ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .
Ko e Hā Hano Kovi ʻo e Fehokotaki Fakasino ki Muʻa ʻi he Malí?
“ʻOku ou faʻa fifili pe ʻoku kovi koā ʻa e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí, tautefito ki heʻeku ongoʻi faikeheʻia ʻi heʻeku kei hoko ko ha veisiniá.”—Soatani.a
“ʻOku ou ongoʻi ha tenge ke u ʻahiʻahiʻi ʻa e fehokotaki fakasinó. ʻOku ou tui ʻoku tau maʻu kotoa ʻa e hehema fakanatula ke ʻahiʻahiʻi ia,” ko e lau ia ʻa Keli.
“Ko e feituʻu kotoa pē ʻokú ke hanga ki ai,” ʻokú ne hoko atu, “ʻoku fekauʻaki kotoa pē ia mo e fehokotaki fakasinó!”
ʻOKÚ KE ongoʻi ʻo hangē ko Soatani mo Kelí? He ko ē, ko e ngaahi anga mo e ngaahi tuʻunga mahuʻinga tukufakaholo ʻa ē naʻá ne taʻotaʻofi ʻa e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí kuo tāututuku atu ia. (Hepelu 13:4) Naʻe fakahā ʻi ha savea ʻi he fonua ʻĒsia ʻe taha ko e lahi taha ʻo e kakai tangata mei he taʻu 15 ki he 24 naʻa nau ongoʻi ko e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono tali leleí ka naʻe ʻamanekina ia meiate kinautolu. ʻOku ʻikai ha ofo, ʻi māmani kātoa ko e lahi taha ʻo e kau talavoú kuo nau ʻosi fehokotaki fakasino ki muʻa ke nau aʻu ki honau taʻu 19.
ʻOku ʻi ai leva mo e kau talavou ʻoku nau fakaʻehiʻehi mei he fehokotaki fakasinó ka ʻoku nau fai ʻa e ngaahi tōʻonga kehe ko e fetongi ʻo e fehokotaki fakasinó, hangē ko e fealaʻaki ki he ngaahi konga fakaefehokotaki fakasinó (ʻoku ui ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e tauʻaki feʻauaki tokotaha). ʻOku hā ʻi ha līpooti fakatupuhohaʻa ʻi he New York Times ko e “fehokotaki ngutú kuo hoko ia ko ha kiʻi kamata anga-maheni ki he tōʻonga fakaefehokotaki fakasinó, ʻo vakai lahi ki ai ʻa e toʻutupu tokolahi ʻoku siʻi ai ʻa e fekoekoeʻí pea siʻi ʻene fakatuʻutāmakí ʻi he fehokotaki fakasinó . . . [pea] ko ha founga ia ʻo hono kalofi ʻa e feitamá pea mo kei tauhi ai honau veisiniá.”
Ka ʻoku totonu ke fēfē ʻa e vakai ʻa ha Kalisitiane ki he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí? Pea fēfē ʻa e ngaahi fetongi ki he fehokotaki fakasinó? ʻOku ala tali ia ʻe he ʻOtuá? ʻOku malu? Pea ʻoku maluʻi moʻoni ai ʻa e tuʻunga veisinia ʻo ha taha?
Meʻa ʻOku Kau ki he Feʻauakí
Ko ha tali falalaʻanga ki he ngaahi fehuʻí ni ʻe haʻu pē ia mei hotau Tokotaha-Fakatupú—Sihova ko e ʻOtuá. Pea ʻi heʻene Folofolá ʻokú ne tala mai ai ke tau “hola pe mei he fai feʻauaki.” (1 Kolinito 6:18) Ka ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ko iá? Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “feʻauaki” ʻoku ʻikai ke fakangatangata ia ki he fehokotaki fakasinó ka ʻoku kau ai ʻa e ngaahi tōʻonga fakalielia kehekehe. Ko ia, kapau ʻoku ʻi ai ha ongo meʻa taʻemali ʻokú na fai ʻa e fehokotaki ngutú pe fealaʻaki ki hona ngaahi konga fakafanaú, ʻokú na halaia ai ʻi he feʻauakí.
