Sinakoke—ʻA Ia Naʻe Malanga Ai ʻa Sīsū mo ʻEne Kau Ākongá
“Pea naʻa ne foli ʻa Kaleli kātoa, heʻene faiako ʻi honau ngāhi falelotu [pe sinakoké], mo ne malangaʻaki ʻa e Kosipeli ʻo e Puleʻanga.”—MĀTIU 4:23.
ʻOKU tau toutou maʻu ʻi he fakamatala Kōsipelí naʻe ʻi ha sinakoke ʻa Sīsū. Pe ko Nāsaleti ʻa e kolo naʻe tupu hake aí, pe ʻi Kāpaneume, ʻa e kolo naʻe hoko ko hono ʻapí, pe ʻi ha kolo lalahi pe kolo iiki naʻá ne ʻaʻahi ki ai lolotonga ʻa e taʻu femoʻuekina ʻe tolu mo e konga ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe faʻa fili ʻe Sīsū ʻa e sinakoké ko e feituʻu ia ke malanga mo faiako ai fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko hono moʻoní, ʻi he sio atu ki heʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ʻeku ako naʻe fai maʻu pē ʻi ha falelotu [pe sinakoke], kaeʻumaʻā ʻi he Temipale, ʻa e potu ʻoku fakataha ki ai ʻa haʻa Siū kotoa.”—Sione 18:20.
ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú mo e muʻaki kau Kalisitiane kehé naʻa nau faʻa faiako ʻi he ngaahi sinakoke ʻo e kau Siú. Ko ia naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo lotu ʻa e kau Siú ʻi he sinakoké? Pea naʻe fēfē ʻa e fale faiʻanga lotu ko iá ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú? Tau sio fakalelei angé ki aí.
Tafaʻaki Tefito ʻo e Moʻui Faka-Siú Tuʻo tolu ʻi he taʻu, naʻe fononga ai ʻa e kakai tangata Siú ki Selusalema ki he ngaahi kātoanga naʻe fai ʻi he temipale toputapu aí. Ka ʻi heʻenau lotu fakaʻahó, naʻe fakahoko ʻe he sinakoke ʻi he feituʻú ʻa ʻenau fiemaʻu ko iá, pe naʻa nau nofo ʻi Pālesitaine pe ʻi he taha ʻo e ngaahi kolonia Siu naʻe fokotuʻu ʻi tuʻa Pālesitainé.
Naʻe ngāueʻaki ʻanefē ʻa e sinakoké? ʻOku tui ʻa e niʻihi naʻe ʻi he taimi nai ia ʻo hono fakaheeʻi ʻo e kau Siú ki Pāpiloné (607-537 K.M.), ko ha vahaʻa taimi ʻa ia naʻe holofa ai ʻa e temipale ʻo Sihová. Pe ʻi he hili pē nai ʻa e foki ʻa e kau Siú mei honau takihēʻí, ʻi he taimi naʻe ekinaki ai ʻa e taulaʻeiki ko ʻĒselá ki hono kakaí ke nau maʻu ha ʻilo mo ha mahino lahi ange ki he Lao ʻa e ʻOtuá.—Esela 7:10; 8:1-8; 10:3.
ʻI he muʻaki taimí, ko e foʻi lea ki he “sinakoké” naʻe ʻuhinga pē ia ko e “ʻasemipilī” pe “fakatahaʻanga.” Naʻe ngāueʻaki ia ʻi he founga ko iá ʻi he Septuagint, ko ha liliu faka-Kalisi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Neongo ia, ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe hoko ai ʻo ʻuhinga ʻa e foʻi leá ki he fale naʻe fakatahataha ai ʻa e kakaí ki he lotú. ʻI he aʻu ki he ʻuluaki senituli T.S., ko e meimei kolo kotoa pē naʻe ʻaʻahi ki ai ʻa Sīsuú naʻe ʻi ai pē ʻa hono sinakoke; naʻe toe lahi ange ia ʻi he ngaahi kolo lalahí; pea naʻe lahi ʻaupito ia ʻi Selusalema. Naʻe fēfē ʻa e ngaahi fale ko iá?
