ʻOku Fai Maʻu Pē ʻe he “Tuʻi Fakamāu ʻo Mamani Katoa” ʻa e Meʻa ʻOku Totonú
“Ko Makatuʻu ia—ʻoku haohaoa ʻene ngaue; ko ʻene ngaahi founga kotoa ʻoku fakakonisitutone [pe fakamaau totonu].”—TEU. 32:4.
1. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe ʻĒpalahame ʻene falala ki he fakamaau totonu ʻa Sihová? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)
“ʻO ʻIKAI fai totonu koā ʻa e Tuʻi Fakamāu ʻo mamani katoa?” (Sēn. 18:25) Naʻe ʻikai ke ʻeke ʻe he tangata faitōnunga ko ʻĒpalahamé ʻa e fehuʻi ko iá koeʻuhí ko haʻane veiveiua. ʻI hono kehé, ko ʻene fehuʻí naʻe hā mei ai ʻene tuipau ʻe fakamāuʻi ʻe Sihova ʻa e kolo ko Sōtoma mo Komolá ʻaki ʻa e fakamaau haohaoa. Naʻá ne tuipau ʻe ʻikai ʻaupito ke hanga ʻe Sihova ʻo “tamateʻi ʻa e maʻoniʻoni fakataha mo e angahala.” Naʻe “mole ke mamaʻo” ha fakakaukau pehē ʻa ʻĒpalahame. Ki mui ai, naʻe lave ʻa Sihova kiate ia tonu: “Ko Makatuʻu ia—ʻoku haohaoa ʻene ngaue; ko ʻene ngaahi founga kotoa ʻoku fakakonisitutone [pe fakamaau totonu]: Ko e ʻOtua ʻo e Moʻoni, pea taʻe haʻane hala, ko e faitotonu ia mo haohaoa.”—Teu. 31:19; 32:4.
2. Ko e hā ʻoku taʻemalava ai ke fakamaau taʻetotonu ʻa Sihová?
2 Ko e hā naʻe tuipau ai ʻa ʻĒpalahame ʻe fai maʻu pē ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻoku totonú? Koeʻuhí ko Sihova ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻo e fakamaau totonú mo e māʻoniʻoní. Ko e moʻoni, ko e foʻi lea ko e “fakamaau totonu” mo e “māʻoniʻoni” ʻoku faʻa ngāueʻaki fakataha ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú koeʻuhí ʻoku meimei tatau hona ʻuhingá. Ko ia koeʻuhí ʻoku totonu maʻu pē ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa Sihová, te ne fakamāuʻi maʻu pē ʻa e ngaahi meʻá ʻi he founga totonu. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku ne manako ki he totonu [pe māʻoniʻoní], mo e fakamāu lelei [pe fakamaau totonú].”—Saame 33:5.
3. ʻOmai ha fakatātā ʻo e fakamaau taʻetotonu ʻi he māmaní he ʻahó ni.
3 ʻOku fakafiemālie ʻa hono ʻiloʻi ʻoku fakamaau totonu maʻu pē ʻa Sihova. Kae kehe, ʻoku fonu ʻa e māmaní he ʻahó ni ʻi he fakamaau taʻetotonú. Ko e fakatātaá, kuo hoko ʻo fakahalaiaʻi ʻa e kakaí pea tuku pilīsone ki he ngaahi hia naʻe ʻikai ke nau fakahoko. ʻI he ola ʻo e sivi DNA, kuo iku atu ai ʻa e niʻihi ʻo ʻiloʻi ʻoku nau tonuhia, ka ko e hili ia ʻenau fakamoleki ʻa e laui taʻu ʻi he pilīsoné. Ko e ngaahi fakamaau taʻetotonu peheé ʻoku fakatupunga ai ʻa e loto-mamahi lahi mo e ʻita. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga fakamaau taʻetotonu ia ʻe taha ʻoku faingataʻa ange ia ke kātekina. Ko e hā ia?
