Ko e Hā ʻOku ʻIta Tōtuʻa Pehē Aí?
KO E ngaahi tupuʻanga ʻo e ʻitá ʻoku fihi. Naʻa mo e kau saienisí ʻoku nau pehē ko e ʻitá ʻoku ʻikai ke fuʻu mahinoʻi. Kae kehe, ko hono fakalūkufua ʻo e kau palōfesinale ʻi he moʻui fakaʻatamaí ʻoku nau loto-tatau ko e kotoa ʻo kitautolú ʻoku tau fai ha fakafeangai ki he “ngaahi meʻa fakalanga ʻitá.”
Ko ha meʻa fakalanga ʻita ʻe lava ke hoko ia ko ha meʻa ʻokú ne lōmekina pe fakaʻitaʻi ha taha. ʻOku faʻa hoko ʻa e ngaahi meʻa fakalanga ʻita ko ení mei he fakamaau taʻetotonu pe tōʻonga filifilimānako. ʻE lava ke hoko ia ʻi he taimi ʻoku tau ongoʻi matahoa ai, ʻi hano taʻetokaʻi pe taʻefakaʻapaʻapaʻi. Ko ha ongoʻi ʻoku fakamanamanaʻi hotau tuʻunga-mafaí pe ongoongó ʻe lava ke toe langaʻi ai ʻa e ngaahi ongoʻi ʻitá.
Ko e moʻoni, ko e “ngaahi meʻa fakalanga ʻitá” ʻoku kehekehe mei he tokotaha ki he tokotaha. ʻOku kehekehe ia ʻi he taʻumotuʻá, pe ko e tangata pe fefine pea naʻa mo e anga-fakafonua ki he anga-fakafonua. ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi fakafeangai ki he ngaahi meʻa fakalanga ʻita ko ení ʻoku toe kehekehe foki. Ko e kakai ʻe niʻihi ʻoku tātātaha pē ke nau ʻita pea vave ke ʻosi ʻenau ʻitá, lolotonga ia ko e niʻihi ʻoku nau ʻitangofua pea nau kei ʻita ai pē ʻi ha ngaahi ʻaho, ngaahi uike, ngaahi māhina, pe fuoloa ange ai.
Ko hotau ʻātakaí ʻoku fele ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku malava ke ne fakalanga ai ʻa e ʻitá. Tānaki atu ki aí, ko e mamahingofua ʻi he ngaahi meʻa fakalanga ʻita ko ení ʻe malava ke tupulaki nai. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e ʻuhinga ʻe taha, ko e laumālie taʻefakakaukau mo fakamuʻomuʻa pē kitá ʻa ia ʻoku hā maʻu pē ʻi he ʻahó ni. ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú: “ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosí . . . ko e tangatá te nau hoko ko e kau ʻofa kiate kinautolu pē, ko e kau ʻofa ki he paʻangá, loto-mahikihiki, hīkisia, . . . taʻefieauna, fakafuofuolahi ʻi he hīkisia.” (2 Tīmote 3:1-5) ʻIkai ʻoku fakamatalaʻi totonu ʻe he meʻa ko iá ʻa e ngaahi tōʻonga ʻa e kakai tokolahi he ʻahó ni?
Ko hono moʻoní, ko e kakai siokitá, ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke fai ai ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻenau foungá, ko hono olá ʻoku faʻa hoko ia ko e ʻita. ʻOku toe ʻi ai foki mo ha ngaahi ʻuhinga kehe ʻoku hoko ai ʻa e ʻitá ko ha palopalema fakautuutu. Fakakaukau ki ha niʻihi ʻo kinautolu.
Faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Mātuʻá
ʻOku ʻi ai ʻa e tākiekina lahi ʻa e ongo mātuʻa ʻa ha taha ki he angaʻitangata ʻokú ne fakatupulekina ʻi he kotoa ʻo ʻene kei siʻí mo ʻene talavoú. ʻOku fakamatala ʻa e toketā fakaʻatamai ko Harry L. Mills: “Mei he kei taʻu siʻí, ʻoku ako ai ʻa e kakaí ke fakahaaʻi ʻa e ʻitá ʻaki ʻenau faʻifaʻitaki ki he tōʻonga ʻita ʻoku nau sio ʻoku hā takatakai ʻia kinautolú.”
