Fakalāngilangiʻi ʻa Sihova—Ko e Hā Hono ʻUhinga pea ʻOku Anga-Fēfē?
“Ko kinautolu ʻoku nau fakalāngilangiʻi au te u fakalāngilangiʻi, ka ko kinautolu ʻoku nau taʻetokaʻi au ʻe taʻetokaʻi.”—1 SAMIUELA 2:30, “NW.”
1. Ko hai kuo foaki ki ai ʻa e ngaahi pale ʻiloa ʻi he māmaní ko e Nobel, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e tokolahi ki he ngaahi pale ko ʻení?
ʻI HE taʻu taki taha ko e kautaha ʻe fā ʻi Sikenitinēvia ʻoku nau foaki ha ngaahi pale Nobel kiate kinautolu kuo nau ‘foaki ʻa e ʻaonga lahi taha ki he faʻahinga ʻo e tangatá lolotonga ʻa e taʻu kuo toki ʻosí.’ Ko e ngaahi palé kuo foaki ia koeʻuhi ko e ngaahi lavameʻa ʻi he ngaahi malaʻe kehekehe ʻe ono ʻo e feingá. Ko e pale Nobel kuo lau ʻe he tokolahi ko e fakalāngilangi lahi taha ia ʻe lava ke ʻoatu ki ha taha ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá.
2. Ko hai ʻoku taʻe fakatokangaʻi ʻe kinautolu ʻoku nau foaki ʻa e ngaahi pale Nobel, pea ko e hā ʻoku taau fakatefito ai kiate Ia ke maʻu ʻa e fakalāngilangí?
2 Neongo ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa ia ʻe hala ʻi hono ʻoatu ʻa e fakalāngilangí ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku nau taau ki aí, ko kinautolu ʻoku nau foaki atu ʻa e ngaahi fakalāngilangi ko ení kuo nau fai nai ha fakakaukau ke fakalāngilangiʻi ʻa e Tokotaha-tokoni lahi taha ki he faʻahinga ʻo e tangatá? Ko e Tokotaha-tokoni ko iá ko e taha ia kuó ne foaki ʻa e ngaahi ʻaonga taʻefaʻalaua ki he faʻahinga ʻo e tangatá talu mei heʻene ngaohi ʻa e ʻuluaki tangatá mo e fefiné ʻi he taʻu nai ʻe 6,000 kuo hilí. Ko hono faʻa taʻelava ke fakalāngilangiʻi iá ʻokú ne fakamanatu mai nai kiate kitautolu ʻa e ngaahi lea ʻa ʻIlaiuú, ko e kaungāmeʻa ʻo Siope ʻo e kuonga muʻá, ʻa ia naʻá ne pehē: “Ka kuo ʻikai ke pehē ʻe ha taha, ‘Ko fē ʻa e ʻOtua, ko hoku Tokotaha-ngaohi Maʻongoʻonga, ko e Tokotaha ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi hiva ʻi he poʻuli?’” (Siope 35:10, NW) Ko hotau Tokotaha-tokoni lahí ʻokú ne hokohoko atu ʻa e ‘fai lelei, ʻomai ʻa e ʻuha mei he langi mo e ngaahi faʻahitaʻu mahu, ʻo fakafonu ʻa e ngaahi loto ʻi he meʻakai mo e fiefia.’ (Ngāue 14:16, 17; Mātiu 5:45) Ko Sihova ko e Tokotaha-foaki moʻoni ia ʻo e “foaki lelei kotoabe moe foaki haohaoa kotoabe.”—Sēmisi 1:17, PM.
Ko e ʻUhinga ʻo e Fai ha Fakalāngilangí
3. Ko e hā ʻa e ngaahi lea tefito faka-Hepelū mo e faka-Kalisi ʻoku ʻai ko e “fakalāngilangi,” pea ko e hā ʻa honau ngaahi ʻuhingá?
