Vahe 15
Ko e Hā ʻOku Ou Mā Pehē Aí?
“ʻOKU tala mai ʻe he tokotaha kotoa pē ʻoku ou mata-lelei,” ko e tohi ia ʻa ha finemui ki ha kōlomu ʻi he nusipepá. Ka naʻá ne hoko atu ʻo pehē: “Ko e palopalema kiate au ʻa e talanoa ki he kakaí. Kapau te u talanoa mo sio ki he mata ʻo ha taha, ʻoku kula hoku matá peá u ongoʻi faingataʻaʻia lahi ʻi loto . . . ʻI he ngāueʻangá, ʻoku ou fanongo ki ha ngaahi lea ʻo pehē ʻoku ou ‘fiemahuʻinga’ koeʻuhi ko e ʻikai te u talanoa ki ha tahá. . . . ʻOku ʻikai te u fiemahuʻinga, ʻoku ou mā pē.”
Naʻe fakahā ʻi ha savea ʻe taha ko e peseti ʻe 80 ʻo e faʻahinga naʻe fakaʻekeʻeké ne nau mā ʻi ha taimi ʻi heʻenau moʻuí, pea ko e peseti ʻe 40 naʻa nau pehē ʻoku nau lolotonga mā. Ko e moʻoni, ko e maá kuo hoko maʻu pē ia ki he faʻahinga ʻo e tangatá mei he muʻaki ngaahi taimí. ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú naʻe fakafisi ʻa Mōsese ʻi he mā, ke hoko ko e tangata-lea ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻao ʻo e puleʻanga ʻIsilelí. (Ekisoto 3:11, 13; 4:1, 10, 13) ʻOku toe hā mai ko e ākonga Kalisitiane ko Tīmoté naʻe mā mo manavasiʻi ke lea mo ngāuetotonuʻaki hono mafaí.—1 Timote 4:12; 2 Timote 1:6-8.
ʻUhinga ʻo e Maá
Ko e maá, ko e ʻikai ke ongoʻi fiemālie ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakaí—kau sola, faʻahinga maʻu mafai, faʻahinga ko e tangata pe fefine pea naʻa mo ho toʻumeʻá. Ko e loto-hohaʻa tōtuʻá ʻokú ne uesia ʻa hono kau maʻukoviá ʻi ha ngaahi founga kehekehe. Ko e mā ʻa e faʻahinga ʻe niʻihi; ʻoku nau hanga pē ki lalo pea tā vave honau mafú, pea ʻoku ʻikai lava ke nau lea. Ko e faʻahinga ʻe niʻihi ʻoku mole ʻenau loto-nongá pea kamata ke nau valelau taʻemotu. Ko e faʻahinga leva ʻe niʻihi ʻoku faingataʻa ke nau lea hake ʻo fakahā ʻenau fakakaukaú pe ko ʻenau manakó.
Neongo ia, ko hono moʻoní ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki lelei ʻo hono maʻu ha tuʻunga ʻo e maá. Ko e kāinga ia ʻo e anga-vaivaí mo e anga-fakatōkilaló, pea ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku kumi ki ai mo fakaongoongoleleiʻi ʻe he ʻOtuá ko e ‘angavaivai ʻi he feangai mo iá.’ (Maika 6:8) ʻOku toe ʻi ai mo e ʻaonga lahi ange ʻi he hā fakapotopoto mo anga-fakatōkilalo, ʻi he ʻikai anga-hiki mo fuʻu fakaaoaó. Ko ha tokotaha mā ʻoku faʻa fakamahuʻingaʻi ia ko ha tokotaha fanongo lelei. Ka ʻi he taimi ʻoku fakangatangata mo taʻofi ai kitautolu ʻe he maá mei hono fakatokangaʻi ʻetau malava kakató peá ne uesia kovi hotau ngaahi vahaʻangataé, ʻetau ngāué mo e ongoʻí, ʻoku taimi leva ke fai ha meʻa ki ai!