Ka ʻe kei lau kinaua ko ha ongo veisinia—ʻa ia, ʻi he ʻafio ʻa e ʻOtuá? ʻI he Tohi Tapú ko e foʻi lea “tāuboou” pe veisiniá ʻoku ngāueʻaki ia ko ha fakaʻilonga ʻo e tuʻunga maʻa fakaeʻulungāanga. (2 Kolinito 11:2-6, PM) Ka ʻoku toe ngāueʻaki foki ia ʻi ha ʻuhinga fakasino. ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki ha kiʻi fefine ko hono hingoá ko Lepeka. ʻOku pehē ai ko e tokotahá ni ko e veisinia pe “ko e tāupoʻou foki, kuo teʻeki ke ne ʻilo ha tangata.” (Senesi 24:16) ʻOku fakatupu tokangá, ʻi he muʻaki lea faka-Hepeluú, ko e foʻi lea ki he “ʻilo” pe fehokotaki fakasino ʻoku hā mahino naʻe kau ai ʻa e ngaahi tōʻonga kehe tuku kehe ʻa e fehokotaki fakasino tangata mo e fefine anga-mahení. (Senesi 19:5) Ko ia, fakatatau ki he Tohi Tapú, kapau ʻoku kau ha talavou pe finemui ʻi ha faʻahinga founga pē ʻo e feʻauakí, ʻoku ʻikai lava ke fai ha vakai kiate ia ko ha veisinia.
ʻOku ekinaki mālohi ʻa e Tohi Tapú ki he kau Kalisitiané ke nau hola ʻo ʻikai mei he feʻauakí pē ka mei he ngaahi founga kotoa pē ʻo e tōʻonga taʻemaʻa ʻa ia ʻe lava ke iku atu ai ki aí.b (Kolose 3:5) ʻE manukiʻi nai koe ʻe he niʻihi kehé ʻi hoʻo fai ha tuʻu pehē. “‘ʻOku ʻikai te ke ʻilo ʻa e meʻa ʻokú ke tō mei aí!’ ʻa e meʻa naʻá ku fanongo maʻu pē ai ʻi he ako māʻolungá,” ko e lau ia ʻa ha finemui Kalisitiane ko Keli. Kae kehe, ko e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí ko hono moʻoní ko e “maʻu fakataimi pe ha malie tuʻu he angahala.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Hepelu 11:25) ʻE malava ke ne fakatupunga ai ha maumau fakaesino, fakaeongo mo fakalaumālie fuoloa.
Ngaahi Fakamanamana Mafatukituki
ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu naʻe mamata ʻa Tuʻi Solomone ʻi ha taimi ʻe taha ki ha kiʻi tangata naʻe fakataueleʻi ki he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí. Naʻe fakahoa ʻe Solomone ʻa e kiʻi tangatá ni ki he “ʻalu ʻa ha pulu ki he fale tamate manu.” Ko ha pulu ʻoku ʻamanaki ke fahi ʻoku hā ʻoku ʻikai te ne ʻilo ki he meʻa ʻoku ʻamanaki ke hoko kiate iá. Ko e kau talavou ʻoku nau kau ʻi he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí ʻoku faʻa pehē pē ʻenau angafaí—ʻoku hā ʻoku siʻi pe ʻikai te nau ʻilo ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi nunuʻa mafatukituki ʻo ʻenau ngaahi tōʻongá! Naʻe pehē ʻe Solomone ʻo fekauʻaki mo e kiʻi tangata ko iá: “O ikai ke ne ilo koe mea ke oji ai ene moui.” (Palovepi 7:22; 7:23, PM) ʻIo, ko hoʻo “moui” ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki.
Ko e fakatātaá, ʻi he taʻu taki taha ʻoku maʻu ai ʻa e laui miliona ʻo e toʻutupú ʻe ha mahaki ʻoku fetuku ʻe he fehokotaki fakasinó (STD). “ʻI he taimi naʻá ku ʻilo ai naʻá ku maʻu ʻa e hēpisí, naʻá ku loto ke u hola,” ko e lau ia ʻa Litiá. ʻOkú ne loto-mamahi, “Ko ha mahaki mamahi moʻoni ʻe ʻikai ʻaupito ke toe mole.” Laka hake ʻi he vaeua ʻo e ngaahi mahaki HIV foʻou kotoa pē ʻi he māmaní (6,000 ʻi he ʻaho) ʻoku hoko ia ʻi he faʻahinga ʻoku nau ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 15 ki he 24.
