ʻEke ʻe he Toʻutupú
ʻOkú Ma Kaumeʻa ʻAtaʻatā Pē—Pe ʻOku Fakalaka Atu Ai?, Konga 2
ʻI HEʻETAU ʻĪSIU KI MUʻÁ, naʻa tau lāulea ai ki he foʻi moʻoni ʻe ua ʻi he moʻuí.
● ʻI hoʻo hoko ʻo kau fakaeongo ki ai ki muʻa ke ke mateuteu ki ha vahaʻangatae fakamātoató, te ke hoko ai ʻo loto-mamahi.—Palōveepi 6:27.
● ʻI hoʻo hoko ʻo kau fakaeongo ki ai ki muʻa ke ke mateuteu ki ha vahaʻangatae fakamātoató, ʻe lava ke mole ai meiate koe ha kaumeʻa lelei.a—Palōveepi 18:24.
ʻI HE ʻĪSIU KO ʻENÍ, te tau lāulea ai
● Ki ha moʻoniʻi meʻa hono tolu ʻi he moʻuí fekauʻaki mo e kau fakaeongo ki aí
● Founga ʻe lava ai ke ke tala pe kuó ke fakalaka atu ʻo ʻikai kaumeʻa ʻataʻatā pē mo ha taha ko ha fefine pe tangata
MOʻONIʻI MEʻA ʻI HE MOʻUÍ: ʻI he taimi ʻokú ke kau fakaeongo ai ki ai ki muʻa ke ke mateuteu ki ha vahaʻangatae fakamātoató, ʻe lava ke maumauʻi ai ho ongoongó. ʻOku pehē ʻe Miab: “Kuó u sio ʻi he tamaiki tangata ʻoku nau kaumeʻa mo e tamaiki fefine tokolahi. Ko hono moʻoní, ko kinautolu ʻoku nau mohe mo e tamaiki fefine tokolahi. ʻOku fakakaukau ʻa e tamaiki fefiné ʻoku mahuʻingaʻia ʻa e tamaiki tangatá ʻiate kinautolu, ka ʻoku nau fiefia ʻataʻatā pē ʻi he tokanga ange ʻa e tamaiki fefiné.”
Ke fakakaukau ki ai:
● Pe ko ha tamasiʻi koe pe ko ha taʻahine, ʻe lava fēfē ke uesia ho ongoongó ʻi hoʻo hoko ʻo fuʻu ofi ki he faʻahinga ko ia ko e fefine pe tangatá?
“Ko e ʻave pōpoaki ki he kakai ko e tangata pe fefiné ko ha fuʻu luo tōʻanga lahi ia. ʻOkú ke kamata ʻaki ʻa e kiʻi ʻave pōpoaki pē ki he toko taha, kae ʻikai fuoloa kuo lahi hoʻo ʻave pōpoakí pea ʻave ki he kakai tokolahi. ʻOkú ke toki hanga hake pē, kuó ke ʻosi faialea mo e tamaiki tangata kehekehe ʻe toko tolu, ko e tokotaha taki taha ʻoku fakakaukau ia ko ia ʻa e ‘tokotaha makehe’ ʻokú ke hoko ʻo ʻiloʻi lelei angé. ʻI heʻenau ʻiloʻi ʻa e moʻoní, ʻoku nau hoko ʻo loto-mamahi—pea ʻokú ke maʻu ai ʻa e ongoongo ʻo e hoko ko ha tokotaha fakamalinga.”—Lala.
ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Naʻa mo e tamasiʻi [pe taʻahine], ʻoku mahino ia mei heʻene faianga ʻoku maʻa koā ʻene ngaue? ʻOku totonu?”—Palōveepi 20:11.
Meʻa mahuʻinga ke fakakaukau ki ai: Ko e feohi mo e ngaahi mēmipa ko e tangata pe fefiné ʻoku ʻikai hala ia. Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai haʻo ngaahi fakangatangata, ʻe lava ke ke ʻai koe ke ke mamahi, maumauʻi ha kaumeʻa lelei, pea maumauʻi ho ongoongó.
