Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
ʻOKATOPA 2-8
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | TANIELA 7-9
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Taniela 9:24) “ʻOku ʻi ai ʻa e uike ʻe 70 kuo fakapapauʻi ki ho kakaí pea mo ho kolo tapú, koeʻuhi ke fakangata ʻa e laka halá, ke fakaʻosi ʻa e angahalá, ke fai ha feilaulau ʻufiʻufi angahala maʻá e faihalá, ke ʻomi ʻa e māʻoniʻoni taʻengatá, ke silaʻi ʻa e vīsoné mo e kikité, pea ke pani ʻa e Feituʻu Toputapu Tahá.
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
Naʻe pani ʻanefē ʻa e “Feituʻu Toputapu Tahá,” hangē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻi he Taniela 9:24?
Ko e Taniela 9:24-27 ko ha kikite ia fekauʻaki mo e hā ʻa e “Misaia ko e ʻEiki”—ʻa e Kalaisí. Ko e tomuʻa tala leva ʻa hono pani ʻo e “potu toputapu,” ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ki hono pani ʻo e konga Potu Toputapu ʻo e temipale ʻi Selusalemá. ʻI hono kehé, ko e kupuʻi lea “potu toputapu” ʻoku ʻuhinga iá ki he feituʻu toputapu fakahēvani ʻo e ʻOtuá—ʻa e Potu Toputapu fakahēvaní—ʻi he temipale lahi fakalaumālie ʻo Sihová.—Hepelu 8:1-5; 9:2-10, 23.
Ko fē ʻa e taimi naʻe kamata ngāue ai ʻa e temipale fakalaumālie ʻo e ʻOtuá? Sai, fakakaukau angé ki he meʻa naʻe fakahoko ʻi he taimi naʻe foaki ai ʻe Sīsū tonu ia ki he papitaisó ʻi he 29 T.S. Mei he taimi ko iá ʻo faai mai ai ʻi heʻene moʻuí, naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi lea ʻo e Sāme 40:6-8. Naʻe fakahaaʻi ki mui ʻe he ʻapositolo ko Paulá naʻe lotu ʻa Sīsū ki he ʻOtuá ʻo pehē: “Koe feilaulau moe mea foaki nae ikai te ke finagalo ki ai, ka kuo ke teuteu ae jino mooku.” (Hepelū 10:5, PM) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ko e ʻOtuá ‘nae ikai te ne finagalo’ ki he ngaahi feilaulau monumanú ke hokohoko atu ʻa hono foaki ʻi he temipale ʻi Selusalemá. ʻI hono kehé, naʻe teuteu ʻe Sihova ha sino fakaetangata haohaoa maʻa Sīsū ke ne foaki ko ha feilaulau. ʻI hono fakahāhā ʻa ʻene holi loto-moʻoní, naʻe hoko atu ʻa Sīsū: “Ko eni kuo u haʻu (ʻi he takainga tohi kuo tohi kia au) ke fai hoʻo tuʻutuʻuni, ʻe ʻOtua.” (Hepelū 10:7) Pea ko e hā ʻa e tali ʻa Sihová? ʻOku pehē ʻe he Kōsipeli ʻa Mātiú: “Pea kuo papitaiso ʻa Sisu, naʻa ne ʻalu hake leva mei he vai; pea vakai, naʻe matangaki ʻa e langi kiate ia, pea ne mamata ki he Laumalie ʻo e ʻOtua ʻoku ʻalu hifo ʻi he tatau ʻo ha lupe, ʻo ne aʻu kiate ia. Pea ʻiloange, naʻe ai ha leʻo mei he langi naʻe pehe mai, Ko Hoku ʻAlo Pele ʻena, ʻa ia kuo u hōifua ai.”—Mātiu 3:16, 17.
Ko hono tali ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e foaki atu ʻo e sino ʻo Sīsuú ki he feilaulaú naʻe ʻuhingá kuo hoko ʻo ʻi ai ha ʻōlita lahi ange ia ʻi he ʻōlita totonu ʻi he temipale ʻi Selusalemá. Ko ha ʻōlita eni ʻo e “finagalo” ʻo e ʻOtuá, pe ko e fokotuʻutuʻu ki hono tali ʻa e moʻui fakaetangata ʻa Sīsuú ʻi he tuʻunga ko ha feilaulaú. (Hepelū 10:10) Ko hono pani ʻo Sīsū ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní naʻe ʻuhinga iá kuo fakahoko mai he taimi ko iá ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene fokotuʻutuʻu ki he temipale fakalaumālié kotoa. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻo e papitaiso ʻo Sīsuú, naʻe pani ai ʻa e nofoʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá, pe fakamavaheʻi, ke hoko ko e “potu toputapu” ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e temipale lahi fakalaumālié.