3 Ko e foʻi lea tefito faka-Hepelū ki he fakalāngilangí ko e ka·vohdhʹ, ko hono ʻuhinga fakatufungaleá ko e “mamafa.” Ko ia ko ha tokotaha kuo fakalāngilangiʻi kuo lau ia ko ha tokotaha māfatukituki, molumalu, pe mahuʻinga. Ko e foʻi lea faka-Hepelū ko ʻení, ko e ka·vohdhʹ, ʻoku faʻa liliu foki ia ʻi he Tohitapú ko e “nāunau,” ʻo toe fakahaaʻi ai ʻa e molumalu pe ko e mahuʻinga hono tokaʻi ʻo e tokotaha kuo fakalāngilangiʻí. Ko ha foʻi lea faka-Hepelū ʻe taha ko e yeqarʹ, ʻoku liliu ko e “fakalāngilangi” ʻi he Tohitapú, ʻoku toe ʻai foki ko e “mahuʻinga” mo e “ngaahi meʻa mahuʻinga.” Ko ia ai, ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ko e foʻi lea fakalāngilangí ʻoku felāveʻi ia ki he nāunau mo e mahuʻinga. Ko e foʻi lea faka-Kalisi kuo liliu ʻi he Tohitapú ko e “fakalāngilangi” ko e ti·meʹ, pea ʻoku toe ʻomai ʻa e fakakaukau ki he fakamahuʻingaʻi, mahuʻinga, mo e maʻongoʻonga.
4, 5. (a) Ko e hā hono ʻuhinga ke foaki ai ha fakalāngilangi ki ha tokotaha? (e) Ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe lave ki ai ʻi he ʻĒseta 6:1-9 ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku kau ki he foaki ha fakalāngilangi?
4 Ko ia ʻoku fakalāngilangiʻi ʻe ha taha ha taha kehe ʻaki hono fakahā ki he tokotaha ko iá ʻa e ʻapasia loloto mo e mahuʻingaʻia. Ko ha fakatātā, fakatokangaʻi ʻa e tuʻunga naʻe lave ki ai ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e tokotaha Siu angatonu ko Motekiaí. ʻI he taimi ʻe taha naʻe fakahā ʻe Motekiai ha faʻufaʻu ʻo fekauʻaki mo e moʻui ʻa e Tuʻi ko ʻEhasivelo ʻo Pēsia ʻo e kuonga muʻá. Ki mui mai, lolotonga ʻo ha pō naʻe ʻikai ke lava ai ʻa e tuʻí ke mamohe, naʻe fakatokangaʻi ai ʻe he tuʻí ʻa e ngāue naʻe fai ʻe Motekiaí. Ko ia naʻá ne ʻeke ki hono kau tauhí: “Ko e ha ha fakahikihikiʻi [fakalāngilangi, NW] pe fakanofo tuʻunga naʻe fai kia Motekiai koeʻuhi ko e meʻa ko ia?” Naʻa nau tali: “Kuo teʻeki ke fai kiate ia ha meʻa.” Ko ha meʻa fakatupu-fakakaukau fakamātoato ē! Naʻe fakahaofi ʻe Motekiai ʻa e moʻui ʻa e tuʻí, pea kuo ʻikai ke fakahāhā ʻe he tuʻí ʻa ʻene houngaʻiá.—ʻĒseta 6:1-3.
5 Ko ia ai, ʻi ha taimi faingamālie, naʻe ʻeke ai ʻe ʻEhasivelo ki heʻene palēmiá, ko Hāmani, ʻa e founga lelei taha ke fakalāngilangiʻi ʻaki ha taha ʻa ia ʻoku leleiʻia ai ʻa e tuʻí. Naʻe pehē leva ʻe Hāmani ʻi hono lotó: “Ko hai ha taha ʻoku huʻu ʻa e finangalo ʻo e tuʻi ki ai ke fakahikihikiʻi [fakalāngilangiʻi, NW], ʻo tuku au?” Ko ia naʻe pehē ʻe Hāmani ko e tokotaha ko iá ʻoku totonu ke ne tui ʻa e “kofu fakatuʻi” pea heka ʻi he “hoosi ʻoku heka ai ʻa e ʻafio.” Naʻá ne fakaʻosiʻaki: “Pea ke ne fakahaʻele ia ʻi he funga hoosi, ʻo hala loto kolo; pea ke ne uiaki ʻi hono ʻao, ʻo pehe, Ko e toʻonga ʻeni ʻe fai ki ha tangata ʻoku tokanga ʻa e tuʻi ke fakahikihikiʻi [fakalāngilangiʻi, NW].” (ʻĒseta 6:4-9) Ko ha tokotaha kuo fakalāngilangiʻi pehē ʻe fakamahuʻingaʻi lahi ʻe he kakai kotoa pē.
ʻUhinga ʻOku Taau Ai ke Fakalāngilangiʻi ʻa Sihová
6. (a) Ko hai ʻoku taau lahi taha ke fai ki ai ʻa e fakalāngilangí? (e) Ko e hā ʻoku feʻunga ai ʻa e lea ko e “maʻongoʻonga” ki hono fakamatalaʻi ʻa Sihová?
