TALANOA KI HE MOʻUÍ
“ʻOku ʻa Sihova ʻa e Taú”
ʻI Sanuali 28, 2010, naʻá ku aʻu ai ki he kolo fakaʻofoʻofa ko Strasbourg, Falaniseé pea ko ha ʻaho momoko ia. Ka ko e meʻa fakamuimui taha naʻe ʻi hoku ʻatamaí ko e ʻeveʻevá. Naʻá ku ʻi aí ko ha konga ʻo ha timi lao naʻe vaheʻi ke nau taukapoʻi ʻa e totonu ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻao ʻo e Fakamaauʻanga ʻIulope ki he Ngaahi Totonu ʻa e Tangatá (ECHR). Ko e ʻīsiú pe naʻe totonu ʻa hono kounaʻi ʻe he puleʻanga Falaniseé ʻa hotau fanga tokouá ke nau totongi ha tukuhau lahi fakamanavahē ko e meimei paʻanga ʻIulope ʻe 64 miliona (tola ʻAmelika ʻe $89,000,000). Ko e mahuʻinga angé, ko e huafa ʻo Sihová, ko e ongoongo ʻene kakaí, pea mo ʻenau malava ke lotu tauʻatāina kiate iá naʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki. Ko e meʻa naʻe hoko ʻi he hopo ko iá naʻe fakapapauʻi ai “ʻoku ʻa Sihova ʻa e taú.” (1 Sām. 17:47) Tuku ke u fakamatala atu.
Ko e fakakikihí naʻe kamata ʻi he konga ki mui ʻo e 1990 tupú ʻi he taimi naʻe hilifaki ai ʻe he puleʻanga Falaniseé ha tukuhau taʻetotonu ʻi he ngaahi tokoni naʻe maʻu ʻe hotau vaʻa ʻi Falaniseé ʻi he 1993 ki he 1996. Naʻa mau kumi ki ha fakamaau totonu ʻi he ngaahi fakamaauʻanga ʻi Falaniseé, ka naʻe ʻikai pē ha ola. Hili ʻemau foʻi ʻi ha fakamaauʻanga tangi, naʻe faʻao fakamālohi ʻe he puleʻangá ʻa e paʻanga ʻIulope laka hake ʻi he fā mo e konga milioná (tola ʻAmelika ʻe $6,300,000) mei he ʻakauni pangikē ʻa e vaʻá. Ko ʻemau ʻamanaki fakaʻosí naʻe tuku ia ʻi he ECHR. Kae ki muʻa ke fai ʻe he ECHR ha tuʻutuʻuní, naʻa nau fiemaʻu ke mau fakataha mo e timi lao ʻa e puleʻangá ʻi he ʻao ʻo ha fakafofonga ʻa e Fakamaauʻangá ʻo vakai pe te mau felotoi ʻi tuʻa ki ha meʻa ki muʻa ʻi he hopó.
Naʻa mau ʻamanekina ʻe tenge kimautolu ʻe he fakafofongá ke fakaleleiʻi ʻa e ʻīsiú ʻaki ʻa e loto ke totongi ha konga ʻo e paʻanga naʻe kounaʻi meiate kimautolú. Kae kehe, naʻa mau mahinoʻi māʻalaʻala ko hono totongi naʻa mo ha paʻanga ʻIulope ʻe taha te ne maumauʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú. Naʻe fai ʻe he fanga tokouá ʻa e tokoní ke poupou ki he ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá, ko ia ko ʻenau tokoní naʻe ʻikai ko ha meʻa ia ʻa e puleʻangá. (Māt. 22:21) Neongo ia, naʻa mau kau ki he fakatahá ʻi he fakaʻapaʻapa ki he tuʻutuʻuni ʻa e Fakamaauʻangá.
