Ko e Hā ʻOku Tau Fiemaʻu Ai ʻa e ʻAmanakí?
FĒFĒ kapau naʻe tauhi maʻu ʻe Taniela ʻa ʻene ʻamanaki mālohí, ʻa e talavou ko ia naʻe fokoutua he kanisaá ʻa ia naʻe fakamatala ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e kupu ki muʻá. Naʻá ne mei ikuʻi nai ai ʻa e kanisaá? Te ne moʻui nai ʻi he ʻahó ni? Naʻa mo e faʻahinga ʻoku nau pouaki ʻa e fakakaukau ko ia ʻo e ʻamanakí, ʻe ngalingali pē ʻe ʻikai te nau fai ha ngaahi taukaveʻi pehē. Pea ʻoku langaʻi leva ai ha poini mahuʻinga. ʻOku ʻikai totonu ke fakalahiʻi tōtuʻa ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻamanakí. ʻOku ʻikai ko ha faitoʻo ia ki he mahaki kotoa pē.
ʻI ha fakaʻekeʻeke mo e CBS News, naʻe fakatokanga ai ʻa Dr Nathan Cherney ʻo fekauʻaki mo e fakatuʻutāmaki ʻo hono fakalahiʻi tōtuʻa ʻa e mālohi ʻo e ʻamanakí ʻi he feangainga mo e kau mahaki ʻoku puke lahí: “Kuo ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga ne hanga ai ʻe he ngaahi husepāniti ʻe niʻihi ʻo tafuluʻi honau ngaahi uaifí ʻo pehē kuo teʻeki ai ke nau fai ha fakalaulauloto lahi feʻunga, kuo teʻeki ai ke nau fakakaukau loto-pau feʻunga.” Naʻe hoko atu ʻa Dr. Cherney: “Ko e faʻahinga fakakaukau ko ení ʻokú ne fakatupunga ʻa e fakakaukau hala te te lava pē ʻo mapuleʻi e totolo ʻa e kanisaá, pea ʻi he taimi ʻoku ʻikai sai ai ʻa e kakaí, ʻoku hangē ia ha pehē ʻoku teʻeki ai ke nau lava ʻo mapuleʻi lelei feʻunga ʻa e kanisaá, ka ʻoku ʻikai totonu ia.”
Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ʻoku nau fāinga mo ha mahaki fakatupu mate ʻoku nau fehangahangai mo ha faitau fakaongosia mo fakatupu ongoʻi lōmekina. Ko e toe tānaki atu ko ia ʻa e ongoʻi halaiá ki he kavenga mamafa kuo nau lolotonga fuesiá ʻa e meʻa fakamuimui taha ʻe loto honau ngaahi ʻofaʻangá ke nau faí. ʻE totonu leva ai ke tau fakamulituku ʻo pehē ʻoku ʻikai ha ʻaonga ia ʻa e ʻamanakí?
Mole ke mamaʻo. Ko e fakatātaá, ko e toketā tatau pē ko iá ʻokú ne ngāue tāfataha ki hono fakanonga ʻa e langa mamahí mo ha ngaahi fakaʻilonga kehé—ʻa ia ko e ngaahi faitoʻo ʻoku fakahangataha ʻo ʻikai ki hono tauʻi fakahangatonu ʻa e mahakí pe naʻa mo hono fakatolonga ʻa e moʻuí, ka ʻoku fakahangataha ia ki hono ʻai ʻa e moʻui ʻa e tokotaha mahakí ke fakafiemālie mo nonga ange ʻi he lolotonga ʻene kei moʻuí. Ko e kau toketā ʻi he ngaahi malaʻe peheé ʻoku nau tui mālohi ki he mahuʻinga ʻo e ngaahi faitoʻo ʻoku taki atu ki he fiefia ange ʻa e ʻatamaí, ʻo aʻu ki he faʻahinga ʻoku nau puke lahí. ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni lahi ʻe lava ʻe he ʻamanakí ke ne fai ʻa e meʻa tatau—mo e meʻa lahi ange.
