ʻOku Fakahoko ʻe Sihova ʻEne Ngaahi Talaʻofa ki he Faʻahinga Anga-Tonú
“Ko ia naʻa ne tala ʻa e ngaahi palomesi ko e toko taha ʻoku fai ki heʻene lea.”—HEPELU 10:23.
1, 2. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau maʻu ʻa e falala kakato ki he ngaahi talaʻofa ʻa Sihová?
ʻOKU kōlenga ʻe Sihova ʻa ʻene kau sevānití ke nau fakatupulekina mo tauhi maʻu ha tui fefeka kiate ia mo ʻene ngaahi talaʻofá. ʻAki ʻa e tui ʻoku pehē, ʻe lava ʻe ha taha ke falala kakato kia Sihova te ne fai ʻa ia kuó ne talaʻofa ke faí. ʻOku fakahā ʻe heʻene Folofola fakamānavaʻí: “Naʻe fuakava ʻa Sihova Sapaoti ʻo pehe, Ko au e, hange ko ʻeku fakakaukau ʻe pehe ʻene hoko; pea hange ko ʻeku tuʻutuʻuni ʻe pehe ʻene tuʻu.”—Aisea 14:24.
2 Ko e fakamatala ko ia, “Naʻe fuakava ʻa Sihova Sapaoti,” ʻokú ne fakahā ʻokú ne fai ʻene fuakava molumalu ke fakahoko ʻene ngaahi talaʻofá. Ko e ʻuhinga ia ʻoku lava ai ke pehē ʻe heʻene Folofolá: “Falala ki he ʻEiki ʻaki ʻa e kotoa ʻo ho loto, ʻo ʻouae fāki ki ho poto oʻou: ke ke fakaongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pe, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻalunga.” (Palovepi 3:5, 6) ʻI he taimi ʻoku tau falala ai kia Sihová pea fakaʻatā kitautolu ke tataki ʻe hono potó, ko hotau ngaahi halá ʻe tākiekina taʻetuku atu ki he moʻui taʻengatá, he ko e poto ʻo e ʻOtuá ko e “ʻakau ʻo e moʻui ia kiate kinautolu ʻoku puke ia.”—Palovepi 3:18; Sione 17:3.
Tui Moʻoni ʻi he Kuonga Muʻá
3. Naʻe anga-fēfē hono fakahā ʻe Noa ʻa ʻene tui kia Sihová?
3 Ko e lēkooti ʻo e ngaahi ngāue ʻa Sihova ki he faʻahinga ʻoku nau tui moʻoní ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻa ʻene falalaʻangá. Ko e fakatātaá, laka hake ʻi he taʻu ʻe 4,400 kuo maliu atú, naʻe tala ʻe he ʻOtuá kia Noa ko e māmani ko ia ʻo hono ʻahó ʻe fakaʻauha ia ʻaki ha Lōmaki ʻi he māmaní kotoa. Naʻá ne fakahinohino kia Noa ke langa ha fuʻu ʻaʻake lahi ki hono fakahaofi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá mo e moʻui ʻa e fanga manú. Ko e hā naʻe fai ʻe Noá? ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe he Hepelu 11:7: “Ko tui naʻe ngaue ai ʻa Noa, ʻi hono valokia ki ha ngaahi meʻa kuo teʻeki hamai; pea ʻi heʻene manavahe ki ai, naʻa ne faʻu ʻa e Aake moʻo fakamoʻui hono ʻapi.” Ko e hā naʻe tui ai ʻa Noa ki ha faʻahinga meʻa kuo halaʻatā haʻane hoko ki muʻa, ha faʻahinga meʻa “kuo teʻeki hamai”? Koeʻuhí he naʻá ne ʻilo feʻunga ki he ngaahi feangainga ki muʻa ʻa e ʻOtuá mo e fāmili ʻo e tangatá ke mahino ai ko e hā pē meʻa ʻoku folofola ki ai ʻa e ʻOtuá ʻoku hoko moʻoni ia. Ko ia, naʻe falala ʻa Noa ko e Lōmakí ʻe toe hoko pē mo ia.—Senesi 6:9-22.
4, 5. Ko e hā naʻe falala kakato ai ʻa ʻĒpalahame kia Sihová?