Ko ʻemau timi laó ʻi muʻa ʻi he ECHR, ʻi he 2010
Naʻa mau fakataha ʻi he taha ʻo e ngaahi loki fakaʻofoʻofa ʻo e Fakamaauʻangá. Naʻe ʻikai ke kamata lelei. ʻI he lea kamata ʻa e fakafofongá, naʻá ne fakapapauʻi ʻokú ne ʻamanekina ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Falaniseé ke nau totongi ha konga ʻo e tukuhau naʻe hilifakí. Naʻe fakafokifā pē naʻe ueʻi mālohi kimautolu ke ʻeke kiate ia, “ʻOkú ke ʻiloʻi kuo ʻosi faʻao fakamālohi ʻe he puleʻangá ha paʻanga ʻIulope laka hake ʻi he fā mo e konga milioná mei heʻemau ʻakauni pangikeé?”
Naʻá ne ʻohovale lahi. ʻI hono fakapapauʻi ʻe he timi lao ʻa e puleʻangá naʻa nau fai peheé, ko ʻene vakai ki he keisí naʻe liliu fakaʻaufuli. Naʻá ne ngāhiʻi kinautolu pea fakangata leva ʻa e fakatahá. Naʻá ku lāuʻilo ʻi he taimi pē ko iá ko Sihova naʻá ne liliu fakaʻaufuli ʻa e ola ʻo e fakakikihi ko ení ʻi ha founga naʻe ʻikai ʻaupito ke mau ʻamanekina. Naʻa mau mavahe fiefia atu mei he fakatahá mo e ʻikai pē ke mau tui ki he meʻa naʻe hokó.
ʻI Sune 30, 2011, naʻe tuʻutuʻuni ʻa e ECHR kuo mau ikuna. Naʻe fakataʻeʻaongaʻi ai ʻa e tukuhaú pea tuʻutuʻuni ki he puleʻangá ke totongi fakafoki ʻa e paʻanga naʻa nau faʻaó, fakataha mo e tupu! Ko e ikuna fakahisitōlia ko ení kuó ne maluʻi ʻa e lotu maʻá ʻi Falanisē ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni. Ko e foʻi fehuʻi ʻe taha ko ia ne mau ʻeke ʻa ia naʻe ʻikai ke mau teuteú, naʻe hangē ia ko e maka naʻe ngalo ʻi he foʻi laʻe ʻo Kolaiaté, ʻa e tumutumu ʻo e taú. Ko e hā naʻa mau ikuna aí? Koeʻuhí, hangē ko e lea ʻa Tēvita kia Kolaiaté, “ʻoku ʻa Sihova ʻa e taú.”—1 Sām. 17:45-47.
ʻOku ʻikai ko e toki taimi pē eni kuo tau ikuna aí. ʻI he aʻu mai ki he ʻaho ní, ʻi he fehangahangai mo e fakafepaki mālohi fakapolitikale mo fakalotú, ko e ngaahi fakamaau māʻolunga taha ʻi he ngaahi fonua ʻe 70 mo e ngaahi fakamaauʻanga iiki fakavahaʻapuleʻanga kuo nau fakahoko ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e ikuna ʻe 1,225 ʻi he ʻao ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e ngaahi ikuna fakalao ko ení ʻokú ne maluʻi ʻetau ngaahi totonú, hangē ko ʻetau totonu ke fokotuʻu fakalao ko ha lotu, ke kau ʻi he ngāue fakafaifekaú, ke fakafisi ke kau ʻi he ngaahi kātoanga mamahiʻi-fonuá pea ke fakafisingaʻi ʻa e totó.
Naʻe anga-fēfē ʻeku kau ʻi ha keisi fakalao ʻi ʻIulope lolotonga ia ʻoku ou ngāue ʻi he ʻUluʻi ʻApitanga ʻi Māmani ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi Niu ʻIoke, ʻAmeliká?