FAKAMAAU TAʻETOTONU ʻI HE FAKATAHAʻANGÁ
4. ʻOku anga-fēfē nai hono ʻahiʻahiʻi ʻa e tui ʻa ha Kalisitiane?
4 ʻOku ʻamanekina ʻe he kau Kalisitiané te nau hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi tuʻa mei he fakatahaʻanga Kalisitiané. Kae kehe, ʻe ʻahiʻahiʻi nai ʻetau tuí kapau te tau fakatokangaʻi pe hokosia ha meʻa ʻe hā ngali taʻetotonu ʻi loto ʻi he fakatahaʻangá. Kapau ʻe hoko eni, ʻe anga-fēfē hoʻo fakafeangai ki aí? Te ke fakaʻatā ia ke ne fakatūkiaʻi koe?
5. Ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke tau ʻohovale, kapau ʻoku tau fakatokangaʻi pe hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá?
5 Ko kitautolu kotoa ʻoku tau taʻehaohaoa pea fai ʻa e ngaahi fehālaaki, ko ia ʻoku malava ke fakafeangai taʻetotonu mai ha taha kiate kitautolu pe ko ʻetau fakafeangai taʻetotonu ki ha taha pē ʻi he fakatahaʻangá. (1 Sio. 1:8) Neongo ia, ʻoku tātātaha ke hoko ia, ʻoku ʻikai ke ʻohovale pe tūkia ʻa e kau Kalisitiane faitōnungá ʻi he taimi ʻoku hoko ai ʻa e fakamaau taʻetotonú. Kuo ʻomai ʻe Sihova ʻa e faleʻi ʻaonga ʻi he Tohi Tapú ke tokoniʻi kitautolu ke tau nofoʻaki faitōnunga kapau ʻoku tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu mei ha taha hotau fanga tokouá pe fanga tuofāfiné.—Saame 55:12-14.
6, 7. Ko e hā ʻa e fakamaau taʻetotonu naʻe hokosia ʻe ha tokoua ʻi he fakatahaʻangá, pea ko e hā ʻa e ʻulungaanga naʻá ne tokoniʻi iá?
6 Fakakaukau ki he hokosia ʻa Willi Diehl. Kamata ʻi he 1931, naʻe ngāue faitōnunga ʻa Tokoua Diehl ʻi he Pēteli ʻi Bern, Suisalani. ʻI he 1946, naʻá ne kau ki he kalasi hono valu ʻo e Akoʻanga Kiliatí ʻi Niu ʻIoke, ʻAmelika. Hili ʻene maʻu tohi fakamoʻoni akó, naʻe faai atu pē ʻo vaheʻi ia ki he ngāue fakasēketí ʻi Suisalani. ʻI heʻene talanoa ki he moʻuí, naʻe pehē ʻe Tokoua Diehl, ʻi Mē 1949 naʻá ne fakahā ki he vaʻa ʻi Suisalaní ʻene palani ke mali. Naʻe tala ange ʻe he fanga tokoua fua fatongiá te nau toʻo kotoa hono ngaahi monū. ʻE fakaʻatā pē ia ke ne tāimuʻa. “Naʻe ʻikai fakaʻatā au ke u fai ha ngaahi malanga,” ko e lau ia ʻa Tokoua Diehl. “Ko e tokolahi naʻe ʻikai ke nau kei fakafeʻiloaki mai pea nau fakafeangai mai ʻo hangē naʻe tuʻusi kimauá.”