4 Ko e toe faʻifaʻitakiʻanga ʻe taha ʻo e tui moʻoní ko ʻĒpalahame. ʻI he meimei taʻu ʻe 3,900 kuo maliu atú, naʻe tala ʻe he ʻOtuá kiate ia ke feilaulauʻaki ʻa ʻAisake, ko hono foha pē taha ʻi hono uaifi ko Selá. (Senesi 22:1-10) Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa ʻĒpalahamé? ʻOku fakahā ʻe he Hepelu 11:17: “Ko tui ne feilaulau ʻaki ai ʻe Epalahame ʻa Aisake ʻi hono ʻahiʻahi naʻe fai.” Kae kehe, ʻi he mōmeniti fakaʻosí, naʻe taʻofi ʻe he ʻāngelo ʻa Sihová ʻa ʻĒpalahame. (Senesi 22:11, 12) Neongo ia, ko e hā ka fakakaukau ai ʻa ʻĒpalahame ke fai ha meʻa pehē? Koeʻuhí, hangē ko ia ko e lau ʻa Hepelu 11:19, “naʻa ne pehe, naʻa mo e pekia, ka ʻoku mafai ʻe he ʻOtua ke fokotuʻu [ʻa ʻAisake] mei ai.” Ka naʻe malava fēfē ke maʻu ʻe ʻĒpalahame ha tui ki ha toetuʻu lolotonga ia naʻe halaʻatā ke ne mātā ha meʻa pehē pea naʻe ʻikai ha meʻa pehē kuo lēkooti ki muʻa?
5 Manatuʻi, naʻe taʻu 89 ʻa Sela ʻi he taimi naʻe talaʻofa ange ai ʻe he ʻOtuá kiate kinaua ha fohá. Ko e manava ʻo Selá naʻe ʻikai toe lava ia ʻo fanau—naʻe mate, ko hono ʻai mahinó ia. (Senesi 18:9-14) Naʻe toe fakafoki ʻe he ʻOtuá ʻa e manava ʻo Selá ʻo moʻui, peá ne fanauʻi ai ʻa ʻAisake. (Senesi 21:1-3) Naʻe ʻilo ʻe ʻĒpalahame koeʻuhí naʻe toe fakafoki ʻe he ʻOtuá ʻa e manava ʻo Sela naʻe maté ki he moʻuí, ko ia te ne toe lava foki ke fakafoki ʻa ʻAisake ki he moʻuí ʻo ka fiemaʻu. ʻOku pehē ʻe he Loma 4:20, 21 ʻo fekauʻaki mo ʻĒpalahame: “Naʻe ʻikai te ne talaʻa ki he talaʻofa ʻa e ʻOtua ʻi haʻane taʻetui; ka naʻe hoko ʻo kaukaua ʻene tui, mo ne fakahikihikiʻi ʻa e ʻOtua; mo matuʻaki falala, ko e meʻa kuo ne talaʻofa ki ai ʻoku ne malava foki ke fai.”
6. Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Siosiua ʻa ʻene falala kia Sihová?
6 Laka hake ʻi he taʻu ʻe 3,400 kuo maliu atú ʻi he taimi naʻe lahi hake ai ʻa Siosiua ʻi he taʻu ʻe teaú pea hili hono aʻusia ʻe he kotoa ʻo ʻene moʻuí ʻa e falalaʻanga moʻoni ʻa e ʻOtuá, naʻá ne ʻomi ai ʻa e ʻuhinga ko eni ki heʻene falalá: “ʻOku ʻilo ʻe he kotoa ʻo homou loto, mo e kotoa ʻo homou laumalie, kuo ʻikai to kelekele ha momoʻi meʻa ʻe taha ʻi he ngaahi lelei fuape naʻe talaʻofa ʻe Sihova ko homou ʻOtua maʻamoutolu; kuo hoko kotoa pe kiate kimoutolu, kuo ikai ke hala ha meʻa ʻe taha.”—Siosiua 23:14.
7, 8. Ko e hā ʻa e founga fakaefakahaofi naʻe fai ʻe he kau Kalisitiane anga-tonú ʻi he ʻuluaki senitulí, pea ko e hā hono ʻuhingá?