OHI HAKE ʻI HE FAIVELENGA KI HE NGĀUE FAKAMISINALÉ
Ko ʻeku ongo mātuʻá, ʻa George mo Lucille, naʻá na maʻu tohi fakamoʻoni ako mei he kalasi hono 12 ʻo Kiliatí pea naʻá na ngāue ʻi ʻItiopea ʻi he taimi naʻe fanauʻi ai au ʻi he 1956. Naʻá na fakahingoa au kia Filipe, ʻa e ʻevangeliō ʻi he ʻuluaki senitulí. (Ngā. 21:8) Ko e taʻu hono hokó, naʻe tapui ʻe he puleʻangá ʻetau lotú. Neongo naʻá ku kei siʻi, ʻoku ou manatuʻi lelei ʻa e lotu fakafufū homau fāmilí. Naʻá ku fakakaukau naʻe fakafiefia ia! Ko e meʻa fakamamahí, naʻe kounaʻi kimautolu ʻe he kau ʻōfisá ke mavahe mei he fonuá ʻi he 1960.
Ko Nathan H. Knorr (taupotu ki toʻohemá) naʻá ne ʻaʻahi mai ki hoku fāmilí ʻi Addis Ababa, ʻItiopea, ʻi he 1959
ʻI he hiki homau fāmilí ki Wichita, Kansas, ʻAmeliká, naʻe foki ʻeku ongo mātuʻá mo ha meʻa mātuʻaki makehe—ko ʻena faivelenga fakaueʻiloto ki he ngāue fakamisinalé. Naʻá na moʻuiʻaki ʻa e moʻoní pea uhuʻi ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié ʻo ʻikai ngata pē ʻiate au kae pehē foki ki hoku tuofefine lahí, ʻa Judy, mo hoku tehiná, ʻa Leslie, ʻa ia naʻe fanauʻi foki mo kinaua ʻi ʻItiopea. Naʻá ku papitaiso ʻi hoku taʻu 13. ʻI ha taʻu ʻe tolu ki mui ai, naʻe hiki homau fāmilí ke ngāue ʻi he feituʻu naʻe lahi ange ai ʻa e fiemaʻú, ʻi Arequipa, Pelū.
ʻI he 1974 ko hoku taʻu 18 pē ia, naʻe vaheʻi au ʻe he vaʻa ʻi Peluú mo e fanga tokoua kehe ʻe toko fā ke ngāue ko e kau tāimuʻa makehe. Naʻe pau ke mau malanga ʻi he ngaahi feituʻu ngāue naʻe teʻeki ke ngāueʻi, ʻi he ʻOtu Moʻunga ʻEnitesí. Naʻe kau heni ʻa e faifakamoʻoni ki he kakai tuʻufonua lea faka-Kēsauā mo e faka-ʻAimalá. Naʻa mau fononga ʻi ha kalavana naʻa mau ui Ko e ʻAʻaké koeʻuhí ko hono faʻunga hangē ha puhá. ʻOku ou koloaʻaki ʻa e ngaahi manatu melie ki hono ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú ke fakahaaʻi ki he kakai tuʻufonuá ʻoku vavé ni ke toʻo atu ʻe Sihova ʻa e masivá, puké mo e maté. (Fkh. 21:3, 4) Naʻe tali ʻe he tokolahi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá.
“Ko e ʻAʻaké,” ʻi he 1974
ʻALU KI HE ʻULUʻI ʻAPITANGA ʻI MĀMANÍ
Lolotonga ha ʻaʻahi ʻi he 1977 ki Pelū, ko Albert Schroeder, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne fakalototoʻaʻi au ke tohi kole ke ngāue ʻi he Pēteli ʻi he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmaní. Ko ia naʻá ku fai ia. Taimi nounou mei ai, ʻi Sune 17, 1977, naʻá ku kamata ngāue ʻi he Pēteli ʻi Brooklyn. ʻI he taʻu nai ʻe fā hono hokó, naʻá ku ngāue ʻi he potungāue Fakamaʻá mo e Monomonó.