ʻE lava fēfē ke ke tala kuó ke fakalaka atu mei he kaumeʻa ʻataʻataá? Ko e founga ʻe taha ke ʻeke hifo kiate koe, ‘Kuo hoko ha kaumeʻa ko e tangata pe fefine ko e tokotaha pē ia ʻoku tala ki ai ʻete meʻa fakapulipulí?’ “Kapau ʻokú ke kaumeʻa ʻataʻatā pē mo ha tamasiʻi,” ko e lau ia ʻa ha taʻahine ko ʻĒlina, “ʻoku ʻikai totonu ke hoko ko e ʻuluaki tokotaha ia ʻokú ke loto ke talanoa ki ai ʻi he ʻaho kotoa pē pe ko e ʻuluaki tokotaha ia ʻokú ke loto ke tala ki ai ʻa e ngaahi ongoongo mahuʻingá. ʻOku ʻikai ʻaupito totonu ke hoko ia ko e tokotaha ʻokú ke hanga ki ai ki ha fakafiemālie fakaeongo.”
Ke fakakaukau ki ai:
● Ko e hā nai ʻe hā ngali fakamānako ai ke ʻai ha taha ko e tangata pe fefine ko e tokotaha pē ia ke tala ki ai hoʻo meʻa fakapulipulí? Ka ko e hā ʻa e ngaahi fakatuʻutāmakí?
“Ko e tamaiki tangata ʻoku ou ʻiloʻí ʻoku ʻikai ko hoku ngaahi kaumeʻa ofi tahá kinautolu. ʻOku ʻikai te u talanoa mo kinautolu ʻi he telefoní ʻi ha laui houa ʻo hangē nai ko haʻaku talanoa mo haku kaumeʻa fefiné. Pea ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tōpiki heʻikai pē ke u talanoa ai ki ai mo kinautolu.”—Lina.
ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Tokanga ki he meʻa ʻokú ke leaʻakí . . . Ko ha tokotaha talanoa taʻetokanga ʻokú ne fakaʻauha ʻa ia tonu.”—Palōveepi 13:3, Good News Translation.
Fakakaukau: ʻOku ʻi ai ha fakatuʻutāmaki ʻi hono fakahaaʻi ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo koe ki ha tokotaha ko ha tangata pe fefine? Fēfē kapau ʻe faifai pē ʻo ʻosi hoʻomo kaumeʻá? Te ke fakatomala ʻi hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakaikiiki peheé ki he tokotaha ko iá?
Ko ha taʻu hongofulu tupu ko ʻAlekisisi ʻokú ne fakanounouʻi lelei ia. ʻOkú ne pehē: “ʻOua ʻe fakaʻehiʻehi mei ha taha koeʻuhí pē ko e tokotaha ko iá ko e tangata pe fefine. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoua te ke lohiakiʻi koe ʻo pehē ʻokú mo kaumeʻa ʻataʻatā pē lolotonga iá ʻoku ʻikai. ʻAi ke mapuleʻi hoʻo ngaahi ongoʻí, pea te ke kalofi ai ha mamahi lahi.”
[Fakamatala ʻi laló]
a Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he ʻĀ Hake! ʻo Siulai-Sepitema 2012, peesi 29-31.
b Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi ʻi he kupú ni.
