LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w99 1/15 p. 25-27
  • Ko e Lao Tala Ngutú—Ko e Hā Naʻe Hiki Aí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Lao Tala Ngutú—Ko e Hā Naʻe Hiki Aí?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Naʻe Tupu mei Fē ʻa e Ngaahi Talatukufakaholó?
  • “Ko Hai Naʻa Ne Tuku Kiate Koe ʻa e Mafai Ko Ia?”
  • Matuʻutāmaki ʻa e Laó ​—Ko ha Fakamatalaʻi Foʻou
  • Ko e Hā ke Hiki Ai ha Lao Tala Ngutu?
  • Ko e Lao ki Muʻa ʻIa Kalaisí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Māʻoniʻoni ʻIkai ʻi he Ngaahi Talatukufakaholo
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1991
  • Hanganaki Kumi ʻa e Puleʻangá mo e Māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1991
  • Ko e Lao ʻa Kalaisí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
w99 1/15 p. 25-27

Ko e Lao Tala Ngutú—Ko e Hā Naʻe Hiki Aí?

KO E HĀ naʻe ʻikai tali ai ʻe he kau Siu tokolahi ʻo e ʻuluaki senitulí ʻa Sīsū ko e Mīsaiá? ʻOku fakamatala ha tokotaha sio tonu ʻe taha: “Pea kuo [hu ʻa Sīsū] ki he Temipale, pea ko e houʻeiki taulaʻeiki mo e kau mātuʻa ʻo e kakai Siu naʻa nau ʻunuʻunu kiate ia ʻi heʻene faiako, ʻo nau pehe, Ko e ha ho tuʻunga ʻoku ke fai ai ʻa e ngāhi meʻa ko eni? pea ko hai naʻa ne tuku kiate koe ʻa e tuʻunga [“mafai,” NW] ko ia?” (Mātiu 21:23) ʻI heʻenau vakaí, kuo foaki ʻe he Māfimafi-Aoniú ki he puleʻanga Siú ʻa e Tolá (Lao), pea naʻe foaki ai ki he kau tangata pau ʻa e mafai kuo foaki ʻe he ʻOtuá. Naʻe maʻu ʻe Sīsū ha mafai pehē?

Naʻe fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e fakaʻapaʻapa taupotu ki he Tolá pea ki he faʻahinga ko ia naʻe tuku ki ai ʻa e mafai moʻoní. (Mātiu 5:​17-​20; Luke 5:​14; 17:14) Ka naʻá ne faʻa tukuakiʻi ʻa e faʻahinga ko ia naʻa nau lākahala mei he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. (Mātiu 15:​3-9; 23:​2-​28) Ko e kau tangata peheé naʻa nau muimui he ngaahi talatukufakaholo naʻe hoko ʻo ʻiloa ko e lao tala ngutú. Naʻe talitekeʻi ʻe Sīsū ʻa hono mafaí. Naʻe iku ai, ʻo talitekeʻi ia ʻe he tokolahi ʻi hono tuʻunga ko e Mīsaiá. Naʻa nau tui ko e tokotaha pē ʻokú ne poupouʻi ʻa e ngaahi talatukufakaholo ʻa e faʻahinga ko ia naʻe ʻi he tuʻunga mafai ʻi honau lotolotongá naʻe lava ke ne maʻu ʻa e poupou ʻa e ʻOtuá.

Naʻe tupu mei fē ʻa e lao tala ngutu ko ení? Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo vakai ki ai ʻa e kau Siú ʻokú ne maʻu ʻa e mafai tatau mo e Lao kuo hiki naʻe lēkooti ʻi he ngaahi Konga Tohitapú? Pea kapau naʻe ʻuhingá ke hoko ko ha talatukufakaholo tala ngutu, ko e hā naʻe faifai atu ai ʻo hiki iá?

Naʻe Tupu mei Fē ʻa e Ngaahi Talatukufakaholó?