7 Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ki ai ʻa Tokoua Diehl? Naʻá ne pehē: “Kae kehe, naʻá ma ʻiloʻi, ko e malí naʻe ʻikai taʻefakatohitapu, ko ia naʻá ma lotu kia Sihova pea falala kiate ia.” Neongo naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe he fanga tokoua ʻe niʻihi ʻa e anga ʻo e vakai ʻa Sihova ki he malí, ʻi he faai mai ʻa e taimí naʻe fakatonutonu ʻenau mahinó, pea toe maʻu ʻe Tokoua Diehl hono ngaahi monuú. Naʻe fakapaleʻi ʻe Sihova ʻene mateakí.a (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) Tau ʻeke hifo kiate kitautolu: ‘Kapau te u hokosia ha fakamaau taʻetotonu pehē, te u kātaki mo au pea tatali kia Sihova ke ne fakatonutonu ʻa e tuʻungá? Pe te u falala pē kiate au pea feinga ke faitau mo e fakamaau taʻetotonú?’—Pal. 11:2; lau ʻa e Maika 7:7.
8. Ko e hā ʻe lava ai ke tau maʻuhala ʻo pehē kuo maʻukovia kitautolu pe ko e niʻihi kehé ʻi he fakamaau taʻetotonú?
8 Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻi ai ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá, manatuʻi ʻe lava pē ke ke maʻuhala. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku tau taʻehaohaoa pea ʻe lava pē ke tau maʻuhala nai fekauʻaki mo e tuʻungá. ʻOku ʻikai nai ke tau toe maʻu kotoa ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá. Kae tatau ai pē pe ʻoku tonu ʻetau mahinó pe ʻikai, kuo pau ke tau lotu kia Sihova fekauʻaki mo e tuʻungá, falala kiate ia, pea hanganaki mateaki. ʻE maluʻi ai heni kitautolu mei he ‘hanu hotau lotó kia Sihova.’—Lau ʻa e Palōveepi 19:3.
9. Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení mo e kupu hoko maí?
9 Tau ako mei ha fakamaau taʻetotonu ʻe tolu naʻe hokosia ʻe he kakai ʻa Sihova ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he mokopuna ua ʻo ʻĒpalahame ko Siosifá pea mo e meʻa naʻe hoko kiate ia mo hono fanga tokouá. ʻI he kupu hoko maí, te tau lāulea ai ki he founga ʻo e fakafeangai ʻa Sihova kia Tuʻi ʻĒhapí pea pehē ki he meʻa naʻe hokosia ʻe he ʻapositolo ko Pitá ʻi ʻAniteoke Sīliá. ʻI heʻetau lāulea ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ko ení, sio ki he ngaahi founga ʻe lava ai ke ke hanganaki tokangataha kia Sihova pea fakatolonga ho vahaʻangatae mo iá, tautefito ki he taimi ʻokú ke tui ai ʻoku fai ha fakafeangai taʻetotonu kiate koe.
NAʻE MAʻUKOVIA ʻA SIOSIFA ʻE HE FAKAMAAU TAʻETOTONÚ
10, 11. (a) Ko e hā ʻa e fakamaau taʻetotonu naʻe hokosia ʻe Siosifá? (e) Ko e hā ʻa e faingamālie naʻe maʻu ʻe Siosifa lolotonga ʻene ʻi pilīsoné?
10 Ko Siosifá ko ha sevāniti faitōnunga ia ʻa Sihova ʻa ia naʻá ne hokosia ʻa e fakamaau taʻetotonú mei he kau solá. Ka ko e meʻa naʻe fakamamahi taha kiate iá ko e fakamaau taʻetotonu mei hono fanga tokouá tonu. ʻI he taimi naʻe taʻu 17 ai ʻa Siosifá, naʻe ʻave fakamālohi ia ʻe hono fanga tokouá pea fakatau atu ia ko ha pōpula. Naʻe ʻave leva ia ki ʻIsipite. (Sēn. 37:23-28; 42:21) Ki mui aí, ʻi ha fonua muli, naʻe tukuakiʻi loi ai ʻa Siosifa naʻá ne feinga ke tohotohoʻi ha fefine pea naʻe ʻave ia ki pilīsone ʻo ʻikai fakamāuʻi. (Sēn. 39:17-20) Naʻe faingataʻaʻia ʻa Siosifa ko ha pōpula pea hoko ko ha tokotaha nofo pilīsone ʻi he taʻu nai ʻe 13. Ko e hā ʻa e lēsoni ʻe lava ke tau ako mei he hokosia ʻa Siosifá ʻa ia ʻe tokoniʻi ai kitautolu kapau te tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu mei hotau fanga tokouá?