[Puha ʻi he peesi 27]
TALANOA MOʻONI: “Naʻá ku kaumeʻa mo ha tamasiʻi, pea naʻá ma fetaulaki lelei ʻaupito. Ka naʻá ku fakatokangaʻi ki mui naʻe lōloa ange mo fakafoʻituitui ange ʻema ngaahi fetalanoaʻakí. Naʻe lava ke u tala naʻá ma toe kiʻi vāofi ange koeʻuhí naʻá ne faʻa tala mai kiate au ʻa e meʻa kotoa naʻá ne hohaʻa ki aí. Pea ʻi he ʻaho ʻe taha naʻá ne ʻīmeili ʻo tala mai ʻoku tokanga mai kiate au. Naʻe ʻikai te u ʻiloʻi pe ko e hā haʻaku lea ʻe fai. Ne ʻi ai ʻeku kiʻi ongo leleiʻia—ʻoku lelei ʻa e taimi ʻoku fakakaukau ai ha taha ʻokú ke makehé. Ka naʻá ku hohaʻa. Naʻá ku ʻiloʻi heʻikai lava ke ma hokohoko atu ʻa e ‘kaumeʻa ʻataʻatā peé’ koeʻuhí ʻoku hā mahino naʻe fakakaukau ia ʻokú ma fakalaka atu ai. Naʻá ku ʻiloʻi kapau te u tala ange ʻokú ma fuʻu kei siʻi ke kaumeʻa ʻi ha tuʻunga femanakoʻaki, ʻe loto-mamahi. Naʻá ku talanoa ki heʻeku ongo mātuʻá fekauʻaki mo e meʻá ni kotoa, pea naʻá na fakamamafaʻi mai ʻa e mahuʻinga kiate au pea ki he tamasiʻí ke fakangatangata ʻema fetuʻutakí. Ko e meʻa ko ia naʻe hokosiá naʻá ne ʻai au ke u ʻiloʻi ʻa e vave ʻo e lava ke ʻalu ha meʻa mei heʻene sai peé ʻo mātuʻaki fakamātoato. Pea talu mei ai, kuó u tokanga ʻaupito ke fakangatangata ʻeku feohi mo e tamaiki tangatá, tautefito ʻi he taimi ʻo e ʻave pōpoakí. ʻOku toe tokoni ʻa e feohi ʻi he ngaahi kulupú kae ʻikai tauhoa. ʻI he founga ko iá heʻikai hoko ai hoʻo fetalanoaʻakí ʻo fuʻu fakafoʻituitui pea ko hoʻo fetuʻutaki mo e tokotaha ʻe tahá ʻe ʻikai hoko ʻo fuʻu mālohi.”—ʻElenā.
[Puha ʻi he peesi 28]
KO E HĀ ʻOKU ʻIKAI ʻEKE AI KI HOʻO ONGO MĀTUʻÁ?
ʻEke ki hoʻo ongo mātuʻá ʻa ʻena fakakaukaú ʻi he ongo fehuʻi “Ke fakakaukau ki ai” ʻi he kupu ko ení. ʻOku kehe ʻena fakakaukaú mei haʻaú? Kapau ko ia ʻoku anga-fēfē? Ko e hā ʻa e ʻaonga ʻoku lava ke ke sio ki ai mei he anga ʻo ʻena fakakaukaú?—Palōveepi 1:8.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 28]
MEʻA ʻOKU LEAʻAKI ʻE HO TOʻUMEʻÁ
ʻAnitelū—Ko e lahi ange ʻa e taimi ʻokú ke feohi ai mo ha taʻahiné, ko e faingofua ange ia ke tupulekina ʻa e ongoʻí pea ko e lahi ange ia ʻa e fakakaukau ʻa e tokotaha ko iá ʻokú ke mahuʻingaʻia he kaumeʻa ʻi ha tuʻunga femanakoʻaki. Kapau ʻoku ʻikai fakaʻatā ʻe hoʻo ngaahi taumuʻá ke ʻi ai ha vahaʻangatae he taimí ni, peʻi ʻoua ʻe ʻai ke hā ʻokú ke feinga ke kamata ha vahaʻangatae.
Kesaia—ʻOku ou hehema ke anga-faingofua, pea koeʻuhi naʻá ku tupu hake ʻi he ʻapi ʻoku ʻi ai ʻa e tamaiki tangata, ʻoku ou fiemālie he feohi mo kinautolú—ʻa ia ʻoku ʻikai maʻu pē ko ha meʻa lelei ia. Ko e tōʻongafai ki ha tamasiʻi ʻo hangē ko ha kaumeʻa fefiné ʻoku ʻikai lelei—ʻe lava ke ne ʻoatu ʻa e fakakaukau hala. Ko e tōʻongafai ki ha tamasiʻi ʻo hangē ko haku tuongaʻané ʻa e founga lelei tahá!