Ko e Mahuʻinga ʻo e ʻAmanakí
“Ko e ʻamanakí ko ha faitoʻo mālohi ia,” ko e fakamatala fakamatematē ia ha faiongoongo he malaʻe ʻo e faitoʻó ko Dr. W. Gifford-Jones. Naʻá ne sivisiviʻi ha ngaahi fakatotolo kehekehe naʻe fai ke fakapapauʻiʻaki ʻa e mahuʻinga ʻo e poupou fakaeongo ʻoku fai maʻá e kau mahaki ʻoku nau fokoutua he mahaki fakatupu maté. ʻOku taku ʻo pehē, ko e faʻahinga poupou ko ení ʻokú ne tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau tauhi maʻu ha vakai ʻo e ʻamanaki mo e fakatuʻamelie. Naʻe maʻu ʻi ha fakatotolo ʻe taha ʻi he 1989 ko e kau mahaki ne nau maʻu ʻa e poupou peheé naʻa nau moʻui fuoloa ange, ka ko e fakatotolo ki muí ni maí ʻoku ʻikai ke fuʻu loto-tatau ia mo e ola ko iá. Kae kehe, kuo fakapapauʻi ʻe he ngaahi fakatotoló ko e kau mahaki ʻoku nau maʻu ʻa e poupou fakaeongó ʻoku siʻisiʻi ange hono maʻu kinautolu ʻe he loto-mafasiá mo e langá ʻi he faʻahinga ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e poupou ko iá.
Fakakaukau atu ki ha toe fakatotolo ʻe taha naʻe fakahangataha ki he anga ʻa e kaunga ʻa e fakatuʻamelié mo e fakatuʻatamakí ki he mahaki mafu ko ia ko e CHD. Naʻe sivisiviʻi fakalelei ai ha kau tangata ʻe toko 1,300 tupu pe ʻoku nau maʻu ha vakai fakatuʻamelie pe fakatuʻatamaki ki he moʻuí. Naʻe toe taliu atu ʻa e fakatotolo tatau ʻi he taʻu ʻe hongofulu ki mui aí ʻo maʻu ai ko e laka hake he pēseti ʻe 12 ʻo e kau tangata ko iá naʻe maʻu kinautolu ʻe he mahaki mafu ko ení. ʻI he kau tangata ko iá, naʻe tokolahi ange ai ʻa e kau fakatuʻatamakí ʻi he kau fakatuʻamelié ʻaki ʻa e meimei toko 2 ki he toko 1. Ko Laura Kubzansky, ko ha tokoni palōfesa ki he moʻuí mo e tōʻonga fakasōsialé ʻi he ʻApiako ki he Moʻui ʻa e Kakaí ʻi Harvard, ʻokú ne fakamatala: “Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni ki he fakakaukau ko ia ko e ‘fakakaukau fakatuʻamelié’ ʻoku lelei ia ki hoʻo moʻui leleí naʻe ʻikai ke fakapapauʻi fakasaienisi ia—ka ko e fakatotolo ko ení ʻoku ʻomai ai ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafaitoʻo fakahangatonu ki he fakakaukau ko ení ʻi he malaʻe ʻo e mahaki mafú.”
Kuo maʻu ʻi he ngaahi fakatotolo ʻe niʻihi ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau lau ʻoku ʻikai fuʻu sai ʻa honau tuʻunga moʻui leleí tonu, ko e moʻoni, ʻoku faʻa tuai ange ʻenau saí ʻi he hili ʻo ha tafa mei he faʻahinga ʻoku nau lau ʻoku sai pē ʻa honau tuʻunga moʻui leleí. Naʻa mo e moʻui fuoloá kuo fakafekauʻaki ia mo e fakatuʻamelié. Naʻe vakaiʻi ʻe ha fakatotolo ʻe taha ʻa e anga hono uesia ʻa e kakai taʻumotuʻá ʻe he ngaahi vakai fakatuʻamelie mo e fakatuʻatamaki ki he hoholo ke motuʻá. ʻI he taimi naʻe fakahaaʻi ange ai ki he kakai taʻumotuʻá ha ngaahi pōpoaki ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e hoholo ke motuʻá ki he poto mo e taukei lahi angé, naʻe maʻu atu kinautolu ʻoku nau lue holo ʻi he ongoʻi mālohi ange mo iviiviʻia ange. Ko hono moʻoní, ko e laka ki muʻa ko ení naʻe tatau ia mo e ngaahi ola ʻo ha polokalama fakamālohisino uike ʻe 12!