6 ʻI he faai atu ʻa e hisitōliá kuo foaki ki he faʻahinga ʻo e tangatá ha fakalāngilangi, ka ʻoku ʻikai ke faʻa totonu ia. (Ngāue 12:21-23) Ko hai ʻoku taau lahi taha ke fai ki ai ʻa e fakalāngilangí? Ko e moʻoni ko e ʻOtua ko Sihová! ʻOku taau ke tau fakalāngilangiʻi ia koeʻuhi he ko e tokotaha maʻongoʻonga papau ia. ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “maʻongoʻonga” kiate ia. Ko ia ʻa e Tokotaha Maʻongoʻongá, ko e Tokotaha-ngaohi Maʻongoʻonga, Tokotaha-fakatupu Maʻongoʻonga, ko e Tuʻi Maʻongoʻonga, Faiako Maʻongoʻonga, ʻEiki Maʻongoʻonga. (Sāme 48:2, NW; Koheleti 12:1, NW; ʻAisea 30:20, NW; 42:5, NW; 54:5, NW; Hōsea 12:14, NW) Ko e tokotaha ʻoku maʻongoʻongá ʻoku molumalu, fakangeingeia, māʻolunga, anga-fakaʻeiʻeiki moʻoni, ongoongoa, mo e kāfakafa. Ko Sihova ʻoku ʻikai lava ke fakatatauʻi, ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau, ko iá ʻoku fakaleveleva. Ko ia tonu ʻokú ne fakamoʻoni ki he meʻa ko iá, ʻo ne pehē: “Te mou fakatatau au kia hai, mo fakahoa, mo ʻomi ke tuʻupau mo au, ke ma vakavakatatau?”—ʻAisea 46:5.
7. Ko e hā ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻe lava ke pehē ai ko e ʻOtua ko Sihová ʻoku taʻe hano tatau, pea ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau ʻi hono mafaí?
7 Ko e ʻOtua ko Sihová ʻoku ʻikai ke malava ke fakatatauʻi ʻi ha founga eʻa lelei kehekehe ʻe fitu, ʻa ia ʻoku ʻomai ai ha ngaahi ʻuhinga tefito ke fakalāngilangiʻi ai ia. Ko e ʻuluaki ʻi he meʻa hono kotoa, ko e ʻOtua ko Sihová ʻoku taau ke ne maʻu ʻa e fakalāngilangi lahi tahá koeʻuhi he ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau ʻi he mafai. Ko e ʻEiki ko Sihová ko e Hau Fakaleveleva—ʻokú ne aoniu. Ko hotau Fakamaau, Faifono, mo e Tuʻi. Ko e faʻahinga kotoa pē ʻi hēvani mo māmani kuo pau ke nau fai ha fakamatala kiate Ia; ka ʻoku ʻikai fiemaʻu ke ne fai ʻe ia ha fakamatala ki ha taha. Ko ia ʻoku lelei ʻa hono fakamatala ʻo kau ki ai ko e “Otua lagilagi, koe mafimafi, mo fakailifia.”—Teutalōnome 10:17, PM; ʻAisea 33:22; Tāniela 4:35.
8. Ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ko Sihova ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau (a) ʻo kau ki hono tuʻungá? (e) ʻo kau ki heʻene ʻi ai taʻengatá?
8 Ko hono uá, ʻoku taau ke maʻu ʻe he ʻOtua ko Sihová ʻa e fakalāngilangi lahi tahá koeʻuhi he ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau ʻi hono tuʻungá. Ko ia ʻa e “Toko Taha lahi mo Maoluga,” ko e Fungani Maʻolunga. ʻOkú ne fakatuputupulangi ʻo taʻealafakakaukauʻi ʻe heʻene ngaahi meʻa moʻui fakaemāmaní hono kotoa pē! (ʻAisea 40:15, PM; 57:15; Sāme 83:18) Ko hono tolú, ʻoku totonu ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻi he tokotaha kotoa pē koeʻuhi he ʻoku ʻikai ke ʻi ai hano tatau ʻo ʻene ʻi ai taʻengatá. Ko ia tokotaha pē kuo ʻikai ke ʻi ai hano kamataʻanga, ʻo ne ʻi ai mei he taʻengata ki he taʻengata.—Sāme 90:2; 1 Tīmote 1:17.