7 ʻI he taʻu ʻe 1,900 nai kuo maliu atú, naʻe tokolahi ʻa e kakai anga-fakatōkilalo naʻa nau fakahāhā ʻa e tui moʻoní. Naʻa nau ʻiloʻi mei hono fakahoko ʻo e kikite ʻa e Tohitapú ko Sīsū ʻa e Mīsaiá pea nau tali ai ʻene ngaahi akonakí. ʻI hono maʻu ʻa e ngaahi makatuʻunga fefeka ʻi he ngaahi foʻi moʻoní pea ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, naʻa nau tui ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Sīsuú. Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe pehē ai ʻe Sīsū ko e fakamaau ʻa e ʻOtuá ʻe hoko mai ki Siutea mo Selusalema koeʻuhí ko e taʻemāʻoniʻoní, naʻa nau tui kiate ia. Pea ʻi he taimi naʻá ne tala ai kiate kinautolu ʻa e faʻahinga ʻalunga naʻe pau ke nau fai ke haofaki ai ʻenau moʻuí, naʻa nau fai ia.
8 Naʻe tala ʻe Sīsū ki he kau tuí, ko e taimi ko ia ʻe kāpui ai ʻe he ngaahi konga kaú ʻa Selusalemá, ʻoku totonu leva ke nau hola. Naʻe haʻu moʻoni ʻa e kau tau Lomá ke tauʻi ʻa Selusalema ʻi he taʻu 66 T.S. Ka naʻe toe mavahe ʻa e kau Lomá ia ʻi ha faʻahinga ʻuhinga naʻe ʻikai ʻiloʻi. Ko e fakaʻilonga ia ki he kau Kalisitiané ke siʻaki ʻa e koló, he naʻe ʻosi pehē ʻe Sīsū: “Ka mou ka vakai ki he kapui ʻo Selusalema ʻe he ngaahi matatau, te mou toki ʻilo kuo ofi hono fakaʻauha. Pea ke toki hola ki he moʻunga ʻa kinautolu ʻoku ʻi Siutea; pea ko kinautolu ʻoku ʻi loto kolo ke hiki mei ai; pea ko kinautolu ʻoku ʻi ʻuta ke ʻoua te nau hu ki he kolo.” (Luke 21:20, 21) Ko e faʻahinga naʻa nau tui moʻoní naʻa nau siʻaki ʻa Selusalema mo e ngaahi ʻēlia takatakaí pea nau hola ki he malú.
Ngaahi Nunuʻa ʻo e Siʻi ʻo e Tuí
9, 10. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe he kau taki lotú ʻenau taʻetui kia Sīsuú? (e) Ko e hā fua ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e taʻetui ko iá?
9 Ko e hā naʻe fai ʻe he faʻahinga naʻe ʻikai haʻanau tui moʻoní? Naʻe ʻikai te nau hola ʻi he taimi naʻa nau maʻu ai ʻa e faingamālié. Naʻa nau fakakaukau ʻe lava ʻe honau kau takí ʻo fakahaofi kinautolu. Lolotonga iá, naʻe toe maʻu ʻe he kau taki ko iá mo honau kau muimuí ʻa e fakamoʻoni ki he tuʻunga Mīsaia ʻo Sīsuú. Ko ia, ko e hā naʻe ʻikai ai ke nau tali ʻa e meʻa naʻá ne leaʻakí? Koeʻuhí ko e tuʻunga fulikivanu ʻo honau lotó. Naʻe eʻa eni ki muʻa ange ʻi he taimi naʻa nau sio ai ki he ʻaukolo ko ia ʻa e tokolahi ʻo e kakai lāuvalé kia Sīsū ʻi he hili ʻene fokotuʻu ʻa Lasalosí. ʻOku pehē ʻe he Sione 11:47, 48: “Naʻe hanga ai ʻa e houʻeiki taulaʻeiki mo e kau Falesi, ʻo nau fai ha fakataha [ʻa e fakamaauʻanga lahi faka-Siú], ʻo nau pehē, Ko e ha muʻa ʻoku tau fai? he ko e tangata ni [ʻa Sīsū] ko e meʻa ngei ʻene fai mana. Kapau te tau tuku ia ke fai pehē ai pē, ʻe tui pikitai kiate ia ʻa e kakai kotoa pē, pea ʻe haʻu ʻa e kau Loma, ʻo ʻave hotau fonua mo hotau puleʻanga fakatouʻosi.” ʻOku pehē ʻe he veesi 53: “Ko ia, hili ʻa e ʻaho ko ia naʻa nau puleakiʻi hano tamateʻi.”