(Taniela 9:27) “Pea te ne tauhi maʻu ʻa e fuakava ki he tokolahí ʻi ha uike ʻe taha; pea ʻi he vaeua ʻo e uiké, te ne ʻai ai ke ngata ʻa e feilaulau monumanú mo e feilaulau meʻaʻofá. “Pea ko e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e fakalalá te ne heka mai ʻi he kapakau ʻo e ngaahi meʻa fakalieliá; pea aʻu ki ha fakaʻauhamālie, ko e meʻa naʻe fakapapauʻí ʻe huaʻi atu foki ia ki he kolo kuo fakalalá.”
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Tanielá
9:27—Ko e hā ʻa e fuakava naʻe tauhi maʻu ki ha tokolahi ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e uike hono 70 ʻo e ngaahi taʻú, pe 36 T.S.? Ko e fuakava Laó naʻe toʻo ia ʻi he 33 T.S. ʻi he taimi naʻe tutuki ai ʻa Sīsuú. Ka ʻi hono kei ngāueʻaki ʻo e fuakava ʻia ʻĒpalahame ki he kau ʻIsileli fakakakanó ʻo aʻu mai ki he 36 T.S., naʻe fakalōloa ai ʻe Sihova ʻa e vahaʻa taimi ʻo e hōifua makehe ki he kau Siú makatuʻunga ʻi heʻenau hoko ko e hako ʻo ʻĒpalahamé. Ko e fuakava ʻia ʻĒpalahamé ʻoku hokohoko ʻa hono ngāueʻakí ʻi he fekauʻaki mo e “Isileli oe Otua.”—Kaletia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16, PM.
ʻOKATOPA 9-15
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | TANIELA 10-12
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Taniela 12:3) “Pea ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e vavanga fakaefakakaukaú te nau ulo ngingila ʻo hangē ko e ʻatāloa ʻo e langí, pea ko e faʻahinga ʻoku nau ʻomai ʻa e tokolahi ki he māʻoniʻoní te nau hangē ko e ngaahi fetuʻú, ʻo taʻengata pea taʻengata.
w13 7/15 13 ¶16, fakamatala ʻi he ngataʻangá
“Vakai, ʻOku Ou ʻIate Kimoutolu ʻi he ʻAho Kotoa Pē”
ʻOku pehē ʻe he Taniela 12:3 ko e “faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e vavanga fakaefakakaukaú,” [kau Kalisitiane paní] te nau “ulo ngingila ʻo hangē ko e ʻatāloa ʻo e langí.” Lolotonga ʻoku nau kei ʻi he māmaní, ʻoku nau ulo ngingila ʻi he ngāue fakamalangá. Ka ʻoku fakamatala ʻa e Mātiu 13:43 ia ki he meʻa kehe. ʻOku fakamatala ia ki he taimi te nau ulo ngingila ai ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi hēvani. ʻI he kuohilí, naʻa tau fakakaukau naʻe fakatou fakamatala ʻa e ongo konga Tohi Tapú fekauʻaki mo e ngāue fakamalangá.
(Taniela 12:13) “Ka ko e meʻa kiate koé, ʻalu atu ke aʻu ki he ngataʻangá. Te ke mālōlō, ka te ke tuʻu hake ʻo maʻu ho ʻinasí ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi ʻahó.”
dp 315 ¶18
Talaʻofa ʻe Sihova kia Taniela ha Pale Fakaʻofoʻofa
18 Ko e tohi ʻa Tanielá ʻoku fakaʻosiʻaki ʻa e taha ʻo e ngaahi talaʻofa fakaʻofoʻofa taha kuo fai ʻe he ʻOtuá maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe tala ange ʻe he ʻāngelo ʻa Sihová kia Taniela: “Te ke tuʻu hake ʻo maʻu ho ʻinasí ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi ʻahó.” Ko e hā naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e ʻāngeló? Koeʻuhi ko e “mālōlō” naʻá ne ʻuhinga ki aí ko e mate, ko e talaʻofa ko ia ʻe “tuʻu hake” ʻa Taniela ʻi ha taimi ki mui aí ʻoku lava ke ʻuhinga ia ki he meʻa pē ʻe taha—ko e toetuʻú! Ko e moʻoni, kuo fakapapauʻi ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ko e Taniela vahe 12 ʻoku ʻuluaki lave mahino ai ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻo ki he toetuʻú. (Taniela 12:2) Neongo ia, ʻi he meʻá ni, ʻoku nau hala. Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe Taniela ia ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú.