Naʻe hoko ʻa e kau ʻIsilelí ki ha vahaʻangatae fuakava mo e ʻOtua ko Sihová ʻi Moʻunga Sainai ʻi he 1513 K.M. Naʻa nau maʻu fakafou ʻia Mōsese, ʻa e ngaahi lao ʻo e fuakava ko iá. (Ekisoto 24:3) ʻI he muimui ki he ngaahi tuʻutuʻuni ko ení te nau ʻatā ai ke ‘fakatapuʻi ai kinautolu, pea nau maʻoniʻoni, he ʻoku maʻoniʻoni honau ʻOtua ko Sihová.’ (Livitiko 11:44) ʻI he malumalu ʻo e fuakava Laó, naʻe kau ʻi he lotu kia Sihová ʻa e ngaahi feilaulau naʻe fai ʻe ha tuʻunga taulaʻeiki naʻe fakanofo. Naʻe pau ke ʻi ai ha feituʻu tefito ki he lotú​—ʻa ia naʻe toki fai ʻi he temipale ʻi Selusalemá.​—Teutalonome 12:​5-7; 2 Kalonikali 6:​4-6.

Naʻe tokonaki mai ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e faʻunga fakalūkufua ki he lotu ʻa ʻIsileli kia Sihová ʻi he tuʻunga ko ha puleʻangá. Kae kehe, naʻe ʻikai ke fakamatalaʻi kakato ʻa e ngaahi fakaikiiki ia ʻe niʻihi. Hangē ko ení, naʻe tapui ʻe he Laó ʻa e ngāue ʻi he Sāpaté, ka naʻe ʻikai te ne fokotuʻu ha faikehekehe pau ʻi he vahaʻa ʻo e ngāué mo e ngaahi tōʻonga kehé.​—Ekisoto 20:10.

Kapau naʻe sio ʻa Sihova ʻoku feʻunga ke fai pehē, naʻe mei lava ke ne tokonaki mai ha ngaahi tuʻutuʻuni fakaikiiki ʻokú ne kāpui ʻa e fehuʻi kotoa pē ʻoku ala fakaʻuta atu ki aí. Ka naʻá ne fakatupu ʻa e tangatá mo ha konisēnisi, pea naʻá ne fakaʻatā kiate kinautolu ʻa e mafai ke tauhi kiate ia ʻi ha tuʻunga ngaofengofua ʻi loto ʻi he faʻunga ʻo ʻene ngaahi laó. Naʻe fai ʻe he Laó ha tuʻutuʻuni ki he ngaahi keisi fakaefakamaau ke fai ia ʻe he kau taulaʻeikí, kau Līvaí, mo e kau fakamāú. (Teutalonome 17:​8-​11) ʻI he tupulekina ʻa e ngaahi keisí, naʻe fokotuʻu ai ʻa e ngaahi sīpinga pau ki muʻa, pea ʻoku ʻikai ha veiveiua ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni naʻe paasi atu ia mei he toʻutangata ki he toʻutangata. Ko e ngaahi founga ʻo hono tokangaʻi ʻo e ngaahi fatongia fakataulaʻeiki ʻi he temipale ʻo Sihová naʻe tukuʻau ia mei he tamaí ki he fohá. Ko e fakautuutu lahi ange ʻa e meʻa ʻoku aʻusia ʻe he kotoa ʻo e puleʻangá, ko e fakautuutu lahi ange ai pē ia ʻa e ngaahi talatukufakaholó.

Kae kehe, ʻi he konga tefito ʻo e lotu ʻa ʻIsilelí, naʻe kei ʻi ai pē ʻa e Lao kuo hiki naʻe ʻoange kia Mōsesé. ʻOku pehē ʻi he Ekisoto 24:​3, 4: “Naʻe haʻu ʻa Mosese, ʻo ne aʻau ki he kakai ʻa e ngaahi folofola ʻa Sihova, mo e ngaahi kupuʻi konisitutone: pea naʻe tali leʻo taha ʻa e kakai, ʻo nau pehe, Ko e meʻa kotoa kuo folofola ki ai ʻe Sihova te mau fai. Pea tohi ʻe Mosese ʻa e ngaahi foʻi folofola ʻa Sihova.” Ko e tauhi ko ia ki he ngaahi fekau kuo hiki ko ení naʻe fakaʻosiʻaki ai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene fuakava mo e kau ʻIsilelí. (Ekisoto 34:​27, fakaʻītali ʻamautolu.) Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ha feituʻu ia ʻi he ngaahi Konga Tohitapú ʻe lave ai ʻoku ʻi ai ha lao tala ngutu.

“Ko Hai Naʻa Ne Tuku Kiate Koe ʻa e Mafai Ko Ia?”

