Ko Hono ʻOhake ʻo e Kau Talavoú—Ko e Ngafa ʻo e Potó
“ʻOkú ma feinga mālohi ke fakahinohinoʻi ʻa homa fohá mo e ʻofefiné, ka ʻoku hangē ia ʻokú ma ngāhiʻi maʻu pē kinauá. ʻOkú ma fifili ʻi he taimi ʻe niʻihi pe ʻokú ma langa hake nai ʻena falala fakaekitá pe ʻokú ma fakaʻauha ia. Ko e feinga ki ha tuʻunga mafamafatataú ko ha pole moʻoni ia.”—Siaosi mo Loleini, ʻAositelēlia.
KO HONO ʻohake ha talavoú ʻoku ʻikai ko ha ngāue faingofua ia. Tuku kehe ʻa e fekuki mo e ngaahi pole foʻou ʻoku hoko mei he kiʻi tamá, ʻe pau nai ke fehangahangai ʻa e ngaahi mātuʻá mo ʻenau ngaahi loto-moʻua pē ʻanautolu fekauʻaki mo e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e tupu hake ʻa honau fohá pe ʻofefiné. “ʻI hono ʻiloʻi pē ʻe mavahe ʻi ha ʻaho ʻa ʻema fānaú ko ha fakakaukau fakalotomamahi ia,” ko e fakahaaʻi ia ʻe ha tamai ko Falangikē ʻi ʻAositelēlia. “ʻOku ʻikai faingofua ke tali ʻa e ʻikai ke te kei puleʻi ʻenau moʻuí.”
Ko Lia, naʻe lave ki ai ki muʻa ʻi he konga hokohoko ko ení, te ne loto-tatau mo ia. “ʻOku faingataʻa ke tōʻongafai ki hoku fohá ko ha tokotaha lahi, koeʻuhí ʻoku ou kei vakai kiate ia ko ʻeku kiʻi tamasiʻi,” ko ʻene leá ia. “ʻOku hangē ia naʻá ne toki ʻalu atu pē ʻaneafi ki hono ʻuluaki ʻaho ʻi he akó!”
Neongo nai ʻa e faingataʻa ke talí, ko e kau talavoú ʻoku ʻikai te nau kei hoko ko e fānau iiki. Ko e ‘kakai lalahi kinautolu ʻoku fai hono akoʻi,’ pea ko e ngaahi mātuʻá ko ʻenau kau faiakó mo e kau poupoú kinautolu. Kae kehe, hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Siaosi mo Loleini ʻi ʻolungá, ʻoku maʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e mafai fakatouʻosi ke langa hake pea ke fakaʻauha ʻa e falala fakaekita ʻa e fānaú. ʻE lava fēfē ke maʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e mafamafatatau totonú? ʻOku ʻi he Tohi Tapú ʻa e faleʻi ʻaonga. (Aisea 48:17, 18) Tau lāulea angé ki ha ngaahi fakatātā.
Mātuʻaki Mahuʻinga ʻa e Fetuʻutaki Leleí
ʻOku tala ʻe he Tohi Tapú ki he kau Kalisitiané ke ‘vave ki he fanongó’ pea “fakatotoka ki he lea.” (Semisi 1:19) Lolotonga ko e faleʻi lelei eni ʻi he feangainga ʻa ha taha mo e fānau ʻo ha taʻumotuʻa pē, ko e fanongó—ke fakaongó—ʻoku tautefito ʻene mahuʻingá ʻi he feangainga mo e kau talavoú. Pea ʻe fiemaʻu nai ai ʻa e feinga lahi.
“Naʻe pau ke u fakalahi ʻa ʻeku ngaahi pōtoʻi fetuʻutakí ʻi he taimi naʻe hoko ai hoku ongo fohá ʻo taʻu hongofulu tupú,” ko e lau ia ʻa Pita, ko ha tamai ʻi Pilitānia. “ʻI he iiki ange ʻa e ongo tamaiki tangatá, naʻá ku tala mo hoku uaifí kiate kinaua ʻa e meʻa ke faí, pea naʻá na fakaongo ki ai. Ka ʻi he taimi ní ʻi heʻena lalahi angé, kuo pau ke ma fakaʻuhinga mo kinaua, ʻo talanoaʻi ʻa e ngaahi meʻá, pea tuku ke na ngāueʻaki ʻena ngaahi malava fakaefakakaukaú ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá. ʻI hono fakanounoú, kuo pau ke ma aʻu ki hona lotó.”—2 Timote 3:14.