9. Ko e founga fē ʻoku taʻe fakatataua ai ʻa Sihova (a) ʻi hono nāunaú? (e) ʻi hono ngaahi ʻulungaanga tefitó?
9 Ko hono fā, ʻoku taau mo e ʻOtua ko Sihová ʻa e fakalāngilangi lahi tahá koeʻuhi ko e ngeia ʻo hono nāunau ʻoʻoná. Ko ia ʻa e “Tamai oe gaahi māma” fakalangí. Ko iá ʻoku ʻi ai ʻa e ngingila pehē fau ʻiate Ia ʻo ʻikai ha tangata ʻe lava ke sio kiate ia pea kei moʻui. Ko ia ʻoku kāfakafa moʻoni. (Sēmisi 1:17, PM; ʻEkisoto 33:22; Sāme 24:10) Ko hono nimá, ʻoku totonu ke tau fai ki he ʻOtua ko Sihová ʻa e fakalāngilangi lahi tahá koeʻuhi ko hono ngaahi ʻulungaanga fakaofó. ʻOkú ne taʻefakangatangata ʻi he mafai; ʻokú ne tokaimaʻananga; ʻokú ne haohaoa maʻataʻatā ʻi hefakamaau;peakoesinoʻimoʻoniiaʻoe ʻofá.—Siope 37:23; Palōvepi 3:19; Tāniela 4:37; 1 Sione 4:8.
10. Ko e founga fē ʻoku lāulotaha ai ʻa Sihova (a) ki heʻene ngaahi ngāue fakaefakatupú mo e ngaahi meʻa ʻokú ne maʻú? (e) ʻo kau ki hono huafá mo hono ongoongoá?
10 Ko hono onó, ʻoku taau ke maʻu ʻe he ʻOtua ko Sihová ʻa e fakalāngilangi lahi tahá koeʻuhi ko ʻene ngaahi ngāue fakaefakatupu fakaofó. Koeʻuhi ko e Tokotaha-fakatupu ia ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi hēvani mo ia ʻi māmaní, ʻi he taimi tatau pē ʻoku ʻOʻona ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē. ʻOku tau lau ʻi he Sāme 89:11: “ʻOku oʻou ʻa e langi, oʻou foki ʻa e fonua.” Ko hono fitú, ʻoku taau lahi taha ki hotau ʻOtua ko Sihová ʻa e lāngilangí ʻi he niʻihi kehé koeʻuhi ʻoku ʻikai hano tatau, pea ʻoku laulōtaha ia ʻo fekauʻaki mo hono huafá mo hono ongoongoá. Ko ia tokotaha pē ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e huafa Sihová, ko hono ʻuhingá “ʻOkú Ne Fakatupunga ke Hoko.”—Sio kia Sēnesi 2:4, fakamatala ʻi laló.
Founga Hono Fakalāngilangiʻi ʻo Sihová
11. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke tau fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihová? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e lava ke tau fakahāhā ʻoku tau fakalāngilangiʻi moʻoni ʻa Sihova ʻaki ʻetau falala kiate iá?
11 ʻI he vakai atu ki he ngaahi ʻulungaanga hono kotoa ʻo Sihová, ʻoku malava fēfē ke tau fakalāngilangiʻi ia? Hangē ko ia te tau sio ki aí, ʻoku malava ke tau fakalāngilangiʻi ia ʻaki ʻa e fakahāhā kiate ia ʻa e manavahē mo e loto-ʻapasia, ʻaki ʻa e talangofua kiate ia, pea tau tokaʻi ia ʻi heʻetau founga hono kotoa, ʻi he fai ha ngaahi foaki, ʻi he faʻifaʻitaki kiate ia, pea fai mo ha ngaahi kole kiate ia. ʻOku lava ke tau fakalāngilangiʻi foki ia ʻaki ʻa ʻetau tui kiate ia, ʻaki ʻa ʻetau falala kiate ia ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻe hoko. Kuo naʻinaʻi kiate kitautolu: “Falala kia Jihova aki ho loto kotoa.” ʻOku tau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻaki ʻa ʻetau falala ki heʻene leá. Ko e fakatātā, ʻokú ne pehē: “ʻOua ʻe manavahe, he ʻoku ou ʻiate koe ʻe au; ʻoua ʻe kilokilo holo [ʻi he ilifia], he ko ho ʻOtua au: te u poupou koe ʻe au; ʻio, te u tokoni kiate koe.” (Palōvepi 3:5, PM; ʻAisea 41:10) Ko e ʻikai ke falala kakato kiate iá ko hono ʻikai ia ke fakalāngilangiʻi iá.
12. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e talangofuá mo e manavaheé ʻi he fakalāngilangiʻi ʻo Sihová?