Ko e fānau fefiné ʻoku tautefito ʻenau laveangofua ʻi he ngaahi palopalema lahi felāveʻi mo e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí. Ko hono moʻoní, ko e fakamanamana ʻo e ngaahi STD (pehē ki he HIV) ʻoku māʻolunga ange ia ki he kakai fefiné ʻi he kakai tangatá. Kapau ʻe hoko ʻo feitama ha kiʻi taʻahine, ʻokú ne tuku ai ia pea mo ʻene tama teʻeki fanauʻí ki he fakatuʻutāmaki lahi ange. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ko e sino ʻo ha kiʻi taʻahine kuo teʻeki nai ke aʻu ia ki he tuʻunga te ne malava ai ke fakahoko lelei ʻa e fāʻelé.
Neongo kapau ʻe hao ha faʻē taʻu hongofulu tupu ʻi he ngaahi nunuʻa vevela fakaesinó, kuo pau ke ne kei fehangahangai pē mo e ngaahi fatongia mafatukituki ʻoku ʻomai ʻe he tuʻunga ko e faʻeé. ʻOku ʻiloʻi ʻe he tamaiki fefine tokolahi ko ʻenau tauhi kinautolu mo ha kiʻi valevale toki fāʻeleʻi ʻoku faingataʻa lahi moʻoni ia mei he anga ʻenau ʻuluaki fakakaukaú.
ʻOku ʻi ai leva mo e ngaahi nunuʻa fakalaumālie mo fakaeongo. Ko e angahala fakaefehokotaki fakasino ʻa Tuʻi Tēvitá naʻe fakamanamanaʻi ai ʻa ʻene kaumeʻa mo e ʻOtuá pea naʻe meimei iku ai ki heʻene holofa fakalaumālie. (Sāme 51) Pea lolotonga naʻe fakaakeake fakalaumālie ʻa Tēvita, naʻá ne faingataʻaʻia ʻi he ngaahi nunuʻa ʻo ʻene angahalá ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí.
ʻE lava ke faingataʻaʻia pehē pē ʻa e kau talavou ʻi he ʻaho ní. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe kei taʻu 17 ai ʻa Selí, naʻá ne hoko ki ha tuʻunga fekoekoeʻi fakasino mo ha tamasiʻi. Naʻá ne fakakaukau naʻe ʻofa ʻa e tamasiʻí ai. ʻI he ʻosi mei ai ha ngaahi taʻu, ʻokú ne kei fakaʻiseʻisa pē ʻi heʻene ngaahi tōʻongá. ʻOkú ne loto-mamahi: “Naʻe ʻikai te u fakahoungaʻi ʻa e ngaahi moʻoni Fakatohitapú ʻou faingataʻaʻia ʻi hono ngaahi nunuʻá. Naʻe mole meiate au ʻa e hōifua ʻa Sihová, pea naʻe fakaloloma ia.” ʻOku pehē foki hono fakahā ʻe ha finemui ko Tulisa: “Ko e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí ʻa e fehālaaki lahi taha ʻi heʻeku moʻuí. ʻOku ou toe fie hoko moʻoni ko ha tokotaha veisinia.” ʻIo, ko e ngaahi kafo fakaeongó ʻe lava ke kei tolonga ia ʻi he laui taʻu, ʻo fakatupunga ai ʻa e loto-mafasia mo e loto-mamahi lahi.
Ako ʻa e Mapuleʻi-Kitá
Ko kiʻi Sonitā ʻokú ne ʻohake ha fehuʻi mahuʻinga, “Ko e hā ʻe foaki ai ʻe he ʻOtuá ki he kau talavoú ʻa e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó, ʻo ʻiloʻi ʻe ʻikai te nau ngāueʻaki ia kae ʻoua ke nau mali?” ʻOku moʻoni ko e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó ʻe lava ke tautefito ʻa ʻene mālohí lolotonga ʻa e taimi ʻo e “finemui” pe talavou. (1 Kolinito 7:36) Ko hono moʻoní, ʻe hokosia nai ʻe he kau taʻu hongofulu tupú ha holi tuʻungaʻa hake pē ki he fehokotaki fakasinó ʻo ʻikai hano ʻuhinga. Ka ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia ʻoku kovi. Ko ha tafaʻaki anga-maheni pē ia ʻo e tupu ʻa e faʻunga fakafanaú.c
ʻOku toe moʻoni foki naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Sihova ʻa e fehokotaki fakasinó ke fakafiefia. Ko e meʻá ni naʻe fehoanaki ia mo ʻene fuofua taumuʻa ki he tangatá ke fakakakai ʻa e foʻi māmaní. (Senesi 1:28) Kae kehe, naʻe ʻikai ʻaupito ke fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ke tau ngāuehalaʻaki ʻa hotau mālohi fakafanaú. “Ke mou ʻilo taki taha ke maʻu hono hama oʻona ʻi he fai maʻoniʻoni mo e fakaalaala,” ko e lau ia ʻa e Tohi Tapú. (1 Tesalonaika 4:4) Ke fakahōhōʻiaʻi ʻa e foʻi holi fakaefehokotaki fakasino kotoa pē ʻe hangē nai ia ʻi ha ʻuhinga, ko ha fakavalevale ʻo hono hapoʻi ha taha ʻi he taimi kotoa pē naʻá ke ʻita ai.