[Puha ʻi he peesi 29]
NOUTI KI HE ONGO MĀTUʻÁ
ʻI he ngaahi tuʻunga leleí, ʻoku ʻikai hala ki he toʻutupú ke feohi mo e ngaahi mēmipa ko e tangata pe fefine. Ka ko e faʻahinga ko ia ʻoku ʻikai te nau mateuteu ke tuli ki ha vahaʻangatae ʻa ia ʻe lava ke iku ki he malí ʻoku fiemaʻu ke nau fokotuʻu ha ngaahi fakangatangata.c Kiate kinautolu, ko e kaumeʻa mo e tangata pe fefiné ʻoku totonu ke ngata pē ai—ko e kaumeʻa pē ʻo ʻikai toe fakalaka atu ai.
Ko e hā ʻa e ngaahi olá ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha ongo meʻa ʻe toko ua ʻo ʻi ai ʻena fekauʻaki fakaeongo ki muʻa ke na mateuteu ki ha vahaʻangatae fakamātoató? Ko ha muʻaki fiefia pē ʻe vave ʻene hoko ki he ongoʻi feifeitamakí. ʻOku hangē ia ko e tangutu ʻi ha kā ʻoku ʻikai hano ngaahi foʻi vaʻé. ʻIkai fuoloa, kuo ʻiloʻi ʻe he tamasiʻí mo e taʻahiné heʻikai lava ke hoko atu ʻa e vahaʻangatae ko iá. ʻOku kamata nai ʻa e niʻihi ke faialea fakapulipuli—ko ha tuʻunga ʻa ia ko e anga-kākā fakataha mo e tō ki he ʻulungaanga taʻetaau. ʻOku movete ʻa e niʻihi—ko ha founga ʻa ia ʻe lava ke iku fakatouʻosi ai ki he ongoʻi kuo kākaaʻi, loto-mamahi, pea naʻa mo e loto-mafasia. ʻE lava fēfē ke mo tokoniʻi hoʻomo tamá ke fakaʻehiʻehi mei ha hala taʻefalalaʻanga ʻo ha femanakoʻaki teʻeki taimi?—Koheleti 12:1 (11:10, PM).
Ko e kií ke tauhi ke ʻatā ʻa e fetuʻutaki mo hoʻo tamá ʻi he taimi ʻoku kaunga ai ki he kaumeʻa ʻa e tangata pe fefiné. ʻI he foungá ni te mo lāuʻilo ai ki ai—pea faingamālie ke fai ha tokoni—kapau ʻoku kamata ke hoko ha kaumeʻa ʻo fakalaka atu ai.
Ko e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku nau taʻofi ʻi he taʻeʻilo ʻa e talanoa ʻenau fānaú ki heʻenau moʻui fakasōsialé. Vakai angé ki he meʻa kuo fakahā ʻe he toʻutupu ʻe niʻihi ki he ʻĀ Hake!
“ʻOku ou loto maʻu pē ke talanoa ki heʻeku faʻeé fekauʻaki mo e tokotaha ʻoku ou manako aí, ka naʻá ku taʻotaʻofi koeʻuhí naʻá ku fakakaukau ʻe ʻita.”—Kalo.
“ʻI he taimi naʻá ku tala ai ki heʻeku faʻeé naʻá ku manako ʻi ha tamasiʻí, naʻá ne faʻa pehē mai, ‘ʻOua te ke ʻamanekina te u ʻalu atu ki hoʻo malí!’ kae ʻikai pehē mai ‘Ko ia talanoa mai fekauʻaki mo ho kaumeʻá. Ko e hā ʻokú ke saiʻia ai ʻiate iá?’ Kapau naʻe ʻeke mai ʻe heʻeku faʻeé ʻa e ngaahi fehuʻi hangē ko iá, naʻá ku mei ongongofua ange ai ki heʻene faleʻí.”—Naʻati.
ʻI hono kehé, fakatokangaʻi ʻa e kehekehé ʻi he taimi naʻe fanongo anga-kātaki ai ʻa e ongo mātuʻá pea toki fai ha tataki ʻaongá.