12 Ko ha founga felāveʻi vāofi ʻoku tau fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtua ko Sihová ko ʻetau talangofua kiate ia. Pea ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ki he talangofuá ʻa e manavahē faka-ʻotua, ʻio, ko e manavahē ke taʻefakahōifua ki he ʻOtuá. ʻOku fakahā ʻa e felāveʻi ʻo e manavaheé mo e talangofuá ʻi he ngaahi lea ʻa Sihova kia ʻĒpalahame ʻi he ʻosi ko ia ʻa e feinga talangofua ʻa ʻĒpalahame ke feilaulauʻaki ʻa ʻAisaké, ʻa ia ko hono fohá. Naʻe pehē ʻe Sihova: “Oku ou ilo eni, oku ke manavahe ki he Otua.” (Sēnesi 22:12, PM) ʻI he fetalanoaʻaki ʻo kau ki he moʻua ʻo e fānaú ki he mātuʻá, naʻe toe fakahā ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻoku ō fakataha ʻa e talangofuá mo e fakalāngilangí. (ʻEfesō 6:1-3) Ko ia ʻi he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku ʻikai ke fakakavenga, ʻoku tau fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihova. ʻOku ʻikai ke toe fehuʻia, ko e talangataʻa ki he ʻOtua ko Sihová ʻe hoko ia ʻo ʻikai ke fakalāngilangiʻi ai ia.—1 Sione 5:3.
13. Ko e fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá ʻe fakatupunga ai ʻiate kitautolu ke maʻu ʻa e fakakaukau hā ʻo fekauʻaki mo ʻetau ngaahi ngāué mo ʻetau ngaahi palaní?
13 ʻIkai ko ia pē, ʻoku lava ke tau ʻomi ʻa e fakalāngilangi ʻoku tuha ki he ʻOtua ko Sihová ʻaki ʻa ʻetau fai ki he akonaki ʻi he Palōvepi 3:6: “Ke ke fakaongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pe [ʻio, lāuʻilo kiate ia], pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻalunga.” ʻOku ʻomai kiate kitautolu ʻe he ākonga ko Sēmisí ha fakahinohino lelei ʻo kau ki he meʻá ni. Ke ʻoua te tau hokohoko atu ʻa ʻetau falala pē kiate kita ʻi he ʻaho ki he ʻaho, ʻo falala pē ki heʻetau ngaahi malavá, ʻoku totonu ke tau pehē: “Kapau ko e finangalo ʻo e ʻEiki te mau moʻui, ʻo fai ʻa é mo é.” (Sēmisi 4:15) ʻI he ngaahi taʻu ki muʻa atú naʻe ʻulungaangaʻaki ʻe he International Bible Students ʻa e tānaki atu ki ha fakamatala ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú ʻa e fakanounou ko e D. V., ʻa ia ko hono fakafofongaʻi ia ʻo e Deo volente, ko hono ʻuhingá ko e “Kapau ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá.”
14. (a) Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻo kau ki heʻetau ngaahi feinga kuo pau ke tau fai ke tau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá? (e) Ko e hā ʻa e fakakaukau kuo fakahāhā ʻo fekauʻaki mo hono pulusi ʻo e ngaahi tohi ʻa e Watch Tower Society?
14 ʻOku tau fakalāngilangiʻi foki ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻaki ʻa ʻetau fakahāhā ʻa e fakakaukau anga-fakatōkilalo, ʻo tuku ki he ʻOtuá ha lavameʻa kuo tau fiefia ai. Naʻe vakai totonu ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo fekauʻaki mo ʻene ngāue fakamalangá: “Naʻe aʻaku ʻa e to, naʻe ʻa Apolosi ʻa e fakaviviku; kae ʻa e ʻOtua ai pe ʻa e fakatupu. Ko ia, talaʻehai ko ha meʻa ia ʻa ia ʻoku fai ʻa e to, pe ko ia ʻoku fai ʻa e fakaviviku; ka ko ia pe ʻoku fakatupu, ʻa ia ko e ʻOtua.” (1 Kolinitō 3:6, 7) Ko e moʻoni, naʻe tokanga ʻa Paula ke ʻoange ʻa e fakalāngilangi totonú ki he ʻOtuá, ʻo ʻikai kiate ia pē pe ko ha toe tangata kehe. Ko ia, ʻi he ʻahó ni, ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he ngaahi tohi kuo pulusi ʻe he Watch Tower Society ʻa e faʻahinga ʻoku nau tohi iá, pea ko e kau fatu tohí ʻoku nau fakaʻehiʻehi mei hono ʻai ke ʻilo ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa kuo nau tānaki ki he ngaahi tohí. ʻI he founga ko ʻení, ʻoku fakahanga ai ʻa e tokangá ki he fakamatala ʻa ia kuo fakataumuʻa ia ke fakalāngilangiʻi ʻa Sihova, kae ʻikai ko ha tangata.