Ko hono mahinoʻi ʻa e palopalemá ni ko ha kamata lelei ia. (Palovepi 1:5) Ko e maá ʻoku ʻikai te ne fakamatalaʻi pe ko e hā koe; ʻokú ne fakamatalaʻi ʻe ia ʻa hoʻo tōʻongá, ko hoʻo fakafeangai ki he ngaahi tuʻungá, ko e sīpinga kuó ke ako mo fakafefekaʻi fakafou ʻi hoʻo feangai mo e niʻihi kehé. ʻOkú ke fakakaukau ʻoku fakamaau halaʻi koe ʻe he niʻihi kehé, ʻoku ʻikai te nau saiʻia ʻiate koe. ʻOkú ke fakakaukau ʻoku lelei ange pe natula totonu ange ʻa e niʻihi kehé ʻiate koe. ʻOkú ke fakakaukau ʻe hala kotoa ʻa e ngaahi meʻá kapau te ke feinga ke talanoa ki he niʻihi kehé. ʻOkú ke ʻamanekina ʻe iku kovi ʻa e ngaahi meʻá, pea ʻoku faʻa pehē—koeʻuhi ʻokú ke hohaʻa mo fai ʻo fakatatau pē ki hoʻo tuí.
Anga ʻo e Uesia ʻe he Maá Hoʻo Moʻuí
ʻI hoʻo fakamamaʻo, ʻikai te ke lea, pe fuʻu femoʻuekina pē ʻiate koe ʻo ʻikai te ke tokanga ki he niʻihi kehé, ʻokú ke ʻoatu nai ai ʻa e fakakaukau, ko koé ʻokú ke fiemahuʻinga, taʻeangafakakaumeʻa, pipikoʻia pea naʻa mo e taʻeongoʻi pe mūnoa. ʻI he taimi ʻoku nofo ai hoʻo fakakaukaú ʻiate koé, ʻoku faingataʻa ke fakakaukau ki he fetalanoaʻaki ʻoku faí. Ko ia, ʻoku siʻi ai hoʻo tokanga ki he fakamatala ʻoku fai atu kiate koé. Pea ko e meʻa leva ʻokú ke manavahē ki aí ʻoku hoko lahi tahá—ko hoʻo hā ngali vale.
ʻI hono tefitó, kuó ke kiiʻi koe ʻi he ʻā pilīsone ʻo e maá peá ke tolongi ʻa e kií. ʻOkú ke tuku ʻa e ngaahi faingamālié ke nau fakalaka ʻiate koe. ʻOkú ke tali ʻa e ngaahi meʻa pe ngaahi tuʻunga ʻoku ʻikai moʻoni te ke fiemaʻu—koeʻuhí pē ko hoʻo ilifia ke lea ʻo fakahaaʻi ʻa hoʻo fakakaukaú. ʻOkú ke tō ai mei he fiefia ʻo e feʻiloaki mo e kakaí mo hono maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa foʻou pe ko hono fai ʻa e ngaahi meʻa ʻe fakalakalaka ai hoʻo moʻuí. Ka ʻoku toe tō foki ai mo e niʻihi kehé. ʻE ʻikai ʻaupito lava ke nau hoko ʻo ʻiloʻi ʻa koe tonu.
Ikuʻi ʻa e Maá
ʻI he taimi mo e feinga, ʻe malava ke liliuʻi ʻa e ngaahi tōʻongá. ʻUluakí pē, ʻoua ʻe hohaʻa pe ʻoku fakamāuʻi atu koe ʻe he tokotaha ʻe tahá. ʻOku fuʻu femoʻuekina nai ia ʻi he fakakaukau kiate ia pea mo e meʻa te ne leaʻaki mo faí. Pea kapau ko e tokotaha ko iá ʻokú ne fakakata launoa ʻaki koe, mahinoʻi ko e palopalema ia ʻaʻana. “Ko ia ʻoku manukiʻi hono kaungaʻapi ko e taha masiva ʻatamai ia.” (Palovepi 11:12) Ko e faʻahinga ʻoku taau ke nau hoko ko e ngaahi kaungāmeʻá te nau fakamāuʻi koe ʻo ʻikai ʻaki ho fōtunga hā mai ki tuʻá ka ko ho angá.
Pehē foki, feinga ke ke fakakaukau ki he ngaahi tafaʻaki leleí. ʻOku ʻikai ha taha ʻe haohaoa; ko kitautolu kotoa ʻoku ʻi ai hotau mālohinga mo hotau ngaahi vaivaiʻanga. Manatuʻi, ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi founga ʻoku faiʻaki ai ʻa e sio ki he ngaahi meʻá, kehekehe ʻa e saiʻiá mo e fehiʻá. Ko ha kehekehe ʻa e fakakaukaú ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ai ʻoku fakataleʻi koe ʻi ho tuʻunga ko ha tokotaha.