Ko e fanongó ʻoku tautefito ʻene mahuʻingá ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha fekīhiaki. (Palovepi 17:27) Ko Taniele, ʻi Pilitāniá, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku moʻoni eni ʻi hono tuʻungá. ʻOkú ne fakamatala: “Naʻe ʻi ai ʻeku palopalema mo e taha ʻi heʻeku ongo tamaiki fefiné fekauʻaki mo ʻene taungutu ʻi he taimi naʻá ku kole ange ai ke ne fai ha meʻa pē. Ka naʻá ne tala mai naʻá ku kaikaila maʻu pē kiate ia mo tuʻutuʻuniʻi holo ia. Naʻá ma fakaleleiʻi ʻa e fekīhiaki ko ení ʻaki ʻema tangutu hifo ʻo feinga ke ma femahinoʻaki. Naʻá ne fakamatalaʻi mai ʻa e anga ʻo ʻeku lea kiate iá mo e anga ʻo ʻene ongoʻi fekauʻaki mo iá, pea naʻá ku fakamatalaʻi ange kiate ia ʻeku fakakaukaú mo ʻeku ongoʻí.”
Naʻe ʻiloʻi ʻe Taniele ko e ‘vave ki he fanongó’ naʻá ne tokoniʻi ia ke ne ʻiloʻilo ai ki he ʻuhinga lahi ʻo e taungutu ʻa ʻene taʻahiné. “ʻOku ou feinga he taimí ni ke anga-kātaki ki heʻeku taʻahiné,” ko ʻene leá ia, “pea ʻoku ou feinga ke lea kiate ia ʻi he taimi pē ʻoku ʻikai ai te u ʻitá.” Naʻá ne toe pehē, “ʻOku lelei ange ʻa homa vaá.”
ʻOku fakahaaʻi ʻe he Palovepi 18:13: “Ko ia ʻoku fai ʻene tali ʻi he teʻeki ke ne fanongo, ʻoku hoko ko e fakaʻilonga o ʻene vale mo e meʻa fakama.” Ko Kuleki, ko ha tamai ʻi ʻAositelēlia, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku moʻoni ia. “ʻOku malanga hake he taimi ʻe niʻihi ʻa e fekīhiaki mo ʻema fānaú ʻi he ʻikai ke tomuʻa fanongo ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa ʻema fānaú, kae vave ʻeku akonaki mo hoku uaifí,” ko ʻene leá ia. “Neongo ai pē kapau ʻoku ʻikai te ma loto-tatau fakaʻaufuli mo ʻenau ngaahi fakakaukaú, kuó ma ʻiloʻi ʻoku mahuʻinga ʻaupito ke tuku ke fakahaaʻi ʻenau ongoʻí ki muʻa ke ma ʻoatu ha fakatonutonu pe faleʻi pē ʻe fiemaʻú.”
Ko e Hā Hono Lahi ʻo e Tauʻatāiná?
Mahalo ko e tupuʻanga lahi taha ʻo e taʻefetaulaki ʻi he ongo mātuʻá mo e kau talavoú ʻoku kaunga ki ai ʻa e ʻīsiu ʻo e tauʻatāiná. Ko e hā hono lahi ʻo e tauʻatāina ʻoku totonu ke ʻave ki ha taʻu hongofulu tupú? “ʻOku ou ongoʻi he taimi ʻe niʻihi kapau te u ʻoange ki hoku ʻofefiné ha kiʻi tauʻatāina, te ne fiemaʻu ʻe ia ha fuʻu tauʻatāina,” ko e lau ia ʻa ha tamai ʻe taha.
ʻOku hā mahino, ko hono ʻoange ki he kau talavoú ha tauʻatāina taʻefakangatangatá ʻe utu ai ʻa e ngaahi ola kovi. Ko e moʻoni, ʻoku fakatokanga ʻa e Tohi Tapú “ko e tamasiʻi ʻoku tukuange noa ʻoku ne fakamaaʻi ʻene faʻe.” (Palovepi 29:15) Ko e kau talavoú ʻo ha taʻumotuʻa pē ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ngaahi tataki papau, pea ko e ongo mātuʻá ʻoku totonu ke na anga-ʻofa kae huʻufataha ʻi heʻena fakahoko ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻi he fāmilí. (Efeso 6:4) ʻI he taimi tatau, ʻoku fiemaʻu ke ʻoange ki he kau talavoú ha tuʻunga ʻo e tauʻatāiná koeʻuhi ke nau mateuteu lelei ange ai ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto ʻamui ʻi he moʻuí.
Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he anga ʻo hoʻo ako ke lué. ʻUluakí, ʻi he tuʻunga ko ha valevalé, naʻe pau ke fua koe. Faifai atu pē, naʻá ke kamata totolo pea toki hoko leva ki he lué. Ko e moʻoni, ko e kamata lué ʻoku lava ke fakatuʻutāmaki ia ki ha kiʻi leka. Ko ia ai, naʻe hanganaki siofi koe ʻe hoʻo ongo mātuʻá pea aʻu ki heʻena fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata ke taʻofi koe mei he ngaahi feituʻu fakatuʻutāmakí, hangē ko e sitepú. Ka neongo ia, naʻá na fakaʻatā ke ke ngaʻunu takai holo ʻiate koe pē ko ia ʻe aʻu ai ki ha taimi—hili ʻa e pau ke toutou toó—naʻá ke ako ai ke luelue lelei.
Ko hono maʻu ʻa e tauʻatāiná ʻoku kau ki ai ha founga meimei tatau. ʻI he ʻuluaki taimí, ko hono moʻoní ʻoku fua ʻe he ongo mātuʻá ʻena fānau īkí. ʻOkú na fai eni ʻaki hono fai ʻa e ngaahi fili maʻanautolú. Ki mui ai, ʻi hono fakahāhā ʻe heʻena fānaú ha tuʻunga ʻo e matuʻotuʻá, ʻoku fakaʻatā ai ʻe he ongo mātuʻá ke nau totolo, ʻo hangē ko e laú. ʻOkú na fakaʻatā ke nau fai ha ngaahi fili pau maʻanautolu. Lolotonga iá, ʻoku tauhi ha ngaahi fakangatangata, pea ʻoku maluʻi ʻe he meʻá ni ʻa e kau talavoú mei he maumaú. ʻI he matuʻotuʻa ʻena fānaú, ʻoku fakaʻatā kinautolu ʻe he ongo mātuʻá ke nau “luelue” pe fai ha fili ʻiate kinautolu pē. Pea ʻi heʻenau hoko ko e kakai lalahí, te nau malava kakato ai ke “taki taha fua ʻene kavenga aʻana.”—Kaletia 6:5.
Ako mei ha Faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu
ʻOku hā mahino, ki muʻa ke taʻu hongofulu tupú, naʻe ʻoange ai kia Sīsū ha kiʻi tauʻatāina ʻe heʻene ongo mātuʻá, ka naʻe ʻikai te ne ngāuehalaʻaki ʻa e falala naʻe tuku kiate iá. ʻI hono kehé, naʻá ne “ʻi ai ʻo anganofo” ki heʻene ongo mātuʻá ʻi heʻene ‘lalaka atu ʻi he poto, mo e lahi ʻo hono sinó, pea mo hono ʻofeina ʻe he ʻOtuá mo e tangatá.’—Luke 2:51, 52.
ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻá, ʻe lava ke ke ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ko ení pea ʻoange ki hoʻo fānaú ʻa e tauʻatāina lahi ange ʻi heʻenau fakahāhā ʻiate kinautolu ʻoku nau malava ai ke nau ngāueleleiʻaki iá. Fakatokangaʻi ange ʻa e lau ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi fekauʻaki mo ʻenau hokosia ʻi he meʻá ni.
“Naʻá ku faʻa kaunoa ʻo fuʻu hulu ʻi he ngaahi meʻa ʻa ʻeku ongo tamaikí. Ki mui ai, naʻá ku akoʻi ange ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni pea tuku ke na fai ha ngaahi fili ʻo fakatatau ki he meʻa naʻá na akó. Hili iá, naʻá ku fakatokangaʻi naʻe kamata ke na vakaiʻi fakalelei ange ʻa ʻena ngaahi filí.”—Sū Huni, Kōlea.
“Ko au mo hoku husepānití ʻokú ma kiʻi manavasiʻi maʻu pē, ka kuo ʻikai te ma tuku ke taʻofi ʻe he meʻá ni ʻema fānaú mei hono ngāueʻaki ʻi ha founga fua fatongia ʻa e tauʻatāina kuo totonu ʻenau maʻú.”—Talia, Pelēsila.
“Kuó u ʻiloʻi ʻoku mahuʻinga ke fakaongoongoleleiʻi ʻa ʻeku tamasiʻi taʻu hongofulu tupú ʻi he founga lelei ʻo ʻene ngāueʻaki ʻa e tauʻatāina kuó u ʻoange kiate iá. ʻOku ou toe fai foki ʻa e meʻa ʻoku ou tala ange ke ne faí. Ko e fakatātaá, ʻoku ou tala kiate ia ʻa e feituʻu ʻoku ou ʻalu ki aí mo e meʻa ʻoku ou faí. Kapau te u tuai mai, ʻoku ou ʻai ke ne ʻiloʻi.”—ʻAna, ʻĪtali.