15. Ko e hā naʻe hokosia ʻa ia ʻokú ne fakahā ʻa e faingataʻa ki he kakai ʻe niʻihi ke mahino kiate kinautolu ʻa e anga-fakatōkilalo ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?
15 ʻOku fakaofo ki ha niʻihi ʻa e founga ko ʻeni ʻo e fakahanga ʻa e tokangá kia Sihová, ko e fakalangilangiʻi ʻoʻona. ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo toki ʻosí, ʻi hono fokotuʻu ʻa e nāunau fakaleʻo lahi ki ha malanga fakahāhā ʻi he Central Park ʻi Niu ʻIuoké, naʻe tā ai ʻe ha tokotaha Fakamoʻoni ʻa e taha ʻo e ngaahi kāsete ʻo e Kingdom Melodies ko hano ʻahiʻahiʻi ʻo e meʻa fakaleʻo lahí. Naʻe ʻeke ʻe ha ongo meʻa mali teunga lelei ki ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoní pe ko e hā ʻa e fasí. ʻI heʻene fakakaukau ko e ongo meʻa malí ko ha Kau Fakamoʻoni, naʻá ne tali: “Ko e Kingdom Melodies Fika 4.” Ka naʻá na toe ʻeke: “ʻIo, ka ko hai naʻá ne faʻu ʻa e fasi ko iá?” Naʻe tali ange ʻe he tokotaha Fakamoʻoní: “ʻOi, ʻoku ʻikai ke tala ʻa e hingoa ʻo e tokotaha naʻá ne faʻu iá.” Naʻe tali atu ʻe he ongo meʻa malí: “Ko e kakai ʻoku nau faʻu ʻa e faʻahinga mūsika peheé ʻoku ʻikai te nau fai ia ʻo taʻe tala honau hingoá.” Naʻe tali ange ʻe he tokotaha Fakamoʻoní: “Ka ʻoku ʻikai fai pehē ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ia.” ʻIo, ʻoku nau fai ʻení koeʻuhi ke fai ʻa e fakalāngilangi kotoa pē ki he ʻOtua ko Sihová!
16. Ko e hā ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻe lava ke tau ngāueʻaki ai hotau leʻó ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová?
16 Ko e founga ʻe taha ke fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihová ko hono ngāueʻaki hotau loungutú ke fakamoʻoni ʻo kau kiate ia. Kapau ʻoku tau tokanga moʻoni ki hono ʻomai ha lāngilangi kiate ia, pea te tau loto-tōnunga leva ʻi hono fakamafola ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá. ʻOku malava ke tau fai ʻeni ʻaki ʻa e ʻalu mei he fale ki he fale pea tatau ai pē pe ko e hā ha toe ngaahi founga kehe ʻoku malava kiate kitautolú, ʻoua ʻe ngalo ʻa e ngaahi faingamālie ke fai fakamoʻoni ʻo ʻikai ʻi he founga anga-mahení pē. (Sione 4:6-26; Ngāue 5:42; 20:20) ʻIkai ko ia pē, ʻoku tau maʻu ha ngaahi faingamālie ke fakalāngilangiʻi hotau ʻOtuá ʻaki hotau leʻó ʻi heʻetau ngaahi fakataha ʻi he fakatahaʻangá, fakatouʻosi ʻi hono fai ha ngaahi fakamatala pea mo e kau ki he hiva ʻaki mei he lotó ʻa ʻetau ngaahi hiva ʻo e Puleʻangá. (Hepelū 2:12; 10:24, 25) ʻI heʻetau fetalanoaʻaki fakaʻahó, ʻoku lava ai foki ke tau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻaki hotau loungutú. Ko ha kiʻi feinga siʻi pē, ʻe lava ke tau liliu ʻa e fetalanoaʻakí ki ha ngaahi founga langa hake fakalaumālie, pea ʻe ʻi ai ʻa e ola ko hono ʻoatu ʻa e lāngilangi ki he ʻOtua ko Sihová.—Sāme 145:2.
17. (a) Ko e hā ʻa e kaunga ʻa e ʻulungaanga totonú ki heʻetau fakalāngilangiʻi ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻa e uesia ʻoku fai ʻe he ʻulungaanga koví?