11 Lolotonga ʻa e ʻi pilīsone ʻa Siosifá, naʻe toe fakahū pilīsone ai mo e pule ngaohi kava ʻa e tuʻí. ʻI he pō ʻe taha, naʻe misi ai ʻa e tokotaha ngaohi kavá, ʻa ia naʻe tokoniʻi ai ʻe Sihova ʻa Siosifa ke ne fakaʻuhingaʻi ʻa e misí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosifa ko e tokotaha ngaohi kavá ʻe fakaʻatā ia mei pilīsone pea te ne toe ngāue pē kia Felo. Naʻe ngāueʻaki leva ʻe Siosifa ʻa e faingamālie ko ení ke fakamatalaʻi ai hono tuʻungá ki he tangatá. ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻe lava ke tau akó, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Siosifá kae toe pehē foki ki he meʻa naʻe ʻikai ke ne leaʻakí.—Sēn. 40:5-13.
12, 13. (a) ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi naʻe ʻikai ke tali pē ʻe Siosifa ʻa e fakamaau taʻetotonú? (e) Ko e hā naʻe ʻikai ke tala ʻe Siosifa ki he tokotaha ngaohi kavá?
12 Lau ʻa e Sēnesi 40:14, 15. Fakatokangaʻi naʻe pehē ʻe Siosifa naʻe “kaihaʻasia” ia. Ko e foʻi lea ʻoku ngāueʻaki heni ʻi he Tohi Tapú ʻe lava ke toe ʻuhinga ia ki he “ʻave fakamālohi.” ʻOku hā mahino, naʻe maʻukovia ia ʻe he fakamaau taʻetotonú. Naʻe toe fakahaaʻi mahino ʻe Siosifa naʻe ʻikai te ne halaia ʻi he hia naʻe tukuakiʻi ia ki aí. Ko e ʻuhinga ia naʻá ne kole ai ki he tokotaha ngaohi kavá ke ne fakamatala fekauʻaki mo ia kia Felo. Ko e hā ʻene taumuʻá? Naʻá ne pehē: “[Ke] fakahu kituʻa au mei he fale ko eni.”
13 Naʻe tali pē ʻe Siosifa ʻa hono tuʻungá ʻo ʻikai feinga ke fai ha meʻa fekauʻaki mo ia? ʻIkai! Naʻe ʻiloʻi ʻe Siosifa naʻe maʻukovia ia ʻe he fakamaau taʻetotonú. Ko e ʻuhinga ia naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa hono tuʻungá ki he tokotaha ngaohi kavá, ʻo ʻamanekina ʻe malava ke tokoniʻi ia ʻe he tangatá. Kae fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ke tala mai ʻe he Folofolá naʻe tala ʻe Siosifa ki ha taha ʻo aʻu ē kia Felo, ʻa hono ʻave fakamālohiʻi ia ʻe hono fanga tokouá. Ko e moʻoni, ʻi he taimi naʻe haʻu ai ʻa e fanga tokoua ʻo Siosifá ki ʻIsipite pea fakamelino mo iá, naʻe talitali lelei kinautolu ʻe Felo pea fakaafeʻi ke nau nofo ʻi ʻIsipite pea fiefia ʻi he “lelei ʻo e fonua ʻo Isipite katoa.”—Sēn. 45:16-20.
ʻE lava ʻe he ngutu-laú ke ne ʻai ke toe kovi ange ha palopalema (Sio ki he palakalafi 14)
14. Ko e hā te ne maluʻi kitautolu mei hono leaʻaki ha meʻa fakalotomamahi kapau ʻoku tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá?