Kapau ʻoku ʻohake ha kiʻi tama ʻi ha ʻātakai ʻikai lelei—ko ha feituʻu ʻa ia ʻoku fai ai ʻa e ʻita ʻi he fanga kiʻi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá—ko hono moʻoní, ko e kiʻi tamá, ʻoku akoʻi ai ia ke fakafeangai ki he ngaahi palopalema ʻo e moʻuí ʻaki ʻa e ʻita. ʻOku lava ke ke fakahoa ʻa e tuʻunga ʻo e kiʻi tamá ki ha fuʻu ʻakau ʻoku maʻu ʻene meʻakaí mei ha vai kuo tamele. ʻE tupu nai ʻa e fuʻu ʻakaú, ka ko ʻene tupú ʻe kihi pē ia, pea ʻe malava ke hoko ki ai ha maumau tuʻuloa. ʻOku pehē pē ʻa e ʻitá ʻoku hangē ia ha vai kuo tamele, pea ko e fānau kuo eʻa atu ki aí ʻoku lahi ange ʻa e hehema ke hoko ʻa e ʻitá ko honau palopalema ʻi heʻenau fuʻu lahí.
Ngaahi Kolo Feʻefiʻefihi
ʻI he taʻu 1800, ko e pēseti ʻe 3 nai ʻo e tokolahi ʻo e kakai ʻo e māmaní naʻa nau nofo ʻi he ngaahi feituʻu koló. ʻI he 2008, ko e fika ko iá naʻe kaka hake ia ki he pēseti ʻe 50, pea ʻi he 2050, ʻoku ʻamanekina ʻe aʻu ia ki he pēseti ʻe 70. ʻI he toe tokolahi ange ʻa e kakai ʻoku nau nofo fakaʻefihi ʻi he ngaahi kolo ʻoku fuʻu tokolahí, ko e tuʻunga ʻo e ʻitá mo e ongoʻi feifeitamakí ʻoku ngalingali ʻe tupulaki. Ke lave ki ha fakatātā ʻe taha, ko e kolo ko Mekisikoú ko e taha ia ʻo e ngaahi kolo lalahi taha mo ʻefiʻefi taha ʻi he māmaní. Ko e fihituʻu ʻa e ngaahi meʻalelé ko ha toe tupuʻanga lahi ia ʻo e loto-moʻuá. ʻI he ʻi ai nai ʻi he kolo ko Mekisikoú ʻa e kakai ʻe 18 miliona mo e ngaahi kā ʻe ono milioná, “ʻe malava ke hoko ia ko e kolomuʻa loto-mafasia taha ia ʻi he māmaní,” ko e lau ia ʻa e faiongoongo ʻe taha. “ʻOku lahi ʻaupito ʻa e meʻalelé, ʻo iku ai ki he fuʻu ʻiteʻitangofua.”
Ko e ngaahi kolo ʻoku fuʻu tokolahí ʻoku toe ʻomai ai ʻa e ngaahi tupuʻanga kehe ʻo e loto-mafasiá, kau ai ʻa e ʻuliʻi ʻo e ʻeá mo e longoaʻá, siʻisiʻi ʻo e nofoʻangá, fepakipaki ʻa e ngaahi anga-fakafonuá, pea māʻolunga ʻa e tuʻunga ʻo e faihiá. ʻI he fakautuutu ʻa e ngaahi tupuʻanga ʻo e loto-mafasiá, ʻoku maʻu ai ʻe he kakaí ha hehema ke hoko ʻo feifeitamaki, ʻita, pea faingofua ange ke mole ʻenau kātakí.
Siva e ʻAmanakí ʻi he Tuʻunga Fakaʻekonōmiká
Ko e tōlalo fakaʻekonōmika ʻa e māmaní kuo langaʻi ai ke mafolalahia ʻa e loto-mafasiá mo e loto-moʻuá. Ko ha līpooti ʻi he 2010 ʻa e Tokoni Fakapaʻanga Fakavahaʻapuleʻangá mo e Kautaha Ngāue Fakavahaʻapuleʻanga ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá (ILO) ʻoku pehē ai: “ʻOku fakafuofua ki he kakai laka hake ʻi he toko 210 miliona takatakai ʻi he foʻi kolopé ʻoku nau taʻemaʻungāue.” Ko e meʻa fakamamahí, ko e tokolahi taha ʻo e faʻahinga kuo fakamālōlooʻi mei he ngāué ʻoku ʻikai te nau maʻu ha faʻahinga maluʻanga fakapaʻanga ʻe taha.
Ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha ngāué ʻoku ʻikai te nau lelei ange kinautolu. Fakatatau ki he ILO, ko e loto-mafasia ʻi he felāveʻi mo e ngāué ko ha “mahaki fakaemāmani lahi.” “ʻOku manavasiʻi ʻa e kakaí koeʻuhi ko ʻenau ngāué pea ʻoku vave ke nau fakakaukau ki he meʻa ʻoku kovi tahá,” ko e lau ia ʻa Lorne Curtis, ko ha tokotaha faleʻi ki ha kautaha ʻi Ontario, Kānata, ʻo ne tānaki mai, ko hono olá, “ʻoku nau feinga ke fai ha maluʻi mo hehema lahi ange ke fakafekiki mo ʻenau supavaisá pe ko e kau ngāue kehé.”
