Ko e Hā ʻe Lava ke ne Tokoniʻi Kitautolu Ke Tau Tofa Totonu ʻa e Folofola ʻo e Moʻoní?
NAʻE ʻalu he taimi ʻe taha ha tokotaha fakaanga faiva maʻa ha nusipepa ke sio ʻi ha faiva ʻe taha. Naʻe ʻikai te ne loko saiʻia ai pea naʻá ne tohi ʻi he hili iá: “Kapau ko e taʻeoliʻiá ʻoku mou saiʻia aí, ʻoku totonu ʻaupito ke mou ō ʻo sio he faiva ko ení.” Ki mui aí, ko e kau tuʻuaki ʻo e faivá naʻa nau pulusi ha tuʻuaki naʻe fakahā ai ʻa e lea mei he fakafuofua ʻa e tokotaha fakaangá. Ko e leá eni: “ʻOku totonu ʻaupito ke mou ō ʻo sio he faiva ko ení”! Naʻe lave totonu ʻa e tuʻuakí ki he ngaahi lea ʻa e tokotaha fakaangá, ka naʻe toʻo ai ia mei hono potutohí pea naʻe fakaʻuhingahalaʻi ʻaupito ai ʻene fakakaukaú.
ʻOku fakatātaaʻi ʻe he fakatātā ko ení ʻa e mahuʻinga ʻo e potutohi ʻo ha fakamatala. ʻI hono toʻo ha ngaahi foʻi lea mei he potutohí ʻe lava ke ne mioʻi ʻa honau ʻuhingá, ʻo hangē tofu pē ko hono mioʻi ʻe Sētane ʻa e ʻuhinga ʻo e konga Tohitapú ʻi he taimi naʻá ne feinga ai ke takihalaʻi ʻa Sīsuú. (Mātiu 4:1-11) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e fakakaukau ki he potutohi ʻo ha fakamatalá ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke maʻu ha mahino tonu ange ki hono ʻuhingá. ʻI he ʻuhinga ko ení, ʻi he taimi ʻoku tau ako ai ha foʻi veesi faka-Tohitapú, ʻoku fakapotopoto maʻu pē ke sio ki he potutohí pea sio ki he veesi takatakaí koeʻuhi ke mahinoʻi lelei ange ai ʻa e meʻa naʻe talanoa ki ai ʻa e tokotaha-tohí.
Tofa Fakalelei
ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe ha tikisinale ʻa e potutohí “ko e ngaahi konga ʻo ha fakamatala kuo tohi pe leaʻaki ʻoku muʻomuʻa pe muimui ʻi ha foʻi lea pe konga tohi, ʻokú ne faʻa hanga ʻo tākiekina hono ʻuhingá pe olá.” ʻOku toe lava ke hoko ʻa e potutohí “ko e fuʻufuʻunga ʻātakai pe ngaahi foʻi moʻoni ʻoku felāveʻi mo ha meʻa pau naʻe hoko, tuʻunga, pea mo e hā fua.” ʻI he ʻuhinga ki mui ko ení, ko ha foʻi lea ʻuhinga tatau ki he “potutohí” ko e “puipuituʻa.” ʻI he vakai ki he potutohi ʻo ha konga Tohitapu ʻoku mahuʻinga tautefito ia ʻi he vakai atu ki he meʻa naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá kia Tīmoté: “Feinga ke fakaha koe ki he ʻOtua ʻoku ke tuʻu mo e lau; ko e tangata ngaue ʻoku ʻikai mā, ko hoʻo tofa totonu ʻa e folofola ʻo e moʻoni.” (2 Timote 2:15) Koeʻuhí ke tofa totonu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku fiemaʻu ke tau mahinoʻi lelei ia pea toki fakamatalaʻi moʻoni ia mo totonu ki he niʻihi kehé. Ko e ʻapasia kia Sihova, ko e Faʻu-Tohi ʻo e Tohitapú, te ne ueʻi kitautolu ke tau feinga ke fai ia, pea ko e fakakaukau ki he potutohí ʻe hoko ia ko ha tokoni mahuʻinga.
Ko e Puipuituʻa ʻo e Ua Timoté
Ko e fakatātaá, tau sivisiviʻi angé ʻa e tohi Tohitapu ʻo e Ua Timoté.a Ke kamata ʻetau siví, ʻe lava ke tau ʻeke fekauʻaki mo e puipuituʻa ʻo e tohí. Ko hai naʻá ne tohi ʻa e Ua Timoté? ʻAnefē? ʻI he malumalu ʻo e ngaahi ʻātakai fēfē? Pea ʻe lava leva ke tau ʻeke, Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻo “Tīmote” ʻa ia ʻoku hā ʻi he ʻuluʻitohi ʻo e tohí? Ko e hā naʻá ne fiemaʻu ai ʻa e fakamatala ʻi he tohí? Ko e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ení te ne fakaleleiʻi lahi ʻetau mahuʻingaʻia ʻi he tohí pea tokoniʻi kitautolu ke sio ki he founga te tau lava ai he ʻahó ni ke maʻu ʻaonga mei aí.