10 He mana fakaofo moʻoni ia naʻe fai ʻe Sīsuú—ʻa hono fakafoki mai ʻa Lasalosi mei he maté! Ka naʻe fiemaʻu ʻe he kau taki lotú ia ke tāmateʻi ʻa Sīsū ʻi heʻene fai iá. Ko ʻenau fuʻu fulikivanú naʻe toe fakaeʻa lahi ia ʻi he taimi naʻe “puleakiʻi ʻe he houʻeiki taulaʻeiki ke tamateʻi mo Lasalosi foki; koeʻuhi ko e meʻa ʻiate ia naʻe mole ai ha tokolahi ʻo haʻa Siu, ʻo tui pikitai kia Sisu.” (Sione 12:10, 11) Ko e toki ʻosi pē ia hono fokotuʻu ʻa Lasalosi mei he maté, pea ko eni ia kuo fiemaʻu ʻe he kau taulaʻeiki ia ko iá ke nau sio kuo toe mate ʻa Lasalosi! Naʻe ʻikai ke nau tokanga kinautolu fekauʻaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pe ko e lelei ʻa e kakaí. Naʻa nau siokita, ʻo tokanga pē fekauʻaki mo honau ngaahi tuʻungá mo honau ngaahi faingamālié. “Naʻe lahi ʻenau manako ki he fakahikihikiʻi ʻe he tangata ʻi he fakahikihikiʻi ʻe he ʻOtua.” (Sione 12:43) Ka naʻa nau inumia ʻenau taʻetuí. ʻI he taʻu 70 T.S., naʻe toe foki mai ʻa e kau tau Lomá ʻo haveki honau feituʻú mo honau puleʻangá, pea pehē ki he tokolahi ʻo kinautolu.
Fakahāhaaʻi ʻo e Tuí ʻi Hotau Taimí
11. ʻI he konga ki muʻa ʻo e senituli ko ʻení, naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻa e tui moʻoní?
11 ʻI he senituli ko ʻení, kuo toe ʻi ai ʻa e kau tangata mo e kau fefine tui moʻoni tokolahi. Ko e fakatātaá, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1900 tupú, naʻe fakatuʻamelie ʻa e kakaí fakalūkufua ki ha kahaʻu melino mo tuʻumālie. ʻI he taimi tatau, ko e faʻahinga naʻa nau tui kia Sihová naʻa nau fanongonongo ʻoku fangafanga ke toki hū atu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki hono taimi faingataʻaʻia kovi tahá. Ko e meʻa ia naʻe tomuʻa tala ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he Mātiu vahe 24, 2 Timote vahe 3, mo e ngaahi feituʻu kehe. Ko e meʻa naʻe leaʻaki ʻe he kakai tui ko iá naʻe hoko moʻoni, ʻo kamata ʻi he 1914 ʻaki ʻa e Tau I ʻa Māmaní. Naʻe hū moʻoni atu ʻa e māmaní ki he “kuonga fakamui” naʻe tomuʻa talá mo e “ngaahi taimi faingataʻa.” (2 Timote 3:1) Ko e hā naʻe ʻilo ai ʻe he kau sevāniti ia ʻa Sihová ʻi he taimi ko iá ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní lolotonga naʻe ʻikai pehē ʻa e niʻihi kehé ia? Koeʻuhí, hangē ko Siosiuá, naʻa nau maʻu ʻa e tui he ʻikai tō kelekele ha foʻi folofola ʻe taha ʻa Sihova.
12. ʻI he ʻaho ní, ko e hā ʻa e talaʻofa ʻa Sihova ʻoku falala kakato ki ai ʻene kau sevānití?
12 ʻI he ʻahó ni, ko e kau sevāniti ʻa Sihova ʻa ia ʻoku nau falala kiate iá, ko honau tokolahí ʻoku ofi ʻi he ono miliona ʻi māmani lahi. ʻOku nau ʻilo mei he fakamoʻoni ko ia ʻo hono fakahoko ʻo e folofola fakaekikite ʻa e ʻOtuá kuo vavé ni ke ne fakangata ʻa e fokotuʻutuʻu fakamālohi mo taʻetaau ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻú ni. Ko ia, ʻoku nau falala kuo ofi ʻa e taimí ʻi he taimi te nau sio ai ki hono fakahoko ʻo e 1 Sione 2:17, ʻa ia ʻoku pehē: “ʻOku fakaʻaʻau ke mole ʻa mamani mo ʻene holi aʻana: ka ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” ʻOku falala kakato ʻene kau sevānití ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻa e talaʻofa ko ʻení.