Fale Faiʻanga Lotu Feʻunga ʻI he kamata ke langa ha sinakoké, naʻe fekumi lahi ai ʻa e kau Siú ki ha feituʻu māʻolunga pea palani ʻa e langá koeʻuhi ke hoko ʻa hono hūʻangá (1) ʻo hanga ki Selusalema. Neongo ia, ʻoku hā ngali ko e ngaahi tuʻunga peheé naʻe ala feʻunuʻaki, he naʻe ʻikai lava ke fakahoko maʻu pē ia.
ʻI heʻene ʻosí, naʻe faʻa ʻi he tuʻunga feʻunga ʻa e sinakoké ʻo ʻikai meimei ʻi ai ha naunau fale. Kae kehe, ko ha meʻa tefito naʻe ʻi aí ko ha puha (2) pe faʻoʻanga meʻa naʻe ʻi ai ʻa e koloa mahuʻinga taha ʻa e feituʻú—ko e ngaahi takainga tohi ʻo e Tohi Tapú. ʻI hono fai ʻo e ngaahi fakatahá, ko e puhá ʻa ia naʻe lava ke hiki holo naʻe fokotuʻu ia ʻi ha tukuʻanga ke toe fakafoki ki ha loki malu ʻi he hili iá (3).
Ko e ʻotu sea ʻi muʻá naʻe ofi ia ki he puhá pea hanga atu ki he fakatahaʻangá (4) maʻá e kau ʻōfisa tauhi ʻo e sinakoké mo e kau fakaafe makehé. (Mātiu 23:5, 6) Ofi ki he loto mālie ʻo e holó naʻe ʻi ai ha peletifoomu mo ha tuʻuʻanga malanga mo e sea ki he tokotaha malangá (5). Naʻe hanga ki he peletifōmú mei he tafaʻaki ʻe tolu ʻa e ngaahi sea ki he fakatahaʻangá (6).
Naʻe faʻa fakalele mo tokangaʻi ʻa e sinakoké ʻe he fakatahaʻanga ʻi he feituʻú. Ko e ngaahi tokoni loto-fiefoaki ʻa e tokotaha kotoa, tatau pē ʻa e koloaʻia mo e masiva, naʻe tokangaʻi hokohoko ai pea ʻi he tuʻunga lelei ʻa e falé. Kae kehe, naʻe fēfē ʻa e ngaahi fakataha ʻi he sinakoké?
Lotu ʻi he Sinakoké Ko e polokalama lotu ʻi he sinakoké naʻe kau ai ʻa e fakahīkihiki, lotu, ko hono lau ʻo e Tohi Tapú, pea pehē ki he faiako mo e malanga. Naʻe kamataʻaki ʻe he fakatahaʻangá hono lau maʻuloto ʻa e Semá, ko e meʻa naʻe iku ai ki ha fakahāhā ʻo e tuí ʻe he kau Siú. Naʻe maʻu ʻa e hingoa ko iá mei he ʻuluaki foʻi lea ʻo e ʻuluaki konga Tohi Tapu naʻe lau maʻulotó: “Fanongo [Sema] mai, ʻa Isileli, Ko Sihova ko hotau ʻOtua ko e tahaʻi Sihova ia.”—Teutalonome 6:4.
Hokó, naʻe ʻi ai ha lautohi mo e fakamatala mei he Tolá, ʻa e ʻuluaki tohi ʻe nima ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia naʻe hiki ʻe Mōsese. (Ngāue 15:21) Naʻe toe hoko atu ai ha lautohi, ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi konga mei he ngaahi tohi ʻa e kau palōfitá (haftarahs) mo fai hano fakamatalaʻi mo ngāueʻaki. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fakahoko ai ʻe ha kau malanga ʻaʻahi ʻa e konga ko eni ʻo e polokalamá, hangē ko ē naʻe fai ʻe Sīsū ʻi he taimi ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he Luke 4:16-21.
Ko e moʻoni, ko e takainga tohi naʻe ʻoange kia Sīsū ʻi he fakataha ko iá naʻe ʻikai fakaʻilongaʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi vahe mo e veesi ʻi he founga tatau mo ʻetau ngaahi Tohi Tapu ʻi onopōní. Ko ia ʻoku lava ke tau sioloto atu ki hono tukutuku ange ʻe Sīsū ʻa e takainga tohí ʻaki hono nima hemá kae takatakaiʻi ʻe hono nima toʻomataʻú kae ʻoua ke maʻu ʻa e konga tohi naʻá ne kumí. Hili ʻene laú, naʻe toe takatakaiʻi ʻa e takainga tohí ki he kamataʻangá.