ʻI homa ʻaho malí, ʻi he 1979
ʻI Sune 1978, naʻá ku fetaulaki mo Elizabeth Avallone ʻi ha fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻanga ʻi New Orleans, Louisiana. ʻI he hangē ko aú, naʻe ʻohake ia ʻe ha ongo mātuʻa naʻá na moʻuiʻaki ʻa e moʻoní. Ko Elizabeth naʻá ne ngāue ko ha tāimuʻa tuʻumaʻu ʻi ha taʻu ʻe fā, pea naʻá ne moʻuiʻaki ʻa e ngāue taimi-kakató. Naʻá ma fetuʻutaki maʻu pē. ʻIkai fuoloa mei ai, naʻe mālohi ʻema feʻofaʻakí. Naʻá ma mali ʻi ʻOkatopa 20, 1979, pea naʻá ma kamata ngāue ʻi Pēteli ko ha ongo meʻa mali.
Ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi heʻema ʻuluaki fakatahaʻangá, ʻa e Brooklyn Spanish, naʻa nau fakaava mai honau lotó kiate kimaua. ʻI he faai atu ʻa e taʻú, naʻe talitali lelei mo poupouʻi kimaua ʻe ha fakatahaʻanga anga-ʻofa ʻe tolu kehe ʻi heʻema ngāue ʻi Pētelí. ʻOkú ma koloaʻaki ʻenau poupoú, pehē foki ki he poupou ʻa e ngaahi kaumeʻá mo e fāmilí ʻa ia naʻa nau tokoni kiate kimaua ke tokangaʻi ʻema ongo mātuʻá ʻi heʻenau taʻumotuʻá.
Ko e kau Pēteli naʻa nau kau ʻi he Fakatahaʻanga Brooklyn Spanish, ʻi he 1986
KAU ʻI HEʻETAU FAITAU FAKALAÓ
ʻI Sanuali 1982, naʻá ku ʻohovale ʻi hono vaheʻi au ke ngāue ʻi he Potungāue Lao ʻi Pētelí. ʻI he taʻu ʻe tolu, naʻe kole mai ke u ʻalu ʻo ako lao pea ke hoko ko ha loea. Naʻá ku ofoofo ke ʻiloʻi ʻi he lolotonga ʻeku akó ko e tauʻatāina tefito ʻoku fakamaʻamaʻaʻi ʻe he tokolahi tahá, ʻi ʻAmelika mo fakavahaʻapuleʻangá, naʻe fakaivia ia ʻe he ngaahi ikuna fakalao ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e ngaahi keisi tefito ko ení naʻe tālangaʻi lahi lolotonga ʻa e kalasí.
ʻI he 1986 ʻi hoku taʻu 30, naʻe fakanofo au ko e ʻovasia ʻo e Potungāue Laó. Koeʻuhí naʻá ku fuʻu kei siʻi pea ʻikai ke u fuʻu makupusi ʻa e fihi ʻo e meʻa naʻe toka mei muʻá, naʻá ku ongoʻi ko ha monū ia pea naʻá ku ongoʻi lōmekina foki.
Naʻá ku hoko ko ha loea ʻi he 1988, ka naʻe ʻikai te u ʻaloʻiloa ʻa ʻeku fakaʻatā ʻa e lavameʻa ko ení ke ne uesia ʻa hoku tuʻunga fakalaumālié. Ko e ako māʻolunga angé ʻe lava ke ne tafunaki ha holi ki he pouaki pē kitá pea ohi ʻa e fakakaukau ko hono maʻu ha ʻilo makehe ʻokú ne hakeakiʻi ha tokotaha ke māʻolunga ange ʻi he niʻihi kehe ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha tuʻunga fakaako meimei tatau. Naʻe fakahaofi au ʻe Elizabeth. Naʻá ne tokoniʻi au ke toe fokotuʻu ʻa e taimi-tēpile fakalaumālie naʻá ku maʻu ki muʻa ʻi he ako laó. Naʻe fiemaʻu ki ai ʻa e taimi, ka naʻe faai atu pē ʻo u toe ake fakalaumālie. ʻOku lava ke u fakamoʻoniʻi ko hono maʻu ha ʻilo lahi makehé ʻoku ʻikai ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí. Ko e meʻa ʻokú ne ʻomi ʻa e mahuʻinga moʻoni ki he moʻuí ko hono maʻu ha vahaʻangatae vāofi mo Sihova pea mo ha ʻofa loloto kiate ia mo ʻene kakaí.