ʻOku hā mahino hono tuku ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e mafai mo e fakahinohino fakalotu tefito ki he nima ʻo e kau taulaʻeikí, ʻa e ngaahi hako tukufakaholo ʻo ʻĒloné. (Livitiko 10:​8-​11; Teutalonome 24:8; 2 Kalonikali 26:​16-​20; Malakai 2:7) Kae kehe, ʻi he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, naʻe hoko ai ʻa e kau taulaʻeiki ʻe niʻihi ʻo taʻeangatonu mo fakameleʻi. (1 Samiuela 2:​12-​17, 22-​29; Selemaia 5:​31; Malakai 2:​8, 9) Lolotonga ʻa e kuonga ʻo e pule faka-Kalisí, naʻe fakangaloku ai ʻe he kau taulaʻeiki tokolahi ʻa e ngaahi ʻīsiu fakalotú. ʻI he senituli hono ua K.M., ko e kau Fālesí​—ko ha kulupu foʻou ʻi he lotu faka-Siú naʻe ʻikai te nau falala ki he tuʻunga taulaʻeikí—naʻe kamata ke nau fokotuʻu ha ngaahi talatukufakaholo ʻa ia ʻe lava ke vakai ai ʻa e tangata lāuvalé kiate ia ʻokú ne ʻi he tuʻunga toputapu tatau mo e taulaʻeikí. Naʻe manakoa ʻa e ngaahi talatukufakaholó ki he tokolahi, ka ko ha fakalahi taʻefakahōifua ia ki he Laó.​—Teutalonome 4:2; 12:32 (13:​1, ʻi he ngaahi pulusinga faka-Siú).

Naʻe hoko ʻa e kau Fālesí ko e kau mataotao foʻou ia ʻo e Laó, ʻi hono fai ʻa e ngāue naʻa nau ongoʻi naʻe ʻikai ke fai ia ʻe he kau taulaʻeikí. Koeʻuhi naʻe ʻikai fakaʻatā ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa honau mafaí, naʻa nau faʻu ai ʻa e ngaahi founga foʻou ʻo hono fakaʻuhingaʻi ʻo e Konga Tohitapú fakafou ʻi he ngaahi heliaki fakamisiteli pea ʻi he ngaahi founga kehe ʻa ia naʻe hā ngalingali naʻá ne poupouʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú.a Koeʻuhi ko e kau tauhi mo e kau poupou tefito kinautolu ʻo e ngaahi talatukufakaholo ko ení, naʻa nau fakatupu ai ha makatuʻunga foʻou ʻo e mafaí ʻi ʻIsileli. ʻI he aʻu mai ki he ʻuluaki senituli T.S., naʻe hoko ai ʻa e kau Fālesí ko ha mafai tuʻu-ki-muʻa ia ʻi he lotu faka-Siú.

ʻI heʻenau tānaki ʻa e ngaahi talatukufakaholo tala ngutu naʻe lolotonga ʻi aí pea mo e kumi ki ha tuʻunga Fakatohitapu ke fokotuʻu ha toe ngaahi talatukufakaholo ʻanautolu tonu, naʻe sio ai ʻa e kau Fālesí ki he fiemaʻu ke fai hano tānaki mai ha mafai ki heʻenau ngāué. Naʻe fanauʻi ai ha foʻi tui foʻou fekauʻaki mo e tupuʻanga ʻo e ngaahi talatukufakaholo ko ení. Naʻe kamata ke akoʻi ʻe he kau lāpaí: “Naʻe maʻu ʻe Mōsese ʻa e Tolá ʻi Sainai peá ne ʻoange ia kia Siosiua, Siosiua ki he kau mātuʻá, pea ko e kau mātuʻá ki he kau palōfitá. Pea naʻe ʻoange ia ʻe he kau palōfitá ki he kau tangata ʻo e fuʻu fakataha lahí.”​—Avot 1:​1, ko e Misinā.

ʻI he pehē ko ia, “naʻe maʻu ʻe Mōsese ʻa e Tolá,” naʻe lave ai ʻa e kau lāpaí ʻo ʻikai ngata pē ki he ngaahi lao kuo hikí ka ki he kotoa ʻo ʻenau ngaahi talatukufakaholo tala ngutú. Naʻa nau taukaveʻi ko e ngaahi talatukufakaholó ni​—naʻe ʻilo pea faʻu ʻe he kau tangatá​—naʻe ʻoange ia ʻe he ʻOtuá kia Mōsese ʻi Sainai. Pea naʻa nau akoʻi naʻe ʻikai tuku ia ʻe he ʻOtuá ki ha kau tangata ke fakafonu ʻa e ngaahi avá ka naʻá ne fakamatalaʻi tala ngutu pē ʻa e meʻa naʻe tuku taʻetala ʻe he Lao kuo hikí. Fakatatau kiate kinautolu, naʻe ʻomai ʻe Mōsese ʻa e lao tala ngutu ko ení fakafou mai ʻi he ngaahi toʻutangata, ʻo ʻikai ki he kau taulaʻeikí, ka ki he kau taki kehé. Naʻe taukaveʻi ʻe he kau Fālesí ko kinautolu ia ʻa e kau maʻu tukufakaholo totonu ʻo e mafai hokohoko “taʻemotuhia” ko ení.