Toe ako foki ke fakamāuʻi totonu ʻa e niʻihi kehé. ʻOku pehē ʻe ha talavou naʻe mā ki muʻa: “Naʻá ku ʻilo ʻa e meʻa ʻe ua ʻo fekauʻaki mo au . . . ʻUluakí, naʻá ku fuʻu siokita. Naʻe fuʻu lahi ʻeku fakakaukau kiate aú, ʻou hohaʻa ki he anga ʻo e fakakaukau ʻa e kakaí ki he meʻa naʻá ku leaʻakí. Uá, naʻá ku tuku ha fakaueʻiloto kovi ki he niʻihi kehé—ʻo ʻikai falala kiate kinautolu pea fakakaukau te nau siolalo mai kiate au.”
Naʻe ʻalu ʻa e talavoú ni ki ha fakataha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. “Naʻá ku fanongo ai ʻi ha malanga naʻá ne tokoniʻi lahi au,” ko ʻene manatú ia. ‘Naʻe ʻohake ʻe he tokotaha malangá ko ʻofá ʻoku anga-fakakaumeʻa; kapau ʻokú ke maʻu ʻa e ʻofá te ke fakakaukau ʻi he lelei tahá ki he kakaí, ʻikai ko e kovi tahá. Ko ia, naʻá ku ako ai ke ʻoua te u toe tuku ha fakaueʻiloto kovi ki he kakaí. Naʻá ku tala hifo kiate au: “Te nau maʻu ʻa e mahinó, te nau ʻofa, te nau fakaʻatuʻi.” Naʻá ku falala leva ki he kakaí. Naʻá ku ʻiloʻi ʻe fakamaau halaʻi nai au ʻe ha niʻihi, ka ʻoku ou ongoʻi he taimí ni ko e palopalema ia ʻanautolu.’
“Naʻá ku toe ako foki ʻa e fiemaʻu ke kamata fakahāhā ʻa e ʻofá ʻi ha founga longomoʻui—ke fakaaʻu atu au ʻi ha tuʻunga lahi ange ki he niʻihi kehé,” ko ʻene fakamatalá ia. “Naʻá ku ʻuluaki kamata ia ʻi he faʻahinga taʻu siʻi angé. Ki mui ai, naʻá ku kamata ʻaʻahi ki he niʻihi kehé ki honau ngaahi ʻapí. Naʻá ku ako ke u ongongofua ki heʻenau ngaahi fiemaʻú, ke u fakakaukau ʻi he tuʻunga ʻo hono tokoniʻi kinautolu.” Ko ia, naʻá ne ʻilo ʻa e moʻoni ʻo e akonaki ʻa Sīsū ʻi he Luke 6:37, 38 (PM): “Oua e fakamāu, bea e ikai fakamāuʻi akimoutolu: oua naa fakahalaia, bea e ikai fakahalaia akimoutolu. . . . Foaki, bea e foaki ia kiate kimoutolu. . . . He koe fuofua koia te mou fua aki, e toe fua aki ia kiate kimoutolu.”
Ko Hono Kamatá
Ko ia, ako ke ke anga-fakamaheni—ke ke lea fakafeʻiloaki pea kamata ha fetalanoaʻaki. ʻE lava ke faingofua pē ʻo hangē ko ha fakamatala ki he anga ʻo e ʻeá. Manatuʻi: Ko e peseti pē ʻe 50 ʻoku ʻaʻaú. Ko e 50 ʻoku toé ko e tokotaha ia ʻe tahá. Kapau te ke lapavale, ʻoua te ke ongoʻi halaia. Kapau ʻe kata ʻa e niʻihi kehé, ako ke kata fakataha mo kinautolu. Ko hoʻo pehē “Hala tama ʻeku leá” ʻe tokoni ia ke ke ongoʻi fiemālie ai pea hoko atu ʻa e talanoá.
ʻAi ʻa e vala ʻokú ke ongoʻi fiemālie aí, kae fakapapauʻi ko ho valá ʻoku maʻa mo mafolofola. Ko e ongoʻi ʻokú ke hā ʻaki hoʻo lelei tahá te ne fakasiʻisiʻi ʻa e ongoʻi manavasiʻí ʻi he meʻá ni pea ʻai ai ke ke malava ʻo tokanga ki he talanoa ʻoku faí. Tuʻu hangatonu—ka ke fiemālie pē. Fofonga fiefia pea malimali. Tauhi ha fetuʻutaki mata anga-fakakaumeʻa pea kamokamo pe tali ʻa e lea ʻa e tokotaha ʻe tahá.