Ko e ngaahi veesi kamata ʻo e Ua Timoté ʻoku fakahaaʻi ai ko e tohí ko ha faitohi ia naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Paulá kia Tīmote. ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi veesi kehé ko e taimi naʻe tohi ai ia ʻe Paulá, naʻe tuku pilīsone ia koeʻuhi ko e ongoongo leleí. ʻI hono talitekeʻi ia ʻe he tokolahi, naʻe ongoʻi ai ʻe Paula kuo ofi ke ne mate. (2 Timote 1:15, 16; 2:8-10; 4:6-8) Ko ia ai, kuo pau naʻá ne hiki ʻa e tohí lolotonga ʻa hono tuku pilīsone hono ua ʻi Lomá, ngalingali ʻi he 65 T.S. nai. Taimi nounou ʻi he hili iá, ʻoku hangehangē naʻe tautea mate ai ia ʻe Nelo.
Ko e puipuituʻa ia ʻo e Ua Timoté. Neongo ia, ʻoku taau ke fakatokangaʻi naʻe ʻikai tohi ʻa Paula kia Tīmoté koeʻuhi ke lāunga ai fekauʻaki mo ʻene ngaahi palopalemá tonu. ʻI hono kehé, naʻá ne fakatokanga ai fekauʻaki mo e ngaahi taimi faingataʻa ʻoku tuʻu mei muʻa kia Tīmoté pea fakalotolahiʻi ʻa hono kaumeʻá ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakaleluʻí, ke hokohoko atu ʻi hono maʻu ʻa e “malohi,” pea ke ne fakahoko atu ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa Paulá ki he niʻihi kehé. Ko ia ai, ko e faʻahingá ni te nau mateuteu feʻunga ai ke tokoniʻi mo ha toe niʻihi kehe. (2 Timote 2:1-7, PM) Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupito moʻoni ē ʻo e tokanga taʻesiokita ki he niʻihi kehé naʻa mo e ʻi he ngaahi taimi faingataʻá! Pea ko ha akonaki lelei moʻoni ē kia kitautolu he ʻaho ní!
ʻOku ui ʻe Paula ʻa Tīmote “koe foha ofeina.” (2 Timote 1:2, PM) Ko e ngaahi tuʻunga ʻo e talavoú ni ʻoku faʻa lave ki ai ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané ko ha takanga faitōnunga ʻo Paula. (Ngāue 16:1-5; Loma 16:21; 1 Kolinito 4:17) ʻI he taimi naʻe fai ai ʻe Paula ʻa e tohí ni kiate iá, ʻoku hā ngali naʻe ʻi hono taʻu 30 tupú ʻa Tīmote—ʻo kei vakai ki ai ʻokú ne ʻi he tuʻunga talavoú. (1 Timote 4:12) Neongo ia, naʻá ne ʻosi maʻu ha lēkooti lelei ʻaupito ʻo e faitōnungá, ‘ʻi he ngaue mo Paula’ ʻi he taʻu nai ʻe 14. (Filipai 2:19-22) Neongo ʻa e tuʻunga kei talavou ʻo Tīmoté, naʻe ʻoange kiate ia ʻe Paula ʻa e fatongia ki hono akonakiʻi ʻa e kau mātuʻa kehé ‘ke ʻoua te ne fakakikihi ʻi ha lea’ kae tokangataha ki he ngaahi meʻa mahuʻingá, hangē ko e tuí mo e kātakí. (2 Timote 2:14) Naʻe toe fakamafaiʻi ʻa Tīmote ke ne fai ʻa hono fakanofo ʻo e kau ʻovasia mo e kau sevāniti fakafaifekau ʻi he fakatahaʻangá. (1 Timote 5:22) Kae kehe, naʻe siʻi nai ʻene falala fakaekita fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻa hono mafaí.—2 Timote 1:6, 7.