Matuʻutāmaki ʻa e Laó ​—Ko ha Fakamatalaʻi Foʻou

Ko Sīsū, ʻa ia naʻe fehuʻia ʻe he kau taki lotu Siú ʻa hono mafai ne foaki ʻe he ʻOtuá, naʻá ne tomuʻa tala ʻa e fakaʻauha ʻo e temipalé. (Mātiu 23:​37–24:2) Hili hono fakaʻauha ʻe he kau Lomá ʻa e temipalé ʻi he 70 T.S., ko e ngaahi fiemaʻu ko ia ʻa e Lao ʻa Mōsesé naʻe kau ki ai ʻa e ngaahi feilaulaú mo e ngāue fakataulaʻeikí naʻe ʻikai toe lava ia ke fakahoko. Kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ia ha fuakava foʻou ʻo makatuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú. (Luke 22:20) Kuo fakangata ʻa e fuakava Lao ia ʻa Mōsesé.​—Hepelu 8:​7-​13.

ʻI he ʻikai sio ki he ngaahi meʻa ko ení ko e fakamoʻoni ia ko Sīsū ʻa e Mīsaiá, naʻe maʻu ʻe he kau Fālesí ia ha toe fakamatala ʻe taha. Ne nau ʻosi puke ʻenautolu ʻa e konga lahi ʻo e mafai ʻo e tuʻunga taulaʻeikí. ʻI hono fakaʻauha ʻa e temipalé, naʻe lava ke nau toe laka ʻi ha sitepu ʻe taha. Naʻe hoko ʻa e akoʻanga fakalāpai ʻi Yavneh ko e senitā ia ki ha Sanetalimi toe fokotuʻutuʻu foʻou​—ko e fakamaauʻanga māʻolunga faka-Siú. ʻI he malumalu ʻo e taki ʻa Yohanan ben Zakkai mo Kāmelieli II ʻi Yavneh, naʻe toe faʻu fakaʻaufuli ai ʻa e lotu faka-Siú. Ko e ngaahi ngāue ʻi he sinakoké, ʻa ia naʻe taki ai ʻa e kau lāpaí, naʻá ne fetongi ʻe ia ʻa e lotu ʻi he temipalé, ʻa ia naʻe tokangaʻi ʻe he kau taulaʻeikí. Ko e ngaahi lotú, tautefito ki he ngaahi lotu ʻi he ʻAho ʻo e Fakaleleí, naʻá ne fetongi ʻe ia ʻa e ngaahi feilaulaú. Naʻe fakaʻuhinga ʻa e kau Fālesí ko e lao tala ngutu ko ia naʻe ʻoange kia Mōsese ʻi Sainaí kuó ne ʻosi tala ki muʻa mo fai ʻa e tuʻutuʻuni ki he meʻa ko ení.

Naʻe toe fakalahi ai ʻa e ʻiloa ʻa e ngaahi akoʻanga fakalāpaí. Ko ʻenau lēsoni tefitó ko e lāulea lahi, ako maʻuloto, mo hono ngāueʻaki ʻo e lao tala ngutú. Ki muʻá, ko e makatuʻunga ki he lao tala ngutú naʻe fakafehokotaki ia ki hono fakaʻuhingaʻi ʻo e Konga Tohitapú​—ʻa e Mitilasí. ʻI he taimi ko ení, ko e ngaahi talatukufakaholo hokohoko tupu ko ia kuo fokotuʻuná naʻe kamata ke akoʻi ia pea fokotuʻutuʻu māvahevahe. Ko e foʻi tuʻutuʻuni taki taha ʻo e lao tala ngutú naʻe holoki ia, ki he ngaahi kupuʻi-lea nounou mo maʻulotongofua, ʻa ia naʻe faʻa hivaʻi.

