Vahe 14
ʻE Lava Fēfē Ke U ʻAi ke Mole ʻa ʻEku Taʻelatá?
Ko e pō Tokonakí eni. ʻOku tangutu toko taha pē ʻa e tamasiʻí ʻi hono lokí.
“ʻOku ou fehiʻa ʻi he ngaahi fakaʻosinga ʻo e uiké!” ko ʻene kailá ia. Ka ʻoku ʻikai ha taha ʻi he lokí ke tali atu. ʻOkú ne toʻo hake ha makasini ʻo ne sio ai ʻi ha fakatātā ʻo ha kau talavou ʻi he matātahí. ʻOkú ne tolongi ʻa e makasiní ki he holisí. Fakatē-loʻimata. ʻOkú ne uʻu hono loungutú, ka ʻoku ʻalu hake pē ke tangi. ʻI he ʻikai te ne kei lavaʻí, ʻokú ne tō ʻi hono mohengá ʻo tangi halotu, “Ko e hā ʻoku ou tuēnoa maʻu ai peé?”
ʻOKÚ KE faʻa ongoʻi pehē—kuo motuhi koe mei he māmaní, taʻelata, taʻeʻaonga mo ongoʻi ngeʻesi? Kapau ko ia, ʻoua ʻe siva hoʻo ʻamanakí. Neongo ko e ongoʻi taʻelatá ʻoku taʻeoli, ʻoku ʻikai ko ha mahaki fakamate ia. Ko hono ʻai mahinó, ko e taʻelatá ko ha fakaʻilonga fakaefakatokanga. Ko e fiekaiá ʻoku fakatokanga atu ai ʻokú ke fiemaʻu ha meʻakai. Ko e taʻelatá ʻoku fakatokanga atu ai ʻokú ke fiemaʻu ʻa e feohi, tuʻunga vāofi mo e fekoekoeʻi. ʻOku tau fiemaʻu ʻa e meʻakaí ke tau ngāue lelei ai. Pehē pē, ʻoku tau fiemaʻu ʻa e feohí ke tau ongoʻi lelei ai.
Kuó ke vakai nai ki ha tuʻunga malala uloulo? ʻI hoʻo toʻo ha foʻi malala mei he tuʻunga malalá, ʻoku mate hifo ai ʻa e ulo ʻa e foʻi malala ko iá. Ka ʻi hoʻo fakafoki ʻa e foʻi malalá ki he tuʻunga malalá, ʻoku toe hoko atu ʻa ʻene uló! ʻI he nofo mavahé, ʻoku pehē pē mo kitautolu tangatá ʻa e ʻikai ke tau “ulo,” pe ngāue lelei ʻo fuoloa. Ko e fiemaʻu ke feohí ʻoku faʻu ia ki hotau faʻungá.
Toko Taha kae ʻIkai Taʻelata
Naʻe tohi ʻe he faʻu-ʻēsei ko Henry David Thoreau: “Naʻe ʻikai ʻaupito te u maʻu ʻa e feohi naʻe fuʻu fakafeohi ange ʻo tatau mo e nofo toko tahá.” ʻOkú ke tui tatau mo ia? “ʻIo,” ko e lau ia ʻa Bill, taʻu 20. “ʻOku ou saiʻia ʻi natula. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou heka ai ʻi hoku kiʻi vaká peá u ʻalu atu ʻi ha anovai. ʻOku ou tangutu toko taha pē ai ʻi ha lau houa. ʻOku ʻomai ai kiate au ʻa e taimi ke u fakakaukau ki he meʻa ʻoku ou faiʻaki ʻeku moʻuí. Ko e meʻa lelei moʻoni.” ʻOku tui tatau mo ia ʻa e taʻu 21 ko Steven. “ʻOku ou nofo ʻi ha ʻapātimeni lahi,” ko ʻene laú ia, “pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou kaka ai ki he funga falé koeʻuhí pē ke u toko taha. ʻOku lava ai ke fai haʻaku fakakaukau mo fai ʻeku lotu. ʻOku fakaongoʻifoʻou.”