ʻOKATOPA 16-22
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | HŌSEA 1-7
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Hōsea 1:7) Ka te u fakahaaʻi ha meesi ki he fale ʻo Siutá, pea te u fakahaofi kinautolu, ko au Sihova ko honau ʻOtuá; heʻikai te u fakahaofi kinautolu ʻaki ha kaufana pe ko ha heletā pe ko ha tau pe ko ha fanga hoosi pe ko ha kau tangata heka hoosi.”
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Hōseá
1:7—Ko fē taimi naʻe fakahaaʻi ai ʻa e ʻofa ki he fale ʻo Siutá pea fakamoʻui kinautolú? Naʻe fakahoko eni ʻi he 732 K.M., ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Tuʻi Hesekaiá. ʻI he taimi ko iá, naʻe fakangata ai ʻe Sihova ʻa e fakamanamana ʻa ʻAsīlia ki Selusalemá ʻaki ʻene ʻai ha ʻāngelo ʻe toko taha ke ne tāmateʻi ʻa e toko 185,000 ʻo e ngaahi kongakau ʻa e filí ʻi he pō pē taha. (2 Tuʻi 19:34, 35) Naʻe fakahaofi ai ʻe Sihova ʻa Siuta ʻo ʻikai “ʻaki ʻa e kaufana, mo e heleta, mo e tau; ʻaki ʻa e fanga hoosi, mo e kau heka hoosi,” ka ko ha ʻāngelo.
(Hōsea 2:18) ʻI he ʻaho ko iá te u fai maʻanautolu ha fuakava mo e fanga manu fekai ʻo e vaó, Pea mo e fanga manupuna ʻo e langí pea mo e fanga manu totolo mo ngaolo ʻo e kelekelé; Te u toʻo mei he fonuá ʻa e kaufana mo e heletā pea mo e tau, Te u ʻai kinautolu ke nau tākoto ʻi he tuʻunga malu.
ʻOku Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Kikite ʻa Hōseá Ke Tau ʻAʻeva mo e ʻOtuá
16 Naʻe toe fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻa e talaʻofa ko ʻení: “ʻI he taimi ko ia te u fai maʻanautolu ha kovinanite mo e manu ʻo e vao, pea mo e manupuna ʻo e ʻatā, mo e meʻa ʻoku ngaolo ʻi he kelekele: pea te u maumau mo fakaʻosi mei he fonua ʻa e kaufana, mo e heleta, mo e tau; pea te u tuku ke nau tokoto nonga.” (Hōsea 2:18) Ko e toenga ko ia ʻo e kau Siu naʻa nau toe foki ki honau fonua tupuʻangá naʻa nau nofo nonga, ʻo ʻikai ha ʻuhinga ke manavahē ai ki he fanga manú. Naʻe toe fakahoko ʻa e kikite ko ʻení ʻi he 1919 T.S., ʻi he taimi naʻe fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e toenga ʻo e ʻIsileli fakalaumālié mei “Pāpilone ko e Lahi,” ʻa e ʻemipaea fakaemāmani ʻo e lotu loí. ʻOku nau nofo nonga he taimí ni mo fiefia ʻi he moʻui ʻi ha palataisi fakalaumālie fakataha mo honau ngaahi takangá, ʻa ē ʻoku nau ʻamanaki atu ki he moʻui taʻengata ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai ke ʻi he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiane moʻoni ko ʻení ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakamanú.—Fakahā 14:8, NW; ʻAisea 11:6-9; Kalētia 6:16.
g05 9/8 12 ¶2
Taimi ʻE Aʻusia Ai ʻe he Māmaní ha Feongoongoi Foʻou
Ko e moʻoni, ko e moʻui ʻi he māmaní te nau aʻusia ʻa e feongoongoi foʻou, he ko e ʻOtuá te ne akoʻi hono kakaí ki he founga ke nau hoko ai ʻo tokangaʻi lelei honau ʻapi ʻi he māmaní. ʻE aʻu ʻo ne “fai maʻanautolu ha fuakava,” ʻo hangē ko e laú, fakataha mo e kotoa ʻo e fanga manu fekaí, ʻo ʻai kinautolu ke nau moʻui ʻo anganofo melino ki he faʻahinga ʻo e tangatá.—Hōsea 2:18; Sēnesi 1:26-28; ʻAisea 11:6-8.
ʻOKATOPA 23-29
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | HŌSEA 8-14
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Hōsea 10:12) Tūtuuʻi ʻa e tenga maʻamoutolu ʻi he māʻoniʻoni pea utu ʻa e ʻofa mateakí. Palau maʻamoutolu ha konga kelekele ʻoku feʻunga ki he ngoué Lolotonga ʻoku kei ʻi ai ʻa e taimi ke kumi kia Sihová, Kae ʻoua kuó ne hāʻele mai ʻo fakahinohinoʻi kimoutolu ʻi he māʻoniʻoni.