14 Kapau ʻoku tau fakakaukau kuo tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá, kuo pau ke tau mātuʻaki tokanga ke ʻoua ʻe ngutu-lau fekauʻaki mo e tuʻungá. Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke tau kole tokoni ki he kau mātuʻá pea tala kiate kinautolu kapau ʻoku fai ʻe ha tokoua ha angahala mamafa. (Liv. 5:1) Kae kehe, ʻi he ngaahi tuʻunga lahi ʻoku ʻikai ko ha angahala mamafa, ʻe lelei nai ke fakamelino mo e tokouá ʻo ʻikai tala ki ha taha kehe ʻo aʻu ē ki he kau mātuʻá. (Lau ʻa e Mātiu 5:23, 24; 18:15.) ʻOfa ke tau hoko ʻo mateaki pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngaahi tuʻunga ko ení. ʻI he taimi ʻe niʻihi, te tau fakatokangaʻi nai ʻoku tau maʻuhala fekauʻaki mo e tuʻungá pea naʻe ʻikai ʻaupito ke maʻukovia kitautolu ʻe ha fakamaau taʻetotonu. Te tau houngaʻia leva ʻi he ʻikai ke tau ʻai ʻa e tuʻungá ke toe kovi angé ʻaki hono leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai lelei fekauʻaki mo hotau tokouá! Manatuʻi tatau ai pē pe ʻoku tau tonu pe hala, ko hono leaʻaki ha meʻa fakamamahí ʻe ʻikai ʻaupito ke lelei ai ʻa e tuʻungá. Ko e mateaki kia Sihova pea ki hotau fanga tokouá te ne maluʻi ai kitautolu ʻi hano fai ʻa e fehālaaki tatau. Naʻe pehē ʻe he tokotaha-tohi-sāmé ʻoku ʻi ai ha taha “ʻoku ne foua ʻa e haohaoa.” Ko e tokotaha ko iá “ʻoku ʻikai ʻi hono ʻelelo ʻa e lauʻikovi, kuo ʻikai te ne fai kovi ki hono feʻiloaki” pe kaungāʻapí.—Saame 15:2, 3; Sēm. 3:5.
MANATUʻI HO VAHAʻANGATAE MAHUʻINGA TAHÁ
15. Naʻe anga-fēfē hoko ʻa e vahaʻangatae ʻo Siosifa mo Sihová ko ha tāpuaki?
15 ʻE lava ke tau toe ako ha lēsoni mahuʻinga meia Siosifa. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe 13 ʻene tofanga ʻi he fakamaau taʻetotonú, naʻe fakahaaʻi ʻe Siosifa naʻá ne maʻu ʻa e anga ʻo e vakai ʻa Sihova ki he ngaahi meʻá. (Sēn. 45:5-8) Naʻe ʻikai ʻaupito ke ne tukuakiʻi ʻa Sihova ki hono tuʻungá. Ko e moʻoni, naʻe ʻikai ke ngalo ʻia Siosifa ʻa e fakamaau taʻetotonu naʻá ne tofanga aí, ka naʻe ʻikai ke ne loto-mamahi ai. Ko e meʻa mahuʻinga tahá, naʻe ʻikai ke ne fakaʻatā ʻa e taʻehaohaoá mo e ngaahi faihala ʻa e niʻihi kehé ke fakamavaheʻi ia meia Sihova. Ko e mateaki ʻa Siosifá naʻe ʻoange ai kiate ia ʻa e faingamālie ke sio ki hono fakatonutonu ʻe Sihova ʻa e fakamaau taʻetotonú pea tāpuakiʻi ia mo hono fāmilí.
16. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ʻunuʻunu ke toe ofi ange kia Sihová kapau te tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá?