ʻIo, kapau ʻoku ngāueʻaki lelei, ʻe lava ke ʻomai ʻe he ngaahi mōmeniti ʻo e nofo toko tahá ʻa e fakafiemālie lahi. Ko Sīsū foki naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi mōmeniti peheni: “Pea ofi ki he ʻaho, kae kei fakapoʻuli ʻaupito, [naʻe] tuʻu hake [ʻa Sīsū] ʻo ʻalu ki tuʻa; ʻo ne mole ki ha potu naʻe lala, ʻo ne lotu ai.” (Maake 1:35) Manatuʻi, naʻe ʻikai ke pehē ʻe Sihova, ‘ʻOku ʻikai lelei ki he tangatá ke toko taha ʻi ha mōmeniti.’ ʻI hono kehé, naʻe pehē ʻe he ʻOtuá ʻoku ʻikai lelei ki he tangatá “ke toko taha ai pē.” (Senesi 2:18-23, NW) Ko ia, ko e vahaʻa taimi lōloa leva ʻo e nofo mavahé ʻe iku atu nai ki he taʻelata. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú: “Ko e tangata mavahe ʻoku ne nofoʻaki kumi ʻa e holi aʻana: neongo pe ko e ha ha faleʻi ʻe fai, te ne ina ki ai.”—Palovepi 18:1.
Taʻelata Fakataimi
ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko mai ʻa e taʻelatá koeʻuhi ko e ngaahi tuʻunga ʻoku ʻikai ke tau puleʻi, hangē ko e mavahe mei he ngaahi kaungāmeʻa ofí ʻi ha hiki ki ha feituʻu foʻou. ʻOku manatu ʻa Steven: “ʻI hoku feituʻú naʻá ku kaungāmeʻa ai mo James, ʻo vāofi ange ʻi ha ongo tautehina. ʻI he taimi naʻá ku hiki aí, naʻá ku ʻiloʻi te u manatu mai ki ai.” ʻOku kiʻi longo ʻa Steven, ʻo hangē ʻokú ne toe foki ki he mōmeniti ʻo ʻene mavahé. “ʻI he pau ke u heka ki he vaká, naʻá ku ongoʻi lahi. Naʻá ma fāʻofua peá u mavahe. Naʻá ku ongoʻi naʻe ʻi ai ha meʻa mahuʻinga naʻe mole.”
Naʻe fēfē ʻa Steven ʻi hono ʻātakai foʻoú? “Naʻe faingataʻa,” ko ʻene laú ia. “ʻI hoku feituʻú naʻe saiʻia hoku ngaahi kaungāmeʻá ʻiate au, ka ʻi heni ko e niʻihi ʻo e faʻahinga ʻoku ou ngāue mo iá ʻoku nau ʻai ke u ongoʻi ʻo hangē ʻoku ou taʻeʻaongá. ʻOku ou manatuʻi ʻeku sio ki he taimí peá u lau fakafoki mei ai ʻa e houa ʻe fā (ko e taimi ia naʻa mau kehekehe ʻakí) peá u fakakaukau ki he meʻa naʻá ku mei fai mo James ʻi he taimi ko ení. Naʻá ku ongoʻi taʻelata.”
ʻI he taimi ʻoku ʻikai lelei ai ʻa e ngaahi meʻá, ʻoku tau faʻa nōfoʻi ʻi he ngaahi taimi lelei ange naʻa tau maʻu ʻi he kuohilí. Kae kehe, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOua te ke pehe, Ko e ha naʻe leleiange ai ʻa e ngaahi ʻaho muʻa ʻi he ngaahi aho ko eni?” (Koheleti 7:10) Ko e hā ʻoku fai ai ʻa e faleʻi ko ení?
Ko e ʻuhinga ʻe taha, ʻoku lava ke liliu ʻa e ngaahi tuʻungá ʻo lelei ange. Ko e ʻuhinga ia ʻoku faʻa lave ai ʻa e kau fakatotoló ʻo kau ki he “taʻelata fakataimí.” Ko ia naʻe lava ke ikuʻi ʻe Steven ʻa ʻene taʻelatá. Anga-fēfē? “Ko e talanoa ki heʻeku ongoʻí mo ha taha ʻoku tokangá naʻe tokoni ia. Heʻikai lava ke ke nofo ai pē ʻi he kuohilí. Naʻá ku fakamālohiʻi au ke u fakafeʻiloaki ki he kakai kehé, ke u fakahaaʻi ʻa e mahuʻingaʻia ʻia kinautolu. Naʻe tokoni ia; naʻá ku maʻu ai ʻa e ngaahi kaungāmeʻa foʻou.” Pea fēfē ʻa James? ‘Naʻe hala ʻeku maʻú. Ko ʻeku hikí naʻe ʻikai ngata ai ʻema kaungāmeʻá. ʻI he ʻaho ki muʻá, naʻá ku telefoni ai kiate ia. Naʻe ʻave atu ʻema talanoá ʻo feʻunga mo e houa ʻe taha mo e miniti ʻe 15.’