Tomuʻa Fehiʻá mo e Fakamaau Taʻetotonú
Fakaʻuta atu ki he anga hoʻo ongoʻí kapau naʻá ke kau ki ha lova lele peá ke ʻiloʻi ko koe toko taha pē naʻe fiemaʻu ke sēiniʻi ho vaʻé ʻi he feʻauhí. ʻOku ongoʻi pehē ʻa e kakai ʻe laui miliona ʻi he taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e laulanú pe faʻahinga founga kehe ʻo e tomuʻa fehiʻá. ʻOku ʻita ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻoku nau fehangahangai ai mo e ngaahi fakangatangata ʻoku taʻotaʻofi ai ʻenau maʻu ha ngāué, akó, nofoʻangá, mo e ngaahi fiemaʻu tefito kehé.
Ko e ngaahi founga kehe ʻo e fakamaau taʻetotonú ʻoku malava ke pehē pē ʻene fakalotomamahiʻi lahi ha taha pea ʻomai ai ʻa e mamahi lahi fakaeongo. Ko e meʻa fakamamahí, ko e tokolahi taha ʻo kitautolú kuo tau ongoʻi ʻa e mahuhuhuhu ʻa e fakamaau taʻetotonú ʻi ha taimi. Laka hake ʻi he taʻu ʻe tolu afe kuohilí, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he poto ko Tuʻi Solomoné: “Vakai, ko e loʻimata é ʻo siʻi fakamalohia, kae ʻikai ha taha ke fakafiemalie.” (Koheleti 4:1) ʻI he tupu mo mafola ʻa e fakamaau taʻetotonú pea siʻi ke maʻu ha fakafiemālié, ʻe malavangofua ai ke ʻalu hake ʻa e ʻitá ʻi he loto ʻo ha taha.
Ko e Fakafiefiá
Kuo laka hake ʻi he taha afé ʻa e ngaahi fakatotolo kuo fai ke fakapapauʻi ʻa e tākiekina ʻoku fai ʻe he fakamālohi ʻi he televīsoné mo e mītiá ki he fānaú. Ko James P. Steyer, ʻa e tokotaha naʻá ne fokotuʻu ʻa e Kautaha Mītia ki he Fakakaukau Leleí, ʻokú ne pehē: “Ko ha toʻutangata ʻoku toutou fakaeʻa atu ki he fakamālohi ʻoku lahi mo ʻai ke hā moʻoní, ʻoku nau tupu hake ʻo ala tali lahi ange ʻa e anga-fītaʻá, siʻi ke toe fehiʻa ʻi he anga-fakamanú, pea siʻi ke nau manavaʻofa.”
Ko e moʻoni, ko e tokolahi taha ʻo e toʻutupu ʻoku fakaeʻa atu ʻi he tuʻunga tuʻumaʻu ki he ngaahi tōʻonga fakamālohi ʻi he televīsoné ʻoku ʻikai ke nau tupu hake ʻo hoko ko e kau faihia anga-fītaʻa. Kae kehe, ko e mītia ki he fakafiefiá ʻoku faʻa fakaʻasi mai ai ʻa e ʻita fakamālohí ko ha founga ia ʻoku ala tali ke fekukiʻaki mo e fakafilí, pea kuo hā mai ha toʻutangata foʻou ʻo e kakai ʻoku nau ongonoa ki he fakamālohí.
Tākiekina ʻa e Kau Laumālie Fulikivanú
ʻOku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú ko ha mālohi taʻehāmai ʻoku tuʻu mei mui ʻi he lahi ʻo e ʻita fakatupu maumau he māmani ʻo e ʻaho ní. ʻO anga-fēfē? ʻI he kamataʻanga ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko ha meʻamoʻui laumālie angatuʻu naʻe tafoki hake ʻo fakafepaki ki he ʻOtua Māfimafi-Aoniú. Ko e meʻamoʻui laumālie fulikivanu ko ení ʻoku ui ko Sētane, ʻa ia ʻi he lea faka-Hepeluú ʻoku ʻuhingá ko e “Tokotaha-Talitekeʻi,” pe ko e “Fili.” (Sēnesi 3:1-13) Ki mui ai, naʻe fakaʻaiʻai ʻe Sētane ʻa e kau ʻāngelo kehe ke kau ʻi he angatuʻú.