16 ʻI he founga meimei tatau, kuo pau ke tau koloaʻaki mo maluʻi hotau vahaʻangatae mo Sihová. ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito te tau fakaʻatā ʻa e taʻehaohaoa hotau fanga tokouá ke ne fakamavaheʻi kitautolu mei he ʻOtua ʻoku tau ʻofa mo lotu ki aí. (Loma 8:38, 39) ʻI hono kehé, kapau te tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá, tau faʻifaʻitaki kia Siosifa pea ʻunuʻunu ke toe ofi ange kia Sihova. Feinga ke maʻu ʻa e anga ʻo ʻEne vakai ki he ngaahi meʻá. Hili ʻetau fai ʻa e meʻa kotoa te tau malavá ke fakaleleiʻi ʻa e palopalemá ʻaki ʻa e muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú, ʻoku fiemaʻu ke tau tuku ʻa e ngaahi meʻá ki he toʻukupu ʻo Sihová. ʻE lava ke tau tuipau te ne fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻene taimi mo e founga pē ʻaʻana.
FALALA KI HE “TUʻI FAKAMĀU ʻO MAMANI KATOA”
17. ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi ʻoku tau tuipau ki he “Tuʻi Fakamāu ʻo mamani katoa”?
17 Lolotonga ʻetau moʻui ʻi he māmani fulikivanu ko ení, ʻe lava ke tau ʻamanekina te tau hokosia ha fakamaau taʻetotonu. ʻI he taimi ʻe niʻihi, te ke hokosia pe fakatokangaʻi nai mo ha taha ʻokú ke ʻiloʻi ha meʻa ʻoku hā ngali ko ha fakamaau taʻetotonu ʻi he fakatahaʻangá. ʻOua ʻe hoko ʻo tūkiá. (Saame 119:165) ʻI hono kehé, hanganaki mateaki ki he ʻOtuá, lotu kiate ia ki ha tokoni, pea falala kiate ia. Manatuʻi koeʻuhi ko e taʻehaohaoá, te ke maʻuhala nai fekauʻaki mo e tuʻungá, pea ngalingali ʻoku ʻikai te ke maʻu kotoa ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá. Faʻifaʻitaki ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Siosifá pea fakaʻehiʻehi mei he lea ʻikai leleí, ʻa ia ʻe lava ke ne ʻai ʻa e tuʻungá ke toe kovi ange. Fakaʻosí, ʻi he ʻikai ke falala pē kiate koé, fakapapauʻi ke hanganaki mateaki pea tatali anga-kātaki kia Sihova ke ne fakatonutonu ʻa e ngaahi meʻá. Te ke maʻu leva ai ʻa e hōifua mo e tāpuaki ʻa Sihová ʻo hangē ko ia ko Siosifá. ʻE lava ke ke fakapapauʻi ko Sihová, ko e “Tuʻi Fakamāu ʻo mamani katoa,” te ne fai maʻu pē ʻa e meʻa ʻoku totonú, he “ko ʻene ngaahi founga kotoa ʻoku fakakonisitutone [pe fakamaau totonu].”—Sēn. 18:25; Teu. 32:4.
18. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?
18 ʻI he kupu hoko maí, te tau lāulea ai ki ha toe faʻifaʻitakiʻanga ʻe ua ʻo e fakamaau taʻetotonu ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai ʻa Sihová ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. Ko e ongo faʻifaʻitakiʻanga ko ení ʻe tokoni ia ke tau sio ki he founga ʻe tokoniʻi ai kitautolu ʻe he anga-fakatōkilaló mo e fakamolemolé ke tau faʻifaʻitaki ki he anga ʻo e vakai ʻa Sihova ki he fakamaau totonú.
a Sio ki he talanoa ki he moʻui ʻa Willi Diehl, “Ko Sihova ʻa Hoku ʻOtuá, ʻa e Tokotaha Te U Falala ki Aí,” ʻi he Watchtower ʻo Nōvema 1, 1991.