Ko e fehokotaki fakasinó ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá, ko ha meʻaʻofa ke toki fiefia ai ʻi hono taimi totonu—ʻi he mali ʻa ha taha. ʻOku anga-fēfē ʻa e ongoʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku tau feinga ai ke fai ʻa e fehokotaki fakasinó ʻo ʻikai ke malí? Sai, fakaʻuta atu kuó ke fakatau ha meʻaʻofa ki hao kaumeʻa. Ki muʻa ke ke ʻoange ia ki he kaumeʻa ko iá, ʻokú ne kaihaʻasi ia ʻe ia! ʻIkai te ke loto-mamahi? Fakaʻuta atu leva ki he ongoʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku kau ai ha taha ʻi he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí, ʻo ngāuehalaʻaki ʻa e meʻaʻofa kuo tokonaki ʻe he ʻOtuá.
Ko e hā ʻoku totonu ke ke fai ʻo fekauʻaki mo hoʻo ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó? Ko hono ʻai mahinó, ako ke mapuleʻi ia. Manatuʻi ko Sihová “ʻe ʻikai te ne mamaeʻi ha lelei ʻe taha meiate kinautolu ʻoku laka haohaoa.” (Sāme 84:11) “ʻI he taimi ʻoku ou fakakaukau ai ʻoku ʻikai ke fuʻu ʻi ai hano kovi ʻo e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí,” ko e lau ia ʻa ha talavou ko Kōtoni, “ʻoku ou fakakaukau ki hono ngaahi nunuʻa kovi fakalaumālié peá u ʻiloʻi ʻoku ʻikai ha angahala ʻe feʻunga mo e mole ʻa hoku vahaʻangatae mo Sihová.” Ko hono ngāueʻi ʻo e mapuleʻi-kitá ʻe ʻikai nai ke faingofua. Kae hangē ko hono fakamanatu mai ʻe he kiʻi talavou ko ʻEtuliane, “ʻokú ke maʻu ai ha konisēnisi maʻa mo ha vahaʻangatae lelei mo Sihova, ʻo tauʻatāina ke hangataha ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga angé, pea ʻikai ha ongoʻi halaia pe loto-lavea koeʻuhi ko ha ngaahi tōʻonga he kuohilí.”—Sāme 16:11.
ʻOku lahi ʻa e ngaahi ʻuhinga lelei ke ke “fakaʻehiʻehi [ai] mei he feʻauaki” ʻi hono ngaahi foungá kotoa. (1 Tesalonaika 4:3) Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai maʻu pē ke faingofua eni. ʻE lāulea ʻi ha kupu ʻamui ange ki he ngaahi founga ʻaonga ʻa ia ʻe lava ai ke ke “tauhi koe ke maʻa.”—1 Timote 5:22.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
b Ki ha fakamatala ʻo fekauʻaki mo e feʻauakí, taʻemaʻá mo e tōʻonga fakalusá, sio ki he kupu “ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . . Ko e Hā Hono Lahi ʻo e ‘Fuʻu Tōtuʻá’?” ʻa ia ʻoku hā ʻi he ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo ʻOkatopa 22, 1993.
c Sio ki he “ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . . Ko e Hā ʻOku Hoko Ai Eni ki Hoku Sinó?” ʻi heʻetau ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo Fepueli 8, 1990.
[Fakamatala ʻi he peesi 25]
Kapau ʻoku kau ha talavou ʻi ha faʻahinga founga pē ʻo e feʻauakí, ʻe lava ke fai ha vakai kiate ia ko ha veisinia ʻi he ʻafio ʻa e ʻOtuá?
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Ko e fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí ʻe lava ke ne fakalaveaʻi ʻa e konisēnisi ʻo ha talavou manavahē-ʻOtua
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko e faʻahinga ʻoku kau ʻi he fehokotaki fakasino ki muʻa ʻi he malí ʻoku nau ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻo hono maʻu ha mahaki ʻoku fetuku ʻe he fehokotaki fakasinó