Naʻe fehangahangai ʻa e tokotaha mātuʻa kei siʻí mo e ngaahi pole mafatukituki. Ko e pole ʻe taha, ko e toko ua, ko ʻAimīnia mo Failito, naʻá na “fulihi ae tui ae niihi,” ʻo akoʻi ‘kuo hiliage ae hoko ae toetuú.’ (2 Timote 2:17, 18, PM) ʻOku hā naʻá na tui ko e toetuʻú ko ha toetuʻu fakalaumālie pē pea kuo ʻosi hoko ia ki he kau Kalisitiané. Mahalo pē naʻe ʻikai te na fakakaukau ki he potutohi ʻo e fakamatala ko ia ʻa Paula ko e kau Kalisitiané naʻa nau mate ʻi heʻenau ngaahi angahalá ka kuo fakamoʻui fakafou ʻi he laumālie ʻo e ʻOtuá. (Efeso 2:1-6) Naʻe fakatokanga ʻa Paula ʻe fakautuutu ʻa e tākiekina pehē ʻa e tafoki mei he moʻoní. Naʻá ne tohi: “E hoko ae kuoga e ikai te nau faa kataki ai ae akonaki totonu; . . . Bea te nau fakatafoki ho nau teliga mei he mooni, bea tuli taubau ki he [“ngaahi talanoa,” NW] loi.” (2 Timote 4:3, 4, PM) Ko e fakatokanga tokamuʻa ʻa Paulá naʻe fakahaaʻi ai naʻe fiemaʻu fakavavevave kia Tīmote ke ne tokanga ki he akonaki ʻa e ʻapositoló.
Mahuʻinga ʻo e Tohí he ʻAho Ní
Mei he meʻa naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻoku tau sio ai naʻe tohi ʻe Paula ʻa e Ua Timoté ʻi he ngaahi ʻuhinga hoko mai ko ení: (1) Naʻá ne ʻiloʻi naʻe tuʻunuku ʻa ʻene maté, pea naʻá ne feinga ke teuʻi ʻa Tīmote ki he taimi ʻe ʻikai te ne kei ʻi ai ke poupou ai kia Tīmoté. (2) Naʻá ne holi ke teuʻi ʻa Tīmote ke ne maluʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻi he malumalu ʻo ʻene tatakí mei he tafoki mei he moʻoní pea mo e ngaahi tākiekina fakatupu maumau kehé. (3) Naʻá ne loto ke fakalotolahiʻi ʻa Tīmote ke ne nofoʻaki femoʻuekina ʻi he ngāue ʻa Sihová pea falala ki ha ʻiloʻi totonu ʻo e Konga Tohitapu fakamānavaʻí ʻi heʻene tuʻu mālohi ki he ngaahi akonaki halá.
Ko hono mahinoʻi ʻa e puipuituʻa ko ení ʻokú ne ʻai ai ʻa e Ua Timoté ke mohu ʻuhinga ange kia kitautolu. ʻI he ʻahó ni foki, ʻoku ʻi ai ʻa e kau tafoki mei he moʻoní hangē ko ʻAimīnia mo Failitó ʻoku nau fakaʻaiʻai ʻenau fakakaukau pē ʻanautolú pea te nau saiʻia ke fulihi ʻetau tuí. ʻIkai ngata aí, ko e “ngaahi taimi faingataʻa” naʻe kikite ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo iá ʻoku ʻi heni ia. Kuo hokosia ʻe he tokolahi ʻa e moʻoni ʻo e fakatokanga ʻa Paulá: “Ko kinautolu kotoa pe ʻoku loto ke moʻui lotu moʻoni ʻia Kalaisi Sisu ʻe fakatanga kinautolu foki.” (2 Timote 3:1, 12) ʻE lava fēfē ke tau tuʻu mālohi? ʻI he hangē ko Tīmoté, ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga ki he akonaki ʻa e faʻahinga kuo nau tauhi kia Sihova ʻi he ngaahi taʻu lahí. Pea ʻi he ako fakafoʻituituí, lotú, mo e feohi faka-Kalisitiané, ʻe lava ke tau hanganaki maʻu ai ʻa e “malohi” fakafou ʻi he ʻofa maʻataʻatā ʻa Sihová. ʻIkai ngata aí, ʻi he tuipau ki he mālohi ʻo e ʻilo totonú, ʻe lava ke tau tokanga ki he enginaki ʻa Paulá: “Hanganaki puke ʻa e sīpinga ʻo e ngaahi lea fakatupu moʻui.”—2 Timote 1:13, NW.