17 Neongo ʻoku lelei ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻaki hotau loungutú, ʻoku toe fiemaʻu foki ke fakalāngilangiʻi ia ʻaki hotau ʻulungaangá. Naʻe fakahalaʻi ʻe Sīsū ʻa e faʻahinga ʻa ia neongo naʻa nau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻaki honau loungutú, ka ko honau lotó naʻe mamaʻo ia meiate Ia. (Maʻake 7:6) ʻOku pau ʻe ʻikai ke fakalāngilangiʻi ʻe he ʻulungaanga koví ʻa e ʻOtua ko Sihová. Ko e fakatātā, ʻi he Loma 2:23, 24, kuo tau lau ai: “ʻA, ʻa koe ʻoku ke polepole ʻi ha lao, ʻoku ke fakaongokovi ʻa e ʻOtua ʻaki hoʻo maumauʻi ʻa e Lao: he ʻoku lauʻikovi ʻa e huafa ʻo e ʻOtua ʻi he Senitaile ko e meʻa ʻiate kimoutolu.” ʻI he ngaahi taʻu ki muʻa atú kuo tuʻusi atu ʻa e toko laui afe mei he ngaahi fakatahaʻanga ʻo e kakai ʻa Sihová. ʻOku ngalingali naʻe ʻikai ke tuʻusi ʻa e tokolahi lahi ange naʻa nau kau ki he ʻulungaanga ʻoku ʻikai te ne ʻomai ha fakalāngilangí koeʻuhi naʻa nau fakahāhā ʻa e fakatomala moʻoni. Ko e kakai hono kotoa ko ʻení naʻa nau fakalāngilangiʻi ʻa Sihova ʻaki honau loungutú pē, ka naʻe ʻikai te nau fai pehē ʻaki honau ʻulungaangá.
18. (a) Ko e hā ʻa e tokanga kuo pau ke lahi ange ʻi he faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e monū ke nau fakahāhā ʻa e fakalāngilangi totonu kia Sihová? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakatātaaʻi ʻe he tuʻunga ʻo e kau taulaʻeiki ʻe niʻihi ʻi he ʻaho ʻo Malakaí ʻa e fiemaʻu ke tokangá?
18 Ko kinautolu ʻoku femoʻuekina ʻi he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ngāue fakafaifekau taimi kakató—ʻi Pēteli, ʻi he ngāue fefonongaʻakí pe ngāue fakamisinalé, pe hoko ko e kau taaimuʻa—ʻoku lelei ange honau ngaahi faingamālie ke tānaki atu ki he fakalāngilangiʻi ʻo Sihová. Ko honau fatongiá ke fai ʻa ʻenau lelei tahá ki ha ngāue pē kuo vaheʻi kinautolu ki ai, ‘ke lototō ʻi he meʻa siʻi pea pehē ki he meʻa ʻoku lahi.’ (Luke 16:10) ʻI he founga ʻe niʻihi naʻe fakatātaaʻi ʻe he kau taulaʻeiki mo e kau Līvai ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻa e tuʻunga lāngilangi ʻo e faʻahingá ni neongo naʻe ʻikai ko ha fakataipe ia ki he faʻahingá ni. Kaekehe, koeʻuhi ko e fakataʻetaʻekuhā ʻa e kau taulaʻeiki ʻe niʻihi ʻi he ʻaho ʻo Malakaí, naʻe pehē ai ʻe Sihova kiate kinautolu: “Pea kapau ko e tamai au, kofaʻa hoku fakaʻapaʻapaʻia [fakalāngilangi, NW]? pea kapau ko e fuʻu ʻeiki au, kofaʻa hoku manavaheʻia?” (Malakai 1:6) Ko e kau taulaʻeiki ko iá naʻa nau taʻetokaʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻa ʻenau foaki atu ʻa e fanga monumanu kui, heke mo mahaki ko ha ngaahi feilaulau. Kapau ʻe ʻikai ke feinga ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi monū makehe ʻi he ʻaho ní ke fai honau lelei tahá, ʻe tautefito ʻa e lava ke feʻunga kiate kinautolu ʻa e akonaki naʻe fai ʻe Sihova ki he kau taulaʻeiki ko iá. Te nau tō nounou ki hono fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá.
19. (a) Hangē ko ia kuo fakahā ʻi he Palōvepi 3:9, ko e hā mo ha toe founga ʻo e fakalāngilangiʻi ʻo Sihová? (e) Ko e hā ʻa e toe founga mātuʻaki mahuʻinga ʻe taha ke fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihová?