13. Ko e hā hono lahi ʻe lava ke ke falala ai kia Sihová?
13 Ko e hā hono lahi te ke lava ʻo falala ai kia Sihová? ʻAki hoʻo moʻuí! Neongo kapau ʻe mole hoʻo moʻuí he taimí ni ko hoʻo tauhi kiate iá, te ne fakafoki atu ʻe ia ha moʻui maʻongoʻonga ange ʻi he toetuʻú. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe Sīsū kiate kitautolu: “ʻOku ʻunu mai ha taimi, ʻa ia ʻe fanongo ai ki hono leʻo ʻe he kakai kotoa pe ʻoku ʻi he ngaahi faʻitoka [ʻa ia, ʻoku ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá], pea te nau ʻalu atu mei ai.” (Sione 5:28, 29) ʻOkú ke ʻilo ha toketā, taki fakapolitikale, tokotaha saienisi, tangata pisinisi, pe ha faʻahinga tangata pē ʻokú ne lava ʻo fai ia? Ko honau lēkooti ʻi he kuohilí ʻoku hā ai ʻe ʻikai te nau malava. ʻOku malava ʻe Sihova, pea te ne fai ia!
Ko ha Kahaʻu Fakaofo Maʻá e Faʻahinga Anga-Tonú
14. Ko e hā ʻa e kahaʻu fakaofo ʻoku talaʻofa mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga anga-tonú?
14 Naʻe fakahā ʻe Sīsū ʻa e papau moʻoni ʻo ha māmani foʻou ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá, ʻi heʻene pehē: “Monūʻiaā ka ko kinautolu ʻoku faʻa kataki: he ʻe to moʻonautolu ʻa e fonua.” (Mātiu 5:5) ʻOku fakafefekaʻi ʻe he meʻa ko iá ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻi he Sāme 37:29: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” Pea ki muʻa siʻi pē ʻi he pekia ʻa Sīsuú ʻi he taimi naʻe fakahāhaaʻi ai ʻe ha toko taha faikovi ʻa ʻene tui kiate iá, naʻe tala ange ʻe Sīsū ki he tangata ko iá: “Te ke ʻi Palataisi mo au.” (Luke 23:43) ʻIo, koeʻuhi ko e Tuʻi ia ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe sio ʻa Sīsū ki ai ko e tangata ko ʻení ʻe fokotuʻu ia ki he moʻuí ʻi māmani fakataha mo e faingamālie ke moʻui taʻengata ʻi he Palataisi ko iá. ʻI he ʻahó ni, ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau tui ki he Puleʻanga ʻo Sihová te nau toe lava mo kinautolu ke hanga atu ki he moʻui ʻi he Palataisí ʻi he taimi ko ia “e holoholo e he Otua ae loimata kotoabe mei ho nau mata; bea e ikai kei ai ha mate, be ha ogojia, be ha tagi, bea e ikai kei ai ha mamahi.”—Fakahā 21:4, PM.
15, 16. Ko e hā ʻe melino pehē ai ʻa e moʻuí ʻi he māmani foʻoú?
15 Fakaʻuta atu angé ʻoku tau ʻi he māmani foʻou ko iá. Sio loto atu kuo tau ʻosi nofo ai. Tuai e kemo, ʻa e ʻikai kei mataʻofi ʻetau sio ʻi he feituʻu kotoa pē ki he kakai fiefia ʻoku nau nofo fakataha ʻi he melino fakaʻaufuli. ʻOku nau fiefia ʻi he ngaahi tuʻunga tatau mo ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Aisea 14:7: “ʻOku malōlō ʻa mamani katoa, ʻoku nonga, ʻoku nau pa mavava.” Ko e hā ʻoku nau pehē aí? Ko e taha, fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi loka ʻi he ngaahi matapā ki he ngaahi falé. ʻOku ʻikai toe ʻi ai ha fiemaʻu ia ki ai, koeʻuhí ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha faihia ia pe fakamālohi. ʻOku hangē tofu pē ko e meʻa naʻe pehē ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻe hoko ki aí: “Te nau nofo taki taha ʻi hono lolo vaine, pea ʻi hono lolo fiki; ʻo ʻikai mafakahohaʻa kinautolu ʻe ha taha.”—Maika 4:4.