Ko e “Sīpinga ʻo e Ngaahi Lea Fakatupu Moʻui”
Ko e hā ʻa e “ngaahi lea fakatupu moʻui” naʻe lea ki ai ʻa Paulá? ʻOkú ne ngāueʻaki ʻa e fakalea ko iá ke lave ki he tokāteline faka-Kalisitiane moʻoní. ʻI heʻene ʻuluaki tohi kia Tīmoté, naʻe fakamatala ai ʻa Paula ko e “ngaahi lea fakatupu moʻui” ʻoku tefito ia ki he “gaahi lea a ho tau Eiki ko Jisu Kalaisi.” (1 Timote 6:3, PM) Ko e faʻifaʻitaki ki he sīpinga ʻo e ngaahi lea fakatupu moʻuí ʻoku iku ai ki hono maʻu ʻe ha taha ha ʻatamai lelei, ko ha hehema anga-ʻofa, mo e faifakaʻatuʻi ki he niʻihi kehé. Koeʻuhi ko e ngāue fakafaifekau mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú ʻoku fehoanaki ia mo e ngaahi akonaki kehe kotoa pē ʻoku maʻu ʻi he Tohitapú fakakātoa, ko e fakalea “ngaahi lea fakatupu moʻui” ʻe lava ke fakalahi hono ʻuhingá ki he ngaahi akonaki faka-Tohitapú kotoa.
Kia Tīmote, pea pehē ki he kau mātuʻa Kalisitiané kotoa, ko e sīpinga ʻo e ngaahi lea fakatupu moʻuí ko ha ‘meʻa lelei ia kuo tuku’ mai kuo pau ke maluʻi. (2 Timote 1:13, 14) Naʻe pau kia Tīmote ke ne “malangaʻaki ʻa e folofola, faʻa fai pe ʻi he faingamalie mo e ʻikai ha faingamalie, fakaʻilo hala, valoki, enginaki ʻi he angakātaki ʻaupito, pea ʻaki ʻa e faʻahinga ako kehekehe.” (2 Timote 4:2) ʻI heʻetau ʻiloʻi naʻe mafola ʻa e ngaahi akonaki tafoki mei he moʻoní ʻi he ʻaho ʻo Tīmoté, ʻoku tau mahinoʻi ai ʻa e ʻuhinga naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Paula ʻa e fiemaʻu fakavavevave ʻo hono akoʻi ʻa e ngaahi lea fakatupu moʻuí. ʻOku tau mahinoʻi foki kuo pau kia Tīmote ke ne maluʻi ʻa e tākangá ʻaki ʻa e ‘fakaʻilo hala, valoki, mo e enginaki’ fakataha mo e anga-kātaki, ʻi hono ngāueʻaki ʻa e malava fakafaiako leleí.
Ko hai naʻe pau ke malangaʻi ki ai ʻe Tīmote ʻa e folofolá? ʻOku fokotuʻu mai ʻi he potutohí ko Tīmoté, ʻi he tuʻunga ko ha mātuʻá, te ne malangaʻi ʻa e folofolá ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻI he vakai atu ki he ngaahi tenge naʻe fakahoko ʻe he kau fakafepakí, naʻe pau kia Tīmote ke ne tauhi ʻa ʻene mafamafatatau fakalaumālié pea ke talaki ʻi he loto-toʻa ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻikai ko e ngaahi filōsofia fakaetangatá, ngaahi fakakaukau fakafoʻituituí, pe ngaahi fakamahalo taʻeʻaongá. Ko e moʻoni, ʻe ʻomai nai ʻe he meʻá ni ʻa e fakafepaki mei he niʻihi ʻa ia ʻoku nau maʻu nai ha hehema fehālaakí. (2 Timote 1:6-8; 2:1-3, 23-26; 3:14, 15) Kae kehe, ʻi he muimui he akonaki ʻa Paulá, ʻe hokohoko atu ai ʻa e hoko ʻa Tīmote ko ha taʻofiʻanga ki he tafoki mei he moʻoní, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Paulá.—Ngāue 20:25-32.
ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi lea ʻa Paula fekauʻaki mo hono malangaʻi ʻa e folofolá ki he malanga ʻi tuʻa ʻi he fakatahaʻangá? ʻIo, ʻoku pehē, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he potutohí. ʻOku hoko atu ʻa Paula ʻo pehē: “Ka ko koe, ke ke fakaʻehiʻehi mei he konā ʻi he meʻa kotoa pe; kataki e ngaohikovia, fai ʻa e ngāue fakaevangelio, fai hono kotoa ʻo ho lakanga.” (2 Timote 4:5) Ko e ngāue fakaʻevangeliō—ʻa hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e fakamoʻuí ki he kau taʻetuí—ʻoku fiemaʻu ia ki he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané. (Mātiu 24:14; 28:19, 20) Pea hangē pē ko hono malangaʻi ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he fakatahaʻangá naʻa mo e “ʻikai ha faingamalie,” ʻoku pehē ʻetau kīvoi ʻi hono malangaʻi ʻa e folofolá ki he faʻahinga ʻi tuʻa ʻi he fakatahaʻangá naʻa mo e ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻá.—1 Tesalonaika 1:6.
Ko e makatuʻunga ʻo e kotoa ʻo ʻetau malangá mo e faiakó ko e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau maʻu ʻa e tuipau kakato taha ki he Tohitapