faifakahaofi
16. (a) ʻI he ngaahi founga fē naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sihova ʻa Mōsese ke ne fakahaofi ʻa ʻIsilelí? (e) Fakatatau ki he Ekisoto 14:13, ko hai ʻa e Matavai ʻo e fakamoʻuí?
16 ʻI honau pō fakaʻosi ki muʻa ʻi he Hiki-Atú, ko e niʻihi ʻo e fānau ʻa ʻIsilelí naʻa nau ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki lahi. Kuo vave, ke laka mai ʻa e ʻāngelo ʻa e ʻOtuá ʻi he fonua ko ʻIsipité, ʻo tāmateʻi ʻa e ʻuluaki fānau kotoa pē. Naʻe tala ʻe Sihova kia Mōsese ʻe fakahaofi ʻa e ʻuluaki fānau ʻa ʻIsilelí kapau te nau toʻo ʻa e toto ʻo e lami Laka-Atú ʻo afuhi ʻaki ʻa honau funga matapā mo e kau-matapā ʻo honau falé. (Eki. 12:1-13, 21-23) Ko e meʻa ia naʻe hokó. Ki mui ai, naʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki lahi ʻa e puleʻangá kotoa. Naʻa nau fihia ʻi he vahaʻa ʻo e Tahi Kulokulá mo e ngaahi saliote tau ʻa e kau ʻIsipité naʻe tulimui atú. Naʻe toe tokonaki mai heni ʻe Sihova ʻa e fakahaofi fakafou ʻia Mōsese, ʻa ia naʻá ne fakamavaeua ʻi he mana ʻa e ngaahi vai ʻo e tahí.—Eki. 14:13, 21.
17, 18. ʻI he ngaahi founga fē ʻoku hoko ai ʻa Sīsū ko ha faifakahaofi lahi ange ʻia Mōsesé?
17 Neongo ʻa e lahi ʻo e ngaahi ngāue faifakahaofi ko iá, ko e fakahaofi naʻe fakahoko ʻe Sihova fakafou ʻia Sīsuú ʻoku toe lahi ange ia. Ko Sīsū ʻa e fouʻanga ʻoku fakahaofi ai ʻa e faʻahinga talangofuá mei he pōpula ki he angahalá. (Loma 5:12, 18) Pea ko e fakahaofi ko iá ko “ha huhuʻi taʻengata.” (Hep. 9:11, 12) Ko e hingoa Sīsuú ʻoku ʻuhinga iá “Ko Sihova ʻa e Fakamoʻuí.” Ko Sīsū, ʻi hono tuʻunga ko hotau Faifakahaofi, pe Fakamoʻuí, ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakahaofi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahala ʻi he kuohilí ka ʻokú ne toe fakaʻatā foki ʻa e hala kia kitautolu ke tau maʻu ai ha kahaʻu lelei ange. ʻI hono fakahaofi kinautolu mei he pōpula ki he angahalá, ʻoku fakahaofi ai ʻe Sīsū ʻa hono kau muimuí mei he houhau ʻa e ʻOtuá pea ʻomai ai kinautolu ki ha vahaʻangatae fekoekoeʻi mo Sihova.—Mt. 1:21.
18 Ko e fakahaofi mei he angahalá ʻa ia ʻe tokonaki mai ʻe Sīsuú ʻe kau ʻi hono taimi kotofá ʻa e tauʻatāina mei hono ngaahi nunuʻa fakalilifu—ko e puké pea naʻa mo e maté. Ke sioloto atu ki he ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá, fakakaukau atu ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe ʻalu ai ʻa Sīsū ki he ʻapi ʻo ha tangata ʻe taha ko Sailosi, ʻa ia naʻe mate ʻa hono ʻofefine taʻu 12. Naʻe fakapapauʻi ange ʻe Sīsū kia Sailosi: “ʻOua ʻe lotosiʻi; kehe pe ke ke tui, pea ʻe fakamoʻui ia.” (Luke 8:41, 42, 49, 50) ʻI he moʻoni ʻo ʻene leá, naʻe tuʻu hake ʻa e taʻahiné mei he maté! ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he fiefia ʻa ʻene ongo mātuʻá? Pea ʻe lava ke ke fakaʻuta atu ki he fiefia lahi ʻa ia te tau maʻu ʻi he taimi ʻa ia “ʻe fanongo ai ki hono leʻo [ʻo Sīsuú] ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka, pea te nau ʻalu atu mei ai.” (Sione 5:28, 29) Ko e moʻoni, ko Sīsuú ko ha Fakamoʻui, ko hotau Faifakahaofi!—Lau ʻa e Ngāue 5:31; Tai. 1:4; Fkh. 7:10.