16 ʻOku ʻikai toe ʻi ai mo ha tau ia, he ʻi he māmani foʻou ko ení, ʻoku tapui ʻa e taú ia. Ko e ngaahi naunau tau kotoa pē kuo fulihi ia ko e ngaahi meʻa ngāue fakamelino. ʻI he ʻuhinga kakató, kuo fakahoko ʻa e Aisea 2:4: “Te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.” Ka, ko e meʻa foki ia, naʻa tau ʻamanaki ki aí! Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko e tokolahi ʻo e kau nofo ʻi he māmani foʻoú naʻa nau ako kinautolu ke fai ʻa e meʻa ko iá lolotonga ʻenau tauhi ʻa e ʻOtuá ʻi he māmani motuʻá.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e nofó ʻe lakalakaimonū ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
17 ʻOku ʻi ai ʻa e toe meʻa ʻe taha ʻokú ke fakatokangaʻi ko e ʻikai ke ʻi ai ha masivá. ʻOku ʻikai nofo ha taha ʻi ha fale palakū pe tui ha vala mahaehae pe taʻemaʻu ʻapi. ʻOku maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ha ʻapi fakafiemālie mo e konga ʻapi kuo tauhi lelei mo hono ngaahi ʻakau mo e ngaahi matala fakaʻofoʻofa. (Aisea 35:1, 2; 65:21, 22; Isikeli 34:27) Pea ʻoku ʻikai ʻi ai ha fiekaia koeʻuhí he kuo fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻene talaʻofa ko ia ʻe hulu ʻa e meʻakaí ki he tokotaha kotoa pē: “ʻE fokoleta ʻa e koané ʻi he fonuá; ʻi he tumutumu ʻo e ngaahi moʻungá ʻe mahutafea.” (Sāme 72:16, NW) Ko e moʻoni, ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe mafola ʻi māmani kātoa ha palataisi mātuʻaki fakaʻofoʻofa, ʻo hangē pē ko ia naʻe taumuʻa ki ai ʻa e ʻOtuá ʻi ʻĪtení.—Senesi 2:8.
18. ʻI he māmani foʻoú, ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe ʻikai te ne toe fakamanamanaʻi ʻa e kakaí?
18 ʻOkú ke toe ofo ʻi he ivi mālohi ʻoku maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē. ʻOku hoko ʻení koeʻuhi kuo nau maʻu he taimí ni ha ngaahi sino mo ha ngaahi ʻatamai haohaoa. ʻOku ʻikai toe ʻi ai ha mahaki, mamahi, pe mate. ʻOku ʻikai toe ʻalu saliote ha taha pe nofo falemahaki. Kuo mole kotoa ia ʻo taʻengata. (Aisea 33:24; 35:5, 6) ʻIkai koā, ʻoku halaʻatā ha taha ʻo e fanga manú ʻoku toe fakailifia, he kuo ʻosi fakalalata kinautolu ʻaki ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá!—Aisea 11:6-8; 65:25; Isikeli 34:25.
19. Ko e hā ʻe hoko ai ʻa e ʻaho kotoa pē ʻi he māmani foʻoú ʻo “fefiefiaʻi”?
19 He sivilaise fakaofo moʻoni ia ʻoku fokotuʻu ʻe he kakai anga-tonu ʻo e māmani foʻou ko ʻení! Ko honau iví mo honau potó mo e koloa ʻo e māmaní ʻe līʻoa ia ki he ngaahi taumuʻa lelei, ʻo ʻikai ki ha ngaahi meʻa fakamamahi; ke ngāue fakataha mo e niʻihi kehé, ʻikai ko e feʻauʻauhi mo kinautolu. Pea ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ke fetaulaki mo ia ko e tokotaha ia ʻe lava ke ke falala ki ai, koeʻuhí, hangē ko ia kuo talaʻofa ki ai ʻe he ʻOtuá, ko e tokotaha kotoa pē “ko e kau ako ʻa Sihova.” (Aisea 54:13) Koeʻuhi ko e tokotaha kotoa pē ʻoku puleʻi ia ʻe he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá, ko e foʻi māmaní “ʻe fonu . . . ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.” (Aisea 11:9) Ko e moʻoni, ko e ʻaho kotoa pē ʻi he māmani foʻou ko ʻení ʻe hangē ia ko e meʻa naʻe pehē ʻe he Sāme 37:11 ʻe hokó, ʻe “fefiefiaʻi.”