Ko e kau ʻāngelo talangataʻa ko iá, ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e kau tēmeniō pe kau laumālie fulikivanú, ʻoku fakangatangata pē kinautolu ki he feituʻu pē ko ia ʻo e māmaní. (Fakahā 12:9, 10, 12) Tānaki atu ki aí, ʻoku nau “ʻita lahi,” ʻi hono ʻiloʻi ʻoku toe siʻi pē honau taimí. Ko ia neongo ʻoku ʻikai lava ke tau sio ki he kau laumālie fulikivanu ko ení, ʻoku tau ongoʻi ʻa e nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi ngāué. Anga-fēfē?
ʻOku ngāueleleiʻaki ʻe Sētane mo ʻene fuʻu kau tēmenioó ʻetau ngaahi hehema angahalaʻiá ʻaki hono fakataueleʻi kitautolu ke tau kau ʻi he “fakafili, fekeʻikeʻi, meheka, ʻita tōlili, fekīhiaki, fakafaʻafaʻahi, . . . ngaahi paati uatau, mo e ngaahi meʻa hangē ko ʻení.”—Kalētia 5:19-21.
Talitekeʻi ʻa e Fakaʻaiʻaí
Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻoku tau fakakaukau ai ki he ngaahi palopalema, ngaahi tenge, mo e ngaahi loto-moʻua kotoa ko ení, ʻoku mahino ai kia kitautolu ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e kakaí ʻo ongoʻi feifeitamaki ʻi heʻenau feinga ke fakahoko honau ngaahi fatongia fakaʻahó.
Ko e fakaʻaiʻai ke hoko ʻo ʻita pea puhiʻi ia ki tuʻá ʻe lava ke mālohi ʻo ʻikai toe ala taʻofi! Ko e kupu hono hokó te ne tokoniʻi ai kitautolu ke tau sio ki he founga ke mapuleʻi ai ʻa e ʻitá.
[Puha ʻi he peesi 5]
ʻOKÚ KE HOKOSIA NAI HA PALOPALEMA MAFATUKITUKI KAPAU . . .
▶ ʻOkú ke ʻita ʻi hoʻo tuʻu laine atu ʻo tatali ʻi he falekoloá.
▶ ʻOkú ke faʻa fakafekiki mo e kaungāngāué.
▶ ʻOkú ke faʻa ʻā ʻi he poʻulí ʻo fakakaukau ʻita ki he ngaahi meʻa naʻá ne fakalotomamahiʻi koe he lolotonga ʻa e ʻahó.
▶ ʻOku faingataʻa kiate koe ke fakamolemoleʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau fakalotomamahiʻi koé.
▶ ʻOku ʻikai te ke faʻa mapuleʻi ʻa hoʻo ngaahi ongó.
▶ ʻOku faʻa muimui atu ʻi he ngaahi taimi ʻo e ʻitá ha ongoʻi mā pe fakaʻiseʻisa.a
[Fakamatala ʻi lalo]
a Makatuʻunga ʻi he fakamatala mei he MentalHelp.net.
[Puha ʻi he peesi 6]
SITĒTISITIKA ʻO E ʻITÁ
Ko e Kautaha Moʻui Fakaeʻatamai ʻa Lonitoni, ʻIngilaní, naʻá ne pulusi ha līpooti naʻe fakakaveinga ko e Boiling Point—Problem Anger and What We Can Do About It. Ko e ngaahi fakamatala tefito mei he līpōtí ʻoku kau ai ʻa e ngaahi fika ko ení:
84% ʻoku nau ongoʻi loto-mafasia ange ʻi he ngāué ʻi he taʻu ʻe nima kuohilí.
65% ʻo e kau ngāue ʻōfisí kuo nau hokosia ha ʻita tōlili ʻi he ʻōfisí.
45% ʻo e kau ngāué ʻoku faʻa ʻikai ke nau mapuleʻi ʻenau ʻitá ʻi he ngāué.
Aʻu ki he 60% ʻo e kau nofo kotoa pē ʻi he ngāué ko e tupu mei he loto-mafasiá.
33% ʻo e kakai ʻo Pilitāniá ʻoku ʻikai ke nau feleaʻaki mo honau ngaahi kaungāʻapí.
64% ʻoku nau mātuʻaki loto-tatau pe loto-tatau ko e kakaí fakalūkufua ʻoku nau ʻiteʻita ange.
32% ʻoku nau pehē ʻoku ʻi ai hanau kaungāmeʻa ofi pe taha ʻi honau fāmilí ʻoku faingataʻa ke ne mapuleʻi [ʻene] ʻitá.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e hā ʻa e ola ʻe lava ke hoko ki hoʻo fānaú ʻi hoʻo fakahāhā ʻa e ʻitá?
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
ʻOku fakafuo ʻe he fakafiefiá ʻa e anga hoʻo vakai ki he ʻitá mo e anga-fītaʻá?