“Koe Gaahi Hala O Jihova Oku Totonu”
7 Kapau ʻoku tau lotu kia Sihova ʻi ha founga taʻemālualoi mo totonu, te tau maʻu ʻene ʻaloʻofá, pe ʻofa mateakí. Naʻe tala ki he kau ʻIsileli talangataʻá: “Fai hoʻomou to ke tupu ko e maʻoniʻoni, fai hoʻomou utu ke hoa mo e [ʻalo]ʻofa; keli maʻamoutolu ha potu foʻou: he kuo taimi ke kumi kia Sihova, kaeʻoua ke ne hoko mai, ʻo fakaʻuha maʻoniʻoni kiate kimoutolu.”—Hosea 10:12.
(Hōsea 11:1) “ʻI he kei tamasiʻi ʻa ʻIsilelí, naʻá ku ʻofa ʻiate ia, Pea naʻá ku ui mai ʻa hoku fohá mei ʻIsipite.
Naʻa Nau Tatali ki he Mīsaiá
10 Hangē ko e kau ʻIsilelí, ʻe ui mai ʻa e Mīsaiá mei ʻIsipite. (Hos. 11:1) Ki muʻa ʻi he tuʻutuʻuni fakatupu mate ʻa Hēlotá, naʻe fakahinohino ʻe ha ʻāngelo ʻa Siosefa, Mele, mo Sīsū ke nau ō ki ʻIsipite. Naʻa nau nofo ai “ʻo aʻu ki he pekia ʻa Helota: koeʻuhi ke fakamoʻoni ki he meʻa naʻe folofolaʻaki ʻe he ʻEiki ʻi he palofita [ko Hōseá], ʻo pehe, Naʻa ku ui mai hoku foha mei Isipite.” (Mt. 2:13-15) Ko e moʻoni, heʻikai lava ke pehē naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Sīsū tonu ha taha e ngaahi meʻa naʻe tomuʻa tala fekauʻaki mo hono ʻaloʻí mo e konga ki muʻa ʻene moʻuí.
ʻOKATOPA 30–NŌVEMA 5
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOELI 1-3
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Sioeli 2:12, 13) “Neongo ia, naʻa mo e taimí ni,” ko e fakahaaʻi ia ʻe Sihová, “mou foki mai kiate au ʻaki homou lotó kotoa, ʻI he ʻaukai mo e tangi pea mo e tangilāulau. 13 Mou hae homou lotó, ʻo ʻikai ko homou kofú, Pea foki kia Sihova ko homou ʻOtuá, He ʻokú ne manavaʻofa mo mohu meesi, tuai ki he houhau pea fonu ʻi he ʻofa mateaki, Pea te ne toe fakakaukauʻi ʻa e malá.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Sioelí mo e Tohi ʻĒmosí
2:12, 13. Ko e fakatomala moʻoní ʻoku fai loto-moʻoni. ʻOku kau ki ai ʻa e ‘hae hotau lotó’ ʻi loto, ʻo ʻikai ko hano fai fakaemamata pē ʻa hono ‘hae hotau kofú.’
(Sioeli 3:14) Ko e ngaahi fuʻu kakaí, ko e ngaahi fuʻu kakaí ʻoku nau ʻi he teleʻa ʻo e fakamāú, He ko e ʻaho ʻo Sihová ʻoku ofi ʻi he teleʻa ʻo e fakamāú.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Sioelí mo e Tohi ʻĒmosí
3:14—Ko e hā ʻa e “teleʻa ʻo e fakamāú”? Ko ha feituʻu fakaefakatātā ia ki hono fakahoko ʻa e fakamaau ʻa e ʻOtuá. ʻI he ngaahi ʻaho ʻo e tuʻi Siuta ko Sihosafaté, ʻa ia ko e ʻuhinga hono hingoá “ʻOku-Fai-Fakamau ʻa Sihova,” naʻe fakahaofi ai ʻe he ʻOtuá ʻa Siuta mei he ngaahi puleʻanga takatakaí ʻaki hono fakapuputuʻuʻi ʻa ʻenau kau taú. Ko ia ai, ʻoku toe ui ʻa e feituʻú ko e “Teleʻa ʻo Sihosafate.” (Sioeli 3:2, 12) ʻI hotau ʻahó ni, ʻokú ne fakatātaaʻi ʻe ia ha feituʻu fakaefakatātā ʻa ia ʻe laiki ai ʻa e ngaahi puleʻangá ʻo hangē ha kālepi ʻi ha tataʻonga uainé.—Fakahā 19:15.