Ko ha Kahaʻu Fiefia Kuo Fakapapauʻi
20. Ko e hā kuo pau ke tau faí ka tau fiefia ʻi ha kahaʻu melino?
20 Ko e hā kuo pau ke tau faí ka tau kau ʻi he kahaʻu fiefia ko iá? ʻOku tala mai ʻe he Aisea 55:6 (PM) kiate kitautolu: “Kumi kia Jihova i he lolotoga oku faa ilo ia, ui kiate ia i he ene kei ofi.” Pea ʻi heʻetau kumí, ko ʻetau fakakaukaú ʻoku totonu ke hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Sāme 143:10: “Ako au ke u fai ho finangalo; he ko hoku ʻOtua ʻa hoʻo ʻAfio.” Ko e faʻahinga ʻoku nau fai ʻení ʻe lava ke nau ʻaʻeva taʻehamele ʻi he ʻao ʻo Sihová ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení pea lava ke nau hanga atu ki ha kahaʻu lelei. “Tokangaʻi ʻa siʻi haohaoa, pea vakavakai ʻa maʻoniʻoni e: He ko e ʻamui ʻo e tangata ko ia ko e koto tuʻumalie. Ka ko e kau faihala ʻe fakaʻauha fakataha: Ko e ʻamui ʻo e kau faihala ʻe motuhia.”—Sāme 37:37, 38.
21, 22. Ko e hā ʻoku fokotuʻutuʻu ʻe he ʻOtuá ʻi he ʻaho ní, pea ʻoku anga-fēfē hono fakahoko ʻa e akó?
21 ʻI he taimí ni ʻoku ui mai ʻe Sihova mei he puleʻanga kotoa pē ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau fiemaʻu ke nau fai hono finangaló. ʻOkú ne fokotuʻutuʻu kinautolu ki he makatuʻunga ʻo ʻene sōsaieti foʻou fakaemāmaní, ʻo hangē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe he kikite ʻa e Tohitapú: “ʻI he kuonga ʻamui [ʻa e taimi ʻa ia ʻoku tau lolotonga nofo aí] . . . ʻe ōange ʻa e ngaahi kakai lahi, pea te nau pehe, Haʻuā, ke tau ʻalu hake ki he moʻunga ʻo Sihova [ʻa ʻene lotu moʻoni māʻolungá] . . . te ne ako kiate kitautolu hano ngaahi ʻalunga, pea te tau fou ʻi hono ngaahi founga.”—Aisea 2:2, 3.
22 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Fakahā 7:9 ʻa e faʻahingá ni ko e “fuʻu kakai lahi . . . mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea.” ʻOku pehē ʻe he veesi 14: “Ko eni ia ʻakinautolu ʻoku haʻu mei he mamahi lahi,” ʻoku nau hao moʻui mai ʻi he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá. Ko e makatuʻunga ko ʻeni ki he māmani foʻoú ʻoku ofi honau tokolahí ʻi he ono miliona ʻi he taimí ni, mo e faʻahinga foʻou tokolahi ʻoku nau hoko ko hono konga ʻi he taʻu taki taha. Kātoa ʻa e kau sevāniti anga-tonu ko ʻeni ʻa Sihová ʻoku lolotonga fai hono akoʻi ki he moʻui ʻi heʻene māmani foʻoú. ʻOku nau lolotonga ako ki he ngaahi pōtoʻi fakalaumālie mo e ngaahi meʻa kehe ʻa ia ʻe fiemaʻu ki hono fulihi ʻo e foʻi māmani ko ʻení ki ha palataisi. Pea ʻoku nau falala kakato ko e Palataisi ko iá ʻe hoko ko ha meʻa moʻoni koeʻuhí “ko e toko taha ʻoku fai ki heʻene lea.”—Hepelu 10:23.
Ngaahi Poini ke Fakamanatu
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi nunuʻa naʻe ʻomi ʻe he taʻetuí ʻi he ʻuluaki senitulí?
◻ Ko e hā hono lahi ʻe lava ke falala ai ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá kiate iá?
◻ Ko e hā ʻa e kahaʻu ʻoku tuku tauhi mai ki he faʻahinga anga-tonú?
◻ Ko e hā kuo pau ke tau faí ke fakapapauʻi ai ha kahaʻu fiefia maʻa kitautolu ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá?
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
ʻI he taimí ni ʻoku lolotonga fokotuʻutuʻu ʻe Sihova ʻa e makatuʻunga ki ha sōsaieti foʻou fakaemāmani