ʻI he fehangahangai mo ha tuʻunga faingataʻa, hangē ko ha lea ʻi ha haʻohaʻonga pe ko ha ʻinitaviu ngāue, haʻu ʻi hoʻo mateuteu taha ʻe ala lavá. ʻAhiʻahiʻi ki muʻa ʻa e meʻa te ke leaʻakí. Ko e ngaahi palopalema ʻi he leá ʻe lava foki ke fakaleleiʻi pe fakasiʻisiʻi ia ʻi he ʻahiʻahí. ʻE fiemaʻu ʻa e taimi, ʻo tatau mo hono fiemaʻu ʻo e taimi ke maʻu ai ha faʻahinga pōtoʻi foʻou kehe. Ka ʻi hoʻo sio ki he ngaahi ola leleí, te ke toe loto-toʻa lahi ange ai ke ke lavameʻa.
ʻOua ʻe taʻetokangaʻi ʻa e tokoni ʻoku malava ke foaki ʻe he ʻOtuá. Ko Saula, ʻa e ʻuluaki tuʻi ʻo e puleʻanga motuʻa ʻo ʻIsilelí, naʻe mātuʻaki mā lahi ʻi he ʻuluaki taimí. (1 Samiuela, vahe 9 mo e 10) Ka ʻi he hoko ʻa e taimi ke ne fai ai ha meʻa, naʻe “ʻohofia ʻa Saula ʻe he Laumalie ʻo e ʻOtua,” pea naʻá ne taki atu ʻa e kakaí ki he ikuna!—1 Samiuela, vahe 11.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku maʻu ʻe he kau talavou Kalisitiané ʻa e fatongia ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako ki he ʻOtuá pea mo ʻene māmani foʻou māʻoniʻoni kuo talaʻofá. (Mātiu 24:14) Ko hono fataki ʻa e ongoongoleleí ni pea mo hono fakafofongaʻi ʻa e Mafai māʻolunga taha ʻi he ʻunivēsí te ne ʻomi pau ai ʻa e loto-maʻu pea tokoniʻi ai koe ke ke toʻo hoʻo tokangá meiate koe. ʻE lava leva ai ke ke fakapapauʻi kapau te ke tauhi faitōnunga ki he ʻOtuá, te ne faitāpuekina mo tokoniʻi koe ke ke ikuʻi hoʻo maá.
Ngaahi Fehuʻi ki he Fetalanoaʻaki
◻ Ko e hā koā ʻa e mā, pea ʻoku fēfē ʻa e tōʻonga ʻa ha tokotaha mā ʻi he haʻohaʻonga ʻo e niʻihi kehé? ʻOku hoko eni ʻi ha tuʻunga kiate koe?
◻ Ko e hā ʻoku mole ai ʻa e loto-maʻu ʻa ha tokotaha mā ʻi heʻene ʻi he kakaí?
◻ ʻE lava fēfē ke ʻai ʻe he maá ha taha ke ne tofanga ʻi ha mole?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku ikuʻi ai ʻa e maá? Kuo ʻaonga ha niʻihi ʻo e ngaahi fokotuʻú ni kiate koe?
[Fakamatala ʻi he peesi 121]
ʻOku tō ʻa e tokotaha maá mei he ngaahi kaungāmeʻá mo e ngaahi faingamālié
[Puha ʻi he peesi 124]
ʻE lava ke ke ikuʻi ʻa e maá ʻaki ʻa e
Loto ke liliu pea tui ʻoku mātuʻaki malava ʻa e liliú
Fetongi ʻa e ngaahi fakakaukau koví ʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga lelei
Fokotuʻu maʻau ha ngaahi taumuʻa totonu mo ʻaonga
ʻIloʻi ʻa e founga ke ke fiemālie pea fekuki ai mo e tailiilí
Fakaangaanga ha konga ki muʻa
Maʻu ʻa e loto-maʻu ʻi ha hokohoko lavameʻa
Manatuʻi ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukaú pea ʻoku fehālaaki foki mo e niʻihi kehé
ʻAhiʻahi ke lahi ange ai ʻa e pōtoʻí pea ako ha ngaahi meʻa foʻou
Kakapa atu ke fakahāhā ʻa e ʻofá mo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé
ʻAi vala ʻi ha founga fakamānako pea tōʻongaʻaki ʻa e loto-maʻú
Falala ki he tokoni ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá
Kau ʻi he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pea ʻi hono vahevahe atu hoʻo tuí ki he niʻihi kehé
[Fakatātā ʻi he peesi 123]
ʻOku fakakaukau ʻa e tokotaha maá ʻoku fakakaukau kovi ange ki ai ʻa e niʻihi kehé
[Fakatātā ʻi he peesi 125]
Ako ke ke anga-fakamaheni—ke malimali, fakafeʻiloaki ki he niʻihi kehé pea hoko atu ha fetalanoaʻaki