“ʻI homau ʻapí ʻokú ma fakamamafaʻi ai ko e tauʻatāiná ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia kuo pau ke maʻu ʻe homa ongo fohá ka ko e meʻa ia kuo pau ke na fakamoʻoniʻi mai ʻe lava ke fai ha falala ai kiate kinaua.”—Pita, Pilitānia.
Fua ʻa e Ngaahi Nunuʻá
ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku lelei ki he tangata ke ne fua ʻa e ioke lolotonga ʻene kei talavou.” (Tangilaulau 3:27) Ko e taha ʻo e founga lelei taha ʻe lava ke fua ai ʻe ha talavou ʻa e ʻioke ʻo e fatongiá ko e ako ʻi hono aʻusia tonu ʻa e moʻoni ʻo e fakamatala: “ʻIlonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.”—Kaletia 6:7.
Ngalingali ʻi he taumuʻa lelei, ʻoku haofakiʻi ai ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi ʻenau kau taʻu hongofulu tupú mei he ngaahi nunuʻa ʻo e ngaahi tōʻonga taʻefakapotopotó. Hangē ko ení, tau pehē ʻi ha fakamole he meʻa ʻikai hano mahuʻingá ʻoku hoko ai ha foha ʻo ʻi ai hano moʻua. Ko e hā ha lēsoni ʻe ako mei aí kapau ʻoku totongi pē ia ʻe he tangataʻeikí mo e fineʻeikí ʻa hono moʻuá? ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e hā ha lēsoni ʻe ako mei aí kapau ʻe tokoniʻi ʻa e tamasiʻí ʻe heʻene ongo mātuʻá ke ne fakakaukauʻi ha palani ke ne totongi ai ʻa hono moʻuá ʻiate ia pē?
ʻOku ʻikai tokoniʻi ʻe he ongo mātuʻá ʻa ʻena fānaú ʻi he taimi ʻoku ʻikai tuku ai ke nau ako mei he ngaahi nunuʻa ʻo e tōʻonga taʻefuafatongiá. ʻI he ʻikai teuʻi kinautolu ki he hoko ko e kakai lalahí, ʻoku akoʻi pē ʻe he meʻá ni ia kiate kinautolu ʻe ʻi ai maʻu pē ʻa e tokotaha ia te ne haofakiʻi kinautolu, fakaleleiʻi ʻenau ngaahi fehālaakí, pea ʻufiʻufi ʻenau fehālākí. ʻOku lelei mamaʻo ange ke ʻoange ki he kau taʻu hongofulu tupú ʻa e faingamālie ke utu ʻa e meʻa kuo nau toó pea ke nau ako ʻa e founga ke fakaleleiʻi ai ʻenau ngaahi palopalemá. Ko ha tafaʻaki mahuʻinga eni ʻo hono ʻai ke ‘akoʻi ʻenau ngaahi mafai fakaefakakaukaú ke nau fakafaikehekeheʻi fakatouʻosi ʻa e tonú mo e halá.’—Hepelu 5:14, NW.
“Tokotaha ʻOku Feliliuaki mo Kei Tupu Hake”
ʻOku ʻikai ha veiveiua ʻoku fehangahangai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻa e kau talavoú mo ha ngafa faingataʻa. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ngalingali te nau fakatō loʻimata ai ʻi he ongoʻi feifeitamaki ʻi heʻenau feinga ke ʻohake ʻenau fānaú “ʻi he akonaki mo e fakatonutonu-fakaʻatamai ʻa Sihová.”—Efeso 6:4, NW.
ʻI he ikuʻangá, ko e tauhi fānau ola leleí, ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo hono puleʻi kinautolu, ka ʻoku fekauʻaki ia mo hono akoʻi mo fakahūhū kiate kinautolu ʻa e ngaahi tuʻunga totonú. (Teutalonome 6:6-9) ʻOku faingofua ange hono leaʻakí ʻi hono faí? ʻAupito. “ʻOkú ma fekuki mo ha tokotaha feliliuaki mo kei tupu hake,” ko e lau ia ʻa Kuleki, naʻe lave ki ai ki muʻá. “ʻOku ʻuhinga ení kuo pau ke ma hokohoko atu ʻa e feinga ke ʻiloʻi pea mo feʻunuʻaki ki he tokotaha foʻou ko iá.”