Naʻe faʻa fai ʻa e ngaahi lautohí ni ʻi he muʻaki lea faka-Hepeluú pea liliu ki he faka-Alameá. Naʻe ngāueʻaki ʻi he ngaahi fakatahaʻanga lea faka-Kalisí ʻa e Septuagint.
Mahuʻinga ki he Moʻui Fakaʻahó Naʻe mātuʻaki mahuʻinga ki he moʻui fakaʻaho faka-Siú ʻa e sinakoké he naʻe tuʻu fakataha ia mo e ngaahi fale kehe naʻe hokoʻi ki ai pe tuʻu ʻi he ʻotu fale tatau, ʻo fakahoko ai ha ngaahi taumuʻa kehekehe. Naʻe fai ai he taimi ʻe niʻihi ʻa e hopo, pea pehē ki he fakataha fakakolo pea naʻa mo e ʻasemipilī mo e kai naʻe fai ʻi he ngaahi loki kai hoko atu ai. Naʻe nofo ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e kau fonongá ʻi he ngaahi loki ʻi he ʻotu fale naʻe ʻi ai ʻa e sinakoké.
ʻI he meimei kolo kotoa pē, naʻe toe fakahoko ʻi he sinakoké ha ako, ʻo faʻa fai ʻi loto ʻi he fale tatau. ʻOku tau sioloto atu nai ki he loki ʻou fonu he fānau ako ʻoku nau ako ke lau ʻa e ngaahi mataʻitohi lalahi kuo hiki ʻi ha lauʻipapa molemole ʻe ha faiako. Ko e ngaahi ako peheé ko ha ʻuhinga mahuʻinga ia naʻe poto ai he lautohí mo e tohí ʻa e sōsaieti faka-Siu he kuonga muʻá, naʻa mo e kakai lāuvalé naʻa nau maheni mo e Tohi Tapú.
Kae kehe, ko e taumuʻa tefito ʻo e sinakoké, ke ʻi ai ha feituʻu faiʻanga lotu tuʻumaʻu. ʻOku ʻikai leva fakaʻohovale ʻa e lahi ʻo e faitatau ʻo e ngaahi fakataha ʻa e kau Kalisitiane he ʻuluaki senitulí mo e ngaahi fakataha faka-Siu ʻi he sinakoké. ʻI he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, ko e taumuʻa tatau ke lotu kia Sihova fakafou ʻi hono leaʻaki ha lotu, ngaahi hiva fakahīkihiki, mo hono lau pea fetalanoaʻaki ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai ngata ai ʻa e faitataú. ʻI he ongo faiʻanga lotú fakatouʻosi, naʻe feau ʻa e ngaahi fiemaʻu mo e fakamole kehekehé ʻe he ngaahi tokoni loto-fiefoaki; ʻi he ʻikai fakangatangata ʻa e monū ʻo e lau mo e fetalanoaʻaki ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ki ha kalasi faifekaú; ʻi he ongo tuʻungá fakatouʻosi, ko e ngaahi fakatahá naʻe fokotuʻutuʻu mo tataki ia ʻe ha kau mātuʻa fua fatongia.
Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova he ʻaho ní ʻoku nau feinga ke pipiki ki he sīpinga ʻa Sīsū mo hono kau muimui he ʻuluaki senitulí. Ko ia ko ʻenau ngaahi fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki tatau mo e fakataha he sinakoké ʻi he kuonga muʻá. Sinoemeʻa, ʻoku fakatahataha ʻa e Kau Fakamoʻoní mo e taumuʻa tatau ʻoku maʻu maʻu pē ʻe he kau ʻofa ki he moʻoní—ke “ʻunuʻunu atu ki he ʻOtua.”—Semisi 4:8.
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Ko e toe langa ko ení ʻoku makatuʻunga ia ʻi ha palani ʻo e Sinakoke Gamla ʻi he ʻuluaki senitulí
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko e ngaahi ako he sinakoké naʻe akoʻi ai ʻa e tamaiki tangata mei he taʻu 6 ki he 13 nai