Mahaki Taʻelata
Kae kehe, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ko e langa feʻola ʻa e taʻelatá ʻoku tolonga, pea hangē ʻoku ʻikai hā mai ha fakaleleiʻangá. ʻOku fakamatala ʻa Ronny, ko ha tokotaha ako ʻi he ako māʻolungá: “Kuó u ako ʻi he vahefonuá ni ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe valu, ka ʻi he taimi kotoa ko iá kuo teʻeki te u lava ke maʻu ha kaumeʻa ʻe taha! . . . ʻOku ʻikai ke ʻilo mai ʻe ha taha ʻeku ongoʻí pea ʻoku ʻikai ha taha ia ʻe tokanga mai. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou fakakaukau, ʻe ʻikai pē te u kei lavaʻi ia!”
ʻI he hangē ko Ronny, ʻoku hokosia ʻe he kau taʻu hongofulu tupu tokolahi ʻa e meʻa ʻoku faʻa ui ko e mahaki taʻelata. ʻOku mamafa ange eni ʻi he taʻelata fakataimí. Ko hono moʻoní, ko e ongo meʻá ni ʻokú na “faikehekehe ʻo hangē ko e fofonú mo e niumōniá,” ko e lau ia ʻa e kau fakatotoló. Ka ʻi he hangē ko e lava ke faitoʻo ʻa e niumōniá, ko e mahaki taʻelatá ʻoku lava foki mo ia ke ikuʻi. Ko e ʻuluaki sitepú ko e feinga ke mahinoʻi ʻa hono tupuʻangá. (Palovepi 1:5) Pea ʻoku tuhuʻi tonu ʻe he taʻu 16 ko Rhonda ʻa e tupuʻanga lahi taha ʻo e mahaki taʻelatá, ʻi heʻene pehē: “ʻOku ou tui ko e ʻuhinga ʻoku ou ongoʻi fuʻu taʻelata aí koeʻuhi—heʻikai lava ke ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa kapau ʻokú ke ongoʻi koviʻia ʻiate koe. Pea ʻoku ou tui ʻoku ʻikai te u fuʻu saiʻia ʻiate au.”—Lonely in America.
Ko e taʻelata ʻa Rhonda ʻoku haʻu ia mei loto. Ko e siʻi ʻene fakamahuʻingaʻi iá naʻe hoko ai ha ʻā vahevahe ʻa ia naʻá ne taʻotaʻofi ai ia mei he talanoá mo e fakakaungāmeʻá. ʻOku pehē ʻe ha tokotaha fakatotolo ʻe taha: “Ko e ngaahi fakakaukau hangē ko e ‘ʻOku ou matamatakovi,’ ‘ʻOku ʻikai te u fakamānako,’ ‘ʻOku ʻikai haku ʻaonga,’ ʻa e ngaahi fakakaukau tefito ʻa e kau mahaki taʻelatá.” Ko e kī leva ki hono ikuʻi ʻa hoʻo taʻelatá ʻoku nofo nai ia ʻi hoʻo langa hake hoʻo tokaʻi-kitá. (Sio ki he Vahe 12.) ʻI hoʻo fakatupulekina ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e “tangata foʻou,” ʻo fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e anga-ʻofa, fakaʻakiʻakimui mo e anga-mokomokó, ʻe pau ai ke tupu ʻa hoʻo tokaʻi-kitá!—Kolose 3:9-12.
ʻIkai ko ia pē, ʻi hoʻo ako ke ke saiʻia ʻiate koé, ʻe tohoakiʻi atu ai ʻa e niʻihi kehé ki ho ngaahi ʻulungāanga fakamānakó. Ka ʻi he hangē ko hoʻo toki lava ke sio ki he ngaahi lanu kakato ʻo ha matalaʻiʻakau ʻi he hili ʻene matalá, ʻe pehē pē ʻa e lava ke fakamahuʻingaʻi kakato ʻe he niʻihi kehé ʻa ho ngaahi ʻulungāangá ʻo kapau pē te ke talanoa mo kinautolu.
Kamata ha Fetalanoaʻaki
‘Ko e faleʻi lelei taha ki ha tokotaha taʻelata,’ ko e lau ia ʻa ha tohi ki muí ni ʻa e Akoʻanga Fakapuleʻanga U.S. ki he Moʻui Lelei ʻa e ʻAtamaí, ko e ‘fetuʻutaki mo e kakaí.’ Ko e faleʻi ko ení ʻoku hoamālie ia mo e akonaki ʻa e Tohi Tapú ke “fano” atu pea fakahā ʻa e “tauʻaki kaungāmamahi,” pe kaungāongoʻi. (2 Kolinito 6:11-13; 1 Pita 3:8) ʻOku tokoni ia. Ko e tokanga ki he niʻihi kehé ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene toʻo ai mei ho ʻatamaí ʻa hoʻo taʻelatá ka ʻoku ueʻi ai ʻa e niʻihi kehé ke nau mahuʻingaʻia ʻiate koe.