Feinga ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu kuo lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení. Fakakaukau lelei ki he meʻa ʻokú ke ʻamanekina mei hoʻo fānaú. Kae ʻoua ʻaupito ʻe liʻaki ho tuʻunga ko e faʻifaʻitakiʻanga tefito ʻi heʻenau moʻuí. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Atu ako ki ha tamasiʻi, ʻo tāu mo hono ʻalunga, talaatu ʻo ka ne ka motuʻa ʻe ʻikai te ne hiki mei ai.”—Palovepi 22:6.
[Fakamatala ʻi he peesi 7]
Ko hono maʻu ʻa e tauʻatāiná ʻoku hangē ia ko e ako ke lué—ko ha founga māmālie ia
[Fakamatala ʻi he peesi 8]
Ki muʻa ke taʻu hongofulu tupú, naʻe ʻoange ai kia Sīsū ha kiʻi tauʻatāina
[Puha ʻi he peesi 7]
“Fakapapauʻi Ho Mafaí”
Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e loto-mamahi nai ʻa hoʻo taʻu hongofulu tupú ʻi hoʻo ngaahi fakataputapuí ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ai ʻoku totonu ke ke fakavaivai ai ʻa ho mafaí. Manatuʻi, ko e kau talavoú ʻoku nau taʻetaukei ʻi he moʻuí pea ʻoku kei fiemaʻu pē kiate kinautolu ʻa e tatakí.—Palovepi 22:15.
ʻI heʻene tohi ko e New Parent Power! ʻoku tohi ai ʻe John Rosemond: “ʻOku faingofua ki he ongo mātuʻá ke na tuku ke tenge kinaua ʻe he ngaahi taʻemanonga fakaeongo ʻa ʻena fānaú pea kamata ke tuku ange ai kiate kinautolu ʻa e fatongia lahi ange ʻi he meʻa ʻoku malava ke nau fakahokó koeʻuhi ke hao ai mei he fekīhiakí. Ko e meʻa fehangahangaí tofu pē ʻoku fiemaʻú. Ko ha taimi eni ke fakapapauʻi ai ho mafaí kae ʻoua ʻe tuku ke veuki ia ʻe hoʻo fānaú. Neongo ʻe pau ke nau talitekeʻi ʻa e foʻi fakakaukaú, ko ha toe taimi ia ke ʻiloʻi ai ʻe he fānaú ʻoku mateuteu ʻa e ongo mātuʻá ke na tuʻu he fohé.”
[Puha ʻi he peesi 9]
Fakalahi ʻa e Tauʻatāiná
ʻOku faʻa fiemaʻu ʻe he kau taʻu hongofulu tupú ʻa e tauʻatāina lahi ange ʻi he meʻa ʻoku totonu ke nau maʻú. ʻI he taimi tatau, ʻoku hehema ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ke fakasiʻisiʻi ʻa e tauʻatāina ʻoku lava ke tuku atú. ʻOku ʻi ai ha mafamafatatau ʻi he vahaʻa ʻo e ongo tuʻunga tōtuʻa ko iá. ʻE lava fēfē ke ke ʻiloʻi iá? ʻI he kamatá, te ke loto nai ke fakakaukau ki he lisi ʻi laló. ʻI he ngaahi tafaʻaki fē ʻoku fakahāhā ai ʻe ho fohá pe ʻofefiné ha tōʻonga fua fatongiá?
□ Fili ʻo e ngaahi kaumeʻá
□ Fili ʻo e valá
□ Ngāuefakapotopotoʻaki ʻa e paʻangá
□ Foki ki ʻapi he taimi ʻoku fiemaʻú
□ ʻAi ke ʻosi ʻa e ngāué
□ Fakakakato ʻa e ngaahi meʻa fakaakó
□ Kole fakamolemole ʻi he ngaahi fehālaakí
□ Meʻa kehe ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
Kapau kuo ʻosi fakahāhā ʻe hoʻo kiʻi talavoú ʻa e tuʻunga matuʻotuʻá ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻi ʻolungá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga ʻe lava ke ke fakalahi ai ʻa e falala kiate iá?
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Tuku ke fakahaaʻi ʻenau ongoʻí ki muʻa ke ke ʻoatu ha fakatonutonu pe faleʻi pē ʻe fiemaʻú
[Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]
ʻOku fiemaʻu ke akoʻi ʻe he ongo mātuʻá ʻa ʻena fānaú ke nau fua fatongia