19, 20. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e kaunga kia kitautolu ʻa e fakalaulauloto ki he ngafa ʻo Sīsū ko e Mōsese Lahi Angé? (e) Ko e hā ʻe lāulea ki ai ʻi he kupu hokó?
19 ʻI he ʻiloʻi ʻe lava ke tau tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau maʻu ʻaonga mei he ngaahi ngāue faifakahaofi ʻa Sīsuú ʻoku ueʻi ai kitautolu ke tau kau ʻi he ngāue fakamalangá mo e faiakó. (Ai. 61:1-3) ʻIkai ko ia pē, ko e fakalaulauloto ki he ngafa ʻo Sīsū ko e Mōsese Lahi Angé ʻoku fakalahi ai ʻetau falala te ne fakahaofi ʻa hono kau muimuí ʻi heʻene haʻu ke fakahoko ʻa e fakamaau ki he fulikivanú.—Mt. 25:31-34, 41, 46; Fkh. 7:9, 14.
20 ʻIo, ko Sīsū ʻa e Mōsese Lahi Angé. Naʻá ne fai ʻa e ngaahi meʻa fakaofo lahi naʻe ʻikai ʻaupito mei lava ke fai ʻe Mōsese. Ko e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻi hono tuʻunga ko ha palōfitá mo ʻene ngaahi ngāue ko ha fakalaloá ʻoku kaunga ia ki he fāmili fakakātoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI hono tuʻunga ko e Faifakahaofí, ʻoku ʻomai ʻe Sīsū ʻo ʻikai ko e fakamoʻui fakataimi pē ka ko e fakamoʻui taʻengata ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ala huhuʻí. Ka, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ke ako fekauʻaki mo Sīsū mei he kau tangata faitōnunga ʻo e kuonga muʻá. Ko e kupu hokó ʻe lāulea ai ki he founga naʻá ne hoko ai ko e Tēvita Lahi Angé mo e Solomone Lahi Angé.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
ʻOku anga-fēfē ʻa e lahi ange ʻa Sīsū ʻia Mōsese ʻi he tuʻunga
• ko ha palōfitá?
• ko ha fakalaloá?
• ko ha faifakahaofí?
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
FOUNGA LAHI ANGE NAʻE Hangē Ai ʻa Sīsū ko Mōsesé
◻ Naʻá na fakatou tuku ki mui ʻa e tuʻunga māʻolunga koeʻuhi ko e tauhi kia Sihova mo ʻene kakaí.
—2 Kol. 8:9; Fili. 2:5-8; Hep. 11:24-26.
◻ Naʻá na fakatou ngāue ko e ongo pani, pe ‘ongo kalaisi.’
—Mk. 14:61, 62; Sione 4:25, 26; Hep. 11:26.
◻ Naʻá na fakatou hoko mai ʻi he huafa ʻo Sihová.
—Eki. 3:13-16; Sione 5:43; 17:4, 6, 26.
◻ Naʻá na fakatou fakahāhā ʻa e anga-vaivai.
◻ Naʻá na fakatou kau ʻi hono fafanga ʻo e fuʻu kakai tokolahi.
◻ Naʻá na fakatou ngāue ko e fakamaau mo e foaki-lao.
—Eki. 18:13; Mal. 4:4; Sione 5:22, 23; 15:10.
◻ Naʻe fakatou tuku ke na ʻulu ʻi he fale ʻo e ʻOtuá.
◻ Naʻe fakamatalaʻi fakatouʻosi kinaua ko e ongo fakamoʻoni faitōnunga ʻa Sihova.
—Hep. 11:24-29; 12:1; Fkh. 1:5.
◻ Hili e mate ʻa Mōsese mo e tangata ko Sīsuú, naʻe ʻave ʻe he ʻOtuá ʻa hona sinó.
—Teu. 34:5, 6; Luke 24:1-3; Ng. 2:31; 1 Kol. 15:50; Siu. 9.