“Naʻe ʻikai ke ʻita ʻa ʻeku ongo mātuʻá ʻi heʻeku talanoa ange fekauʻaki mo ha tamasiʻi naʻá ku manako ai. Naʻá na leaʻaki ʻa e meʻa naʻe fiemaʻu ke u fanongo ki aí, ka naʻá na mahinoʻi ʻa ʻeku ongoʻí. Koeʻuhi ko e meʻa ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ʻoku faingofua ange ai ke fanongo ki heʻena faleʻí peá u toe talanoa lahi ange ai ki heʻeku ongoʻí.”—Kōlini.
“ʻI he taimi naʻe talanoa mai ai ʻeku ongo mātuʻá fekauʻaki mo e faʻahinga naʻá na saiʻia ai ʻi heʻena kei siʻi haké—naʻa mo e fakamatala ki he ʻikai ola lelei ha vahaʻangatae ʻe niʻihi—naʻe tokoniʻi ai au ke u ʻiloʻi naʻe sai pē ke talanoa ki heʻeku ongo mātuʻá fekauʻaki mo ʻeku ngaahi ongoʻi ki ha tahá.”—Līneti.
Fakatokangaʻi ange foki, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻoku tupu mei ai ʻa e fai kaumeʻa ʻoku teʻeki ai taimí.
“ʻI he taimi naʻá ku faialea fakapulipuli ai mo ha tamasiʻí, naʻe peheé koeʻuhi he naʻá ne ʻai au ke u ongoʻi fiefia pea naʻá ne fanongo mai kiate au.”—ʻĀneti.
“Naʻe ʻi ai ʻa e tamasiʻi ʻe taha naʻá ku fiefia maʻu pē he feohi mo iá. Naʻá ne tokanga mai maʻu pē kiate au, ʻa ia ko hoku vaivaiʻangá ia. ʻOku ou saiʻia he tokanga mai kiate aú, lelei pe kovi.”—ʻEimi.
“ʻI he taimi ʻoku tala moʻoni mai ai ʻe heʻeku ongo mātuʻá ʻoku ou hā fakaʻofoʻofá pe ʻoku ou hā lelei ʻi ha teunga pau, ʻoku ou ongoʻi ai ʻa e fiemaʻu ke fai mai ha lea pehē ʻe ha tamasiʻi.”—Kēleni.
ʻEke hifo kiate koe:
ʻE lava fēfē ke u ʻai au ke u fotungofua ange ki hoku toʻumeʻá?—Filipai 4:5.
ʻOku ou ‘vave ki he fanongó, ʻo fakatuotuai ki he leá’?—Sēmisi 1:19.
ʻE lava fēfē ke u fakasiʻisiʻi ʻa e fakatauele ki heʻeku tamá ke kumi ki tuʻa mei he ʻapí ki he ʻofá mo e leleiʻiá?—Kolose 3:21.
Meʻa mahuʻinga ke fakakaukau ki ai: Tokoniʻi hoʻo tamá ke ne ako ki he founga ke tauhi ai ʻa e kaumeʻa mo e tangata pe fefiné ke feʻungamālie pea ʻatā mei he palopalemá. Ko ha pōtoʻi ʻa ia ʻe tokoniʻi lelei ai ia ʻi heʻene fuʻu lahí.—Kolose 3:5; 1 Tesalonaika 4:3-6.
[Fakamatala ʻi laló]
c Sio ki he kupu ki muʻá pea pehē ki he kupu “ʻEke ʻe he Toʻutupú” ʻa ia ʻoku hā ʻi he ʻīsiu ʻo e ʻĀ Hake! ʻo Siulai-Sepitema 2012.
[Saati ʻi he peesi 27]
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
NGAAHI FAKANGATANGATA
MEʻA KE FAI
✔ feohi ʻi he ngaahi kulupu
✔ fakamaheni
✔ fiefia ʻi he fetalanoaʻakí
MEʻA KE ʻOUA ʻE FAI
X tauhoa
X talanoa ki he ngaahi meʻa fakapulipulí
X fakamalinga
[Taiakalami ʻi he peesi 28]
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
FAKAFEOHI
FAKAMALINGA
ALA
FEPIKI
ʻUMA