Ko e hā ʻoku hā ngali ʻaonga ai ki he moʻui leleí ʻa e fakatuʻamelié mo e ʻikai fakakaukau loto-foʻí? Mahalo pē ʻoku teʻeki ai ke mahinoʻi lelei feʻunga ʻe he kau faisaienisí mo e kau toketaá ʻa e ʻatamai mo e sino ʻo e tangatá ke nau ʻomi ai ʻa e ngaahi tali papau ki ai. Ka neongo ia, ko e kau matiketika ʻoku nau ako ki he malaʻe ko ení ʻe lava ke nau fai ha ngaahi fakaofiofi ʻo makatuʻunga ʻi heʻenau taukeí. Hangē ko ení, ko ha palōfesa ki he neavé ʻokú ne pehē: “ʻOku fakatupu nonga ʻa e ongoʻi fiefiá mo e ʻamanakí. Ko ha tuʻunga fakafiemālie ia ʻokú ne fakasiʻisiʻi ʻa e loto-mafasiá, pea ʻoku longomoʻui ʻa e sinó ʻi he ngaahi tuʻunga ko iá. Ko ha toe meʻa ia ʻe taha ʻe lava ke fai ʻe he kakaí ke tauhi maʻu ʻaki ʻenau moʻui leleí.”
ʻE hā ngali foʻou nai ʻa e foʻi fakakaukau ko ení ki ha niʻihi ʻo e kau toketā sinó, kau toketā fakaʻatamaí mo e kau faisaienisí, ka ʻoku ʻikai foʻou ia ki he kau ako ʻo e Tohi Tapú. ʻI he taʻu nai ʻe 3,000 ki muʻá, naʻe fakamānavaʻi ʻa e tuʻi poto ko Solomoné ke ne hiki ʻa e fakakaukau ko ení: “Ko ha loto-fiefia ko ha faitoʻo lelei, ka ko ha laumālie mafesi ʻokú ne fakamaha ʻa e ivi ʻo ha taha.” (Palōveepi 17:22) Fakatokangaʻi ange ʻa e mafamafatatau ʻoku hā ʻi hení. ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he vēsí ia ko ha loto-fiefia te ne faitoʻo ha faʻahinga mahaki pē, ka ʻoku pehē pē ai “ko ha faitoʻo lelei” ia.
Ko hono moʻoní, ʻe mahuʻingamālie nai ai ke ʻeke, Kapau ko e ʻamanakí ko ha faitoʻo ia, ko hai ia ha toketā heʻikai te ne ʻoatu ia? ʻIkai ko ia pē, ko e ʻamanakí ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻaonga ʻoku laka mamaʻo atu ia ʻi he tuʻunga moʻui leleí.
Ko e Fakatuʻamelié, Fakatuʻatamakí mo Hoʻo Moʻuí
Kuo ʻilo ʻe he kau fakatotoló ko e faʻahinga ʻoku nau fakatuʻamelié ʻoku nau maʻu ʻaonga ʻi he ngaahi founga lahi mei he ʻikai ko ia ke nau fakakaukau loto-foʻí. ʻOku nau lavameʻa ange ai ʻi he akó, ngāué pea naʻa mo e sipotí. Ko e fakatātaá, naʻe fai ha fakatotolo ke ako fekauʻaki mo ha timi sipoti fefine. Naʻe fai ai ʻe he kau faiako sipotí hano siviʻi fakaʻauliliki ʻa e tamaiki fefiné ni ʻi heʻenau malava fakaesipotí ʻataʻatā pē. ʻI he taimi tatau, naʻe toe siviʻi fakaʻauliliki foki mo ʻenau tuʻunga ʻo e ʻamanakí. Ko hono olá, ko e lahi ko ia ʻo e ʻamanaki ne maʻu ʻe he tamaiki fefiné ni naʻe hoko ia ko ha meʻafua mātuʻaki tonu ange ʻi he ngaahi meʻa kehe ne ngāueʻaki ʻe he kau faiako sipotí ki hono fakafuofuaʻi ʻa ʻenau malava fakaesipotí. Ko e hā ʻoku kaunga mālohi pehē ai ʻa e ʻamanakí?
Kuo lahi ʻa e meʻa kuo maʻu mei hono ako ʻa e tuʻunga fehangahangai ʻo e fakatuʻamelié—ʻa e fakatuʻatamakí. ʻI he lolotonga ʻa e 1960 tupú, naʻe maʻu ai ha ola taʻeʻamanekina mei he ngaahi tesi naʻe fai fekauʻaki mo e tōʻonga ʻa e fanga manú, ʻo ne taki atu ai ʻa e kau fakatotoló ke nau ohi mai ʻa e foʻi kupuʻi lea ko e “siva ʻa e ʻamanakí ʻi ha hokosia ki muʻa.” Naʻa nau ʻilo ai ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe lava foki ke maʻunimā mo kinautolu ʻi he tuʻunga ko ení. Ko e fakatātaá, naʻe ʻomi ha niʻihi ʻo tesi kinautolu ʻaki hono fakaongo atu kiate kinautolu ha fuʻu ongo longoaʻa pea tala ange ʻe lava ke nau fakangata ia ʻaki hano lomi ha ngaahi meʻa-lomi kehekehe. Naʻa nau lavameʻa ʻi hono fakangata ʻa e ongo longoaʻa ko iá.