Ko e Hā ke Hiki Ai ha Lao Tala Ngutu?

Ko e lahi fau ʻo e ngaahi akoʻanga fakalāpaí mo e tupulekina ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni fakalāpaí naʻá ne fakatupu ha palopalema foʻou. ʻOku fakamatala ha mataotao lāpai ko Adin Steinsaltz: “Ko e faiako taki taha naʻe ʻi ai pē ʻene founga ʻaʻana mo e fakalea ʻo ʻene ngaahi tuʻutuʻuni tala ngutú ʻi he sīpinga pē ʻaʻana tokotaha. . . . Naʻe ʻikai kei feʻunga ke maheni mo e ngaahi akonaki ʻa ʻete faiakó pē, pea naʻe pau ki he tokotaha akó ke ne maheni tonu mo e ngāue ʻa e kau mataotao kehé . . . Ko ia ai, naʻe fakamālohiʻi ʻa e kau akó ke nau ako maʻuloto ʻa e ngaahi fakamatala lahi ʻaupito koeʻuhi ko e ‘mapuna hake ʻa e ʻiló.’” ʻI he lotolotonga ʻo e fakamatala taʻemaau lahi fakaʻulia, naʻe fakamafasiaʻi ai ʻa e manatu ʻa e tokotaha akó ʻo aʻu ki he foʻi ʻaupito.

ʻI he senituli hono ua T.S., ko e angatuʻu ko ia ʻa e kau Siú ki Loma, naʻe taki ʻe Bar Kokhba, naʻe iku ia ki hono fakatangaʻi lahi ʻo e kau mataotao lāpaí. Ko Akiba​—ʻa e lāpai tuʻu-ki-muʻa, ʻa ia naʻá ne poupouʻi ʻa Bar Kokhba​—pea pehē ki he kau mataotao ʻiloa tokolahi naʻe tāmateʻi. Ne manavahē ʻa e kau lāpaí he ka toe fakahoko ha fakatanga he ʻe lava ke fakatuʻutāmaki ʻo mole ai ʻenau lao tala ngutú. Naʻa nau tui ai ko e ngaahi talatukufakaholó naʻe lelei tahá ke fakafou atu ia ʻi he fetuʻutaki lea mei he faiakó ki he ākongá, ka ko e ngaahi tuʻunga feliliuaki ko ení naʻe taki atu ia ki ha feinga lahi ange ke fakatupu ha faʻunga fokotuʻutuʻu maau ke fakatolonga ʻa e ngaahi akonaki ʻa e kau potó, telia naʻa ngalo kinautolu ʻo taʻengata.

Lolotonga ha kiʻi vahaʻa taimi melino hokohoko mo Loma, ko Judah Ha-Nasi, ʻa e taki lāpai ʻo e konga ki mui ʻo e senituli hono ua mo e konga ki muʻa ʻo e senituli hono tolu T.S., naʻá ne fakatahatahaʻi mai ha fuʻu kau mataotao tokolahi pea fakatonutonu ʻa e talatukufakaholo tala ngutu lahi ʻaupito ki ha founga fokotuʻutuʻu maau naʻe faʻu ʻaki ʻa e ngaahi Konga ʻe ono, ʻa ia naʻe toe vahevahe taki taha ia ki he fanga kiʻi konga iiki ange​—naʻe 63 fakakātoa. Naʻe hoko ʻa e ngāue ko ení ʻo ʻiloa ia ko e Misinaá. Ko Ephraim Urbach, ko ha maʻu mafai ʻi he lao tala ngutú, ʻokú ne pehē: “Ko e Misinaá . . . naʻe tuku ki ai ʻa e fakahōifua mo e mafai ʻa ia kuo teʻeki ʻaupito tuku ia ki ha toe tohi tuku kehe pē ʻa e Tolá tonu.” Naʻe talitekeʻi ʻa e Mīsaiá, naʻe ʻauha ʻa e temipalé, ka ʻi hono fakatolonga mai ʻa e lao tala ngutú ʻi hono hiki he tuʻunga ko e Misinaá, naʻe kamata ai ha kuonga foʻou ʻi he lotu faka-Siú.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e founga fakaʻuhingaʻi ko eni ʻo e Konga Tohitapú ʻoku ui ia ko e mitilasi.

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Ko e hā naʻe talitekeʻi ai ʻe he kau Siu tokolahi ʻa e mafai ʻo Sīsuú?

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share