Ko ia, naʻe fakapapauʻi ai ʻe he taʻu 19 ko Natalie ke ne fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi heʻene tangutu pē ʻo tali ke fakalea ange ʻa e kakaí. ‘Kuo pau ke u anga-fakakaumeʻa foki mo au,’ ko ʻene leá ia. ‘Ka ʻikai, ʻe fakakaukau ʻa e kakaí ʻoku ou fiemahuʻinga.’ Ko ia, kamataʻaki ha malimali. ʻE malimali atu nai ʻa e tokotaha ʻe tahá.
Hokó, langaʻi ha fetalanoaʻaki. ʻOku fakahā ʻe Lillian taʻu 15: “Ko e ʻalu ki he kau foʻoú ʻi he ʻuluaki taimí naʻe mātuʻaki fakamanavahē. Naʻá ku ilifia naʻa ʻikai te nau tali au.” ʻOku anga-fēfē ʻa e kamata ʻe Lillian ʻa e ngaahi fetalanoaʻakí? ʻOkú ne pehē: “ʻOku ou ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi faingofua hangē ko ení, ‘Ko hoʻo haʻú mei fē?’ ‘ʻOkú ke ʻilo ʻa meʻa mo meʻa?’ ʻOkú ma fakatou ʻilo nai ha taha, pea ʻikai fuoloa kuó ma talanoa.” ʻE pehē pē ʻa e tokoniʻi koe ʻe he ngaahi tōʻonga leleí mo ha laumālie fiefoaki ke ke fokotuʻu ha ngaahi kaungāmeʻa mahuʻinga.—Palovepi 11:25.
Manatuʻi foki ʻoku lava ke ke maʻu ha kaumeʻa ʻe ʻikai ʻaupito te ne fakalotomamahiʻi koe. Naʻe tala ʻe Sīsū Kalaisi ki heʻene kau ākongá: “Talaʻehai ʻoku ou toko taha, he ko e Tamai ʻoku ne ʻiate au.” (Sione 16:32) ʻE lava foki ke hoko ʻa Sihova ko ho kaumeʻa ofi tahá. Feinga ke ʻiloʻi ʻa hono ʻulungāangá ʻaki hoʻo lau ʻa e Tohi Tapú pea fakatokangaʻi ʻene fakatupú. ʻAi ke mālohi ʻa hoʻo kaumeʻa mo iá fakafou ʻi he lotu. ʻI hono taupotú, ko ha kaumeʻa mo Sihova ko e ʻOtuá ʻa e faitoʻo lelei taha ki he taʻelatá.
Kapau ʻokú ke kei ongoʻi taʻelata pē ʻi he taimi ki he taimi, fiemālie. Ko e meʻa anga-maheni pē ia. Fēfē leva kapau ko e tōtuʻa ʻa e maá ʻokú ne taʻotaʻofi koe mei he fakakaungāmeʻá mo e feohi mo e niʻihi kehé?
Ngaahi Fehuʻi ki he Fetalanoaʻaki
◻ Ko ha meʻa kovi maʻu pē ʻa e toko tahá? ʻOku ʻi ai ha ngaahi ʻaonga ʻo e nofo toko tahá?
◻ Ko e hā ʻoku hoko fakataimi ai ʻa e ngaahi taʻelata lahi? Kuó ke fakamoʻoniʻi eni ʻi ho tuʻungá?
◻ Ko e hā ʻa e mahaki taʻelata pea ʻe lava fēfē ke ke tauʻi ia?
◻ Ko e hā ha ngaahi founga ʻo hono kamata ha fetalanoaʻaki mo e niʻihi kehé? Ko e hā kuo tokoni kiate koé?
[Fakatātā ʻi he peesi 119]
‘Ko e faleʻi lelei taha ki ha tokotaha taʻelata,’ ko e lau ia ʻa e Akoʻanga Fakapuleʻanga U.S. ki he Moʻui Lelei ʻa e ʻAtamaí, ko e ‘fetuʻutaki mo e kakaí’
[Fakatātā ʻi he peesi 116, 117]
ʻOku lava ke fetuʻutaki ʻa e ngaahi kaumeʻá naʻa mo e ʻi he ngaahi vaha mamaʻó
[Fakatātā ʻi he peesi 118]
Ko e ngaahi vahaʻa taimi nofo toko tahá ʻe lava ke fakafiemālie