TAUKAPOʻI MO FOKOTUʻU FAKALAO ʻA E ONGOONGO LELEÍ
ʻI he ʻosi mei he ako laó, naʻá ku tokangataha ʻi he tokoni ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi ngāue fakalao naʻe fiemaʻu ʻi he Pētelí pea taukapoʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá ʻi he fakamaauʻangá. Ko hono poupouʻi ʻetau kautaha ngaʻunu vave, tupulaki mo mohu foungá naʻe fakatou fakafiefia mo ʻi ai hono pole. Ko e fakatātaá, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1990 tupú, naʻe kole ki he Potungāue Laó ke takimuʻa ʻi hono liliu ʻetau founga naʻa tau ngāueʻaki fuoloa ki he tokoni ki heʻetau ʻū tohí. Ki mui aí, naʻe ʻai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ala maʻu taʻetotongi ʻa e ʻū tohí. Naʻe fakafaingofuaʻi heni ʻa e ngāue ʻi he Pētelí pea ʻi he malaʻe malangá pea ʻi he aʻu mai ki he ʻaho ní ʻokú ne maluʻi ʻa e ngaahi ngāue ko ení mei he hilifaki mai ha tukuhau ʻikai fiemaʻu. Naʻe fakakaukau ʻa e niʻihi ʻe fakakaʻanga ai ʻetau ngaahi koloá pea taʻofi ai ʻetau ngāue fakafaifekaú. Ka naʻe ʻikai ko e meʻa ia naʻe hokó. Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga ʻoku nau tauhi kia Sihova talu mei he 1990 kuo laka hake ia ʻi he liunga uá, pea ʻi he ʻahó ni ko e kakaí ʻoku lava ke nau maʻu taʻetotongi ʻa e meʻakai fakalaumālie fakahaofi moʻuí. Kuó u fakamoʻoniʻi tonu fakafou pē ʻi he mālohi ʻoku foaki mai ʻe Sihová mo e tataki ʻokú ne tokonaki mai fakafou ʻi he tamaioʻeiki anga-tonú ʻoku lava ai ke fakahoko lavameʻa ʻa e ngāue ko ení mo e ngaahi feʻunuʻaki fakaekautaha lahi kehe.—ʻEki. 15:2; Māt. 24:45.
Ko e ngaahi ikuna fakalaó ʻoku tātātaha ʻene hoko koeʻuhi ko e taukapo lelei ʻi he fakamaauʻangá. Ko e anga-mahení, ko e meʻa ʻokú ne ueʻi ʻa e kau maʻu mafaí ko e ʻulungaanga lelei ʻa e kakai ʻa Sihová. Naʻá ku sio ʻi ha fakatātā ʻo e meʻá ni ʻi he 1998 ʻi he taimi naʻe maʻu ai ʻe ha mēmipa ʻe toko tolu ʻo e Kulupu Pulé mo honau ngaahi uaifí ha fakataha-lahi makehe ʻi Kiupa. Ko ʻenau tōʻonga anga-lelei mo fakaʻapaʻapá naʻá ne fakatuipauʻi ange ʻa e kau maʻu mafaí ki heʻetau tuʻu-ʻatā fakapolitikalé ʻi he meʻa naʻa mau leaʻaki kiate kinautolu ʻi he ngaahi fakataha fakaʻofisialé.
Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku ʻikai lava ai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa fakalaó ʻi ha founga melinó, ʻoku mau “taukapoʻi mo fokotuʻu fakalao ʻa e ongoongo leleí” ʻi he fakamaauʻangá. (Fil. 1:7) Ko e fakatātaá, ʻi he laui hongofuluʻi taʻu ko e kau maʻu mafai ʻi ʻIulope mo Kōlea Tongá naʻe ʻikai ke nau tali ʻetau totonu ke fakafisi mei he kau ʻi he ngāue fakakautaú. Ko hono olá, ko e fanga tokoua ʻe toko 18,000 nai ʻi ʻIulope mo e fanga tokoua ʻe toko 19,000 tupu ʻi Kōlea Tonga naʻe tuku pilīsone kinautolu koeʻuhi ko ʻenau fili fakakonisēnisi ke ʻoua ʻe kau ʻi he ngāue fakakautaú.
Faai atu pē, ʻi Siulai 7, 2011, naʻe fai ʻe he ECHR ha tuʻutuʻuni fakahisitōlia fekauʻaki mo e hopo ʻi he vahaʻa ʻo Bayatyan mo ʻAmīniá ke tokonaki ha ngāue fakasiviliane kehe ʻi he kotoa ʻo ʻIulopé. Naʻe fakahoko ha tuʻutuʻuni meimei tatau ʻe he Fakamaauʻanga Konisitūtone ʻi Kōlea Tongá ʻi Sune 28, 2018. Naʻe ʻikai mei hoko ʻa e ongo ikuna ko iá kapau naʻe fakangaloku naʻa mo ha kiʻi tokosiʻi pē hotau fanga tokoua kei siʻí.
Ko ʻetau potungāue lao ʻi he ʻuluʻi ʻapitangá mo e ngaahi vaʻa takatakai ʻi he māmaní ʻoku nau ngāue taʻehela ʻi hono taukapoʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá. Ko ha monū ia ke mau fakafofongaʻi ʻa hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻoku nau fetaulaki mo e fakafepaki fakapuleʻangá. Tatau ai pē pe ʻoku tau ikuna ʻi he fakamaauʻangá pe ʻikai, ko e ngaahi keisi ko iá ʻoku iku atu ia ki ha fakamoʻoni ki he kau kōvaná, ngaahi tuʻí mo e ngaahi puleʻangá. (Māt. 10:18) Ko e kau fakamāú, kau fakafofonga fakapuleʻangá, mītiá mo e kakaí fakalūkufua kuo pau ke nau fakakaukau ki he ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku tau fakakau ʻi heʻetau ngaahi fakamoʻoni fakalaó pea ʻi heʻetau ngaahi fakakikihí. Ko e faʻahinga loto-totonú ʻoku nau ʻilo ai pe ko hai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea mo e matavai ʻo ʻenau ngaahi tuí. Ko e niʻihi ʻo e faʻahinga ko ení kuo nau hoko ko hotau kaungātui.
MĀLŌ, SIHOVA!
Laka hake ʻi he taʻu ʻe 40 kuohilí, kuó u maʻu ʻa e monū ke ngāue ki he ngaahi meʻa fakalao ʻi he ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻi māmani lahi pea hā ʻi he ʻao ʻo e ngaahi fakamaauʻanga māʻolunga lahi mo e kau ʻōfisa māʻolunga tokolahi. ʻOku ou ʻofa mo laukauʻaki hoku ngaahi kaungāngāue ʻi he Potungāue Lao ʻi he ʻuluʻi ʻapitangá mo e ngaahi potungāue lao takatakai he māmaní. Kuo faitāpuekina lahi mo mohu ʻuhinga moʻoni ʻeku moʻuí.
Kuo poupouʻi mateaki mo anga-ʻofa au ʻe Elizabeth ʻi he taʻu ʻe 45 kuo maliu atú, ʻi he ngaahi taimi lelei mo e kovi. ʻOku ou laukauʻaki ia koeʻuhí ko e meʻa kuó ne fai neongo ʻa e fekuki mo ha mahaki ʻokú ne fakavaivaiʻi ʻa hono sisitemi maluʻí pea fakangatangata mo hono iví.
Kuó ma fakamoʻoniʻi tonu ko e mālohí mo e ikuná ʻoku ʻikai haʻu ia mei heʻetau ngaahi malavá tonu. Hangē ko e lea ʻa Tēvitá, “Ko Sihová ko ha mālohi ki hono kakaí.” (Saame 28:8) Ko e moʻoni, “ʻoku ʻa Sihova ʻa e taú.”