Ko e niʻihi ʻi he kulupu hono uá naʻe tala ange ʻa e meʻa tatau kiate kinautolu—ka naʻe ʻikai lava ke fakangata ʻa e fuʻu ongo longoaʻá ʻi hono lomi ʻa e ngaahi meʻa-lomí. Hangē ko ia ʻe lava ke ke fakaʻuta atu ki aí, ko e tokolahi ʻi he kulupu ko ia hono uá naʻe kamata ke nau ongoʻi kuo siva ʻenau ʻamanakí. ʻI ha ngaahi toe tesi ki mui ai, naʻe ʻikai ke nau fie fai ʻe kinautolu ha meʻa ʻe taha. Naʻa nau fakapapauʻi ʻe ʻikai pē ke ola ha meʻa ia ʻe taha te nau fai. Ka neongo ia, naʻa mo e kulupu ko ia hono uá, ko e faʻahinga naʻe fakatuʻamelié naʻe ʻikai ke nau fakavaivai ʻo tukulolo ki he fakakaukau ko ia ʻo e siva ʻa e ʻamanakí.
Ko Dr. Martin Seligman, ʻa ia naʻá ne tokoni ki hono teuteuʻi ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi muʻaki tesi ko iá, naʻe ueʻi ia ke ne ʻai ko ʻene ngāué ia ʻa hono ako ʻa e fakatuʻamelié mo e fakatuʻatamakí. Naʻá ne vakaiʻi fakaʻauliliki ʻa e faʻahinga fakakaukau naʻe fakahāhā ʻe he kakai naʻe hehema ke nau ongoʻi ʻoku siva ʻenau ʻamanakí. Naʻá ne fakamulitukuʻaki ʻo pehē, ko e faʻahinga fakakaukau fakatuʻatamaki peheé, ʻokú ne fakafaingataʻaʻiaʻi ai ʻa e kakaí ʻi he ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e moʻuí pe aʻu ʻo ne ʻai ʻa e kakaí ke ʻikai pē ke nau toe fie fai ha meʻa. ʻOku fakanounou ʻe Seligman ʻa e fakakaukau fakatuʻatamakí mo hono ngaahi nunuʻá ʻo peheni: “Ko ʻeku ako ko ia ʻi he taʻu ʻe 25 ki he tuʻungá ni kuó ne fakatuipauʻi au kapau te tau angaʻaki ʻa e tui, ʻo hangē ko ia ʻoku angaʻaki ʻe ha tokotaha fakatuʻatamaki, ʻo pehē ko e hoko mai ha fakatamakí ko hotau foʻui ia, ʻe tuʻuloa, pea te ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e meʻa kotoa pē te tau faí, ʻe lahi ange ʻa e ngaahi fakatamaki ʻe hoko mai kiate kitautolú ʻi he meʻa naʻe mei hoko kapau naʻe ʻikai ke tau tui pehē.”
Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻá, ko e ngaahi fakamulituku ko ení ʻe hā ngali foʻou nai ia ki he niʻihi ʻi he ʻahó ni, ka kuo ʻosi fanongo ai ʻa e kau ako ia ʻo e Tohi Tapú. Fakatokangaʻi ange ʻa e palōveepi ko ení: “Kapau te ke hoko ʻo loto-siʻi ʻi he ʻaho ʻo e mamahí, ʻe siʻi ai ho iví.” (Palōveepi 24:10) ʻIo, ʻoku fakamatalaʻi maʻalaʻala ʻe he Tohi Tapú ko e loto-siʻí, mo hono ngaahi fakakaukau loto-foʻí, te ne holoki ʻa hoʻo mālohi ke fai ha meʻá. Ka ko e hā ʻe lava ke ke fai ke tauʻi ʻaki ʻa e fakatuʻatamakí pea ʻomi ha fakatuʻamelie mo e ʻamanaki lahi ange ki hoʻo moʻuí?
[Fakatātā]
ʻE lava ke ʻaonga lahi ʻa e ʻamanakí