19 Ko e taha ʻo e founga ʻe lava ke tau fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtua ko Sihová ko e fai ʻo e ngaahi tokoni fakapaʻanga ki he ngāue fakamalanga ʻi māmani lahi kuó ne fakamafaiʻí. Kuo naʻinaʻi mai kiate kitautolu: “Fakaabaaba [fakalāngilangi, NW] kia Jihova aki hoo koloa, bea moe uluaki fua o hoo mea kotoabe kuo tupu.” (Palōvepi 3:9, PM) ʻOku ʻikai ke totonu ke taʻe tokangaʻi ʻe ha taha ʻa e monū ko ia ke fai ha ngaahi tokoni pehē he ko ha faingamālie ia ke fakalāngilangiʻi ai ʻa e ʻOtua ko Sihová. ʻOku lava foki ke tau toe fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻi heʻetau ngaahi lotú, ʻo fakahīkihikiʻi mo fakamālō kiate ia. (1 Kalonikali 29:10-13) Ko hono moʻoní, koeʻuhi ʻoku tau ʻalu atu kiate ia ʻi he anga-fakatōkilalo mo e ʻapasia loloto, ko ʻetau ʻalu ki he ʻOtuá ʻi he lotu ʻoku foaki ai ki ai ʻa e fakalāngilangí.
20. (a) Ko hai ʻoku faʻa fakalāngilangiʻi ʻe he kakai ʻo e māmaní, pea ʻoku anga-fēfē? (e) ʻE lava ke tau toe fakalāngilangiʻi ʻa Sihova ʻaki haʻatau tokanga ki he fekau fē?
20 Ko e kakai tokolahi ʻi he ʻahó ni, fakatautefito ki he kau talavoú, ʻoku nau fakalāngilangiʻi ʻa kinautolu ʻoku nau mālieʻia aí ʻaki ʻenau faʻifaʻitaki kiate kinautolu—ʻaki ʻenau talanoa ʻo hangē ko kinautolú pea fai ʻa e ngaahi tōʻonga ʻo hangē ko kinautolú. Ko e faʻahinga ʻoku nau faʻa faʻifaʻitaki ki aí ko e kau helo ʻi he ngaahi sipotí pe ko e kau ʻiloa ʻi he malaʻe ʻo e fakafiefiá. ʻI hono faikehekehé, ko e kau Kalisitiané, ʻoku totonu ke tau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻaki ʻa ʻetau feinga ke faʻifaʻitaki ki ai. Kuo naʻinaʻi mai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ke tau fai pehē: “Mou hoko muʻa ko e kau faʻifaʻitaki ki he ʻOtua, ʻo tāu mo e fanau kuo ʻofeina: pea fou ʻi he ʻofa.” (ʻEfesō 4:32, 33 [ʻEf 5:1, 2, PM]) ʻIo, ʻi he feinga ke faʻifaʻitaki kia Sihová, ʻoku tau fakalāngilangiʻi ai ia.
21. (a) Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻoatu ʻa e nāunau mo e fakalāngilangi kia Sihová? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi pale ʻe ʻoange ʻe Sihova kiate kinautolu ʻoku nau fakalāngilangiʻi iá?
21 Ko e moʻoni, ʻoku lahi ʻa e ngaahi founga ia ʻa ia ʻe lava pea ʻoku totonu ke tau ʻoatu ai ʻa e nāunau mo e fakalāngilangi ki he ʻOtuá. Kae ʻoua naʻa teitei ngalo ʻiate kitautolu ko ʻetau maʻu maʻu pē ʻa ʻene Folofolá pea hoko ʻo alāanga lelei ange mo Iá, te tau malava lahi ange ai ke fakalāngilangiʻi ia. Ko e hā ʻa e ngaahi pale ʻo e fai peheé? ʻOku pehē ʻe Sihova: “Ko kinautolu ʻoku nau fakalāngilangiʻi au te u fakalāngilangiʻi.” (1 Sāmiuela 2:30, NW) ʻE faifai atu pē pea ʻe fakalāngilangiʻi ʻe Sihova ʻa ʻene kau lotú ʻaki ʻene ʻoange kiate kinautolu ʻa e moʻui taʻengata ʻi he fiefia, ʻi hēvani ʻi he tuʻunga ko e kau kaungā-pule mo hono ʻAló, ko Sīsū Kalaisi, pe ʻi he Palataisi he māmaní.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko hai ʻoku faʻa fakalāngilangiʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá, pea ko hai ʻoku nau faʻa liʻaki hono fai ki ai ha fakalāngilangí?
◻ Ko e hā ʻa e ʻuhinga ke fakalāngilangiʻi ha tokotaha, pea ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe malava ke fai aí?
◻ Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi ʻuhinga tefito ʻoku taau ai ke fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová?
◻ Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻe lava ke tau fakalāngilangiʻi ai ʻa Sihová?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻoku fakapaleʻi ai ʻe Sihova ʻa kinautolu ʻoku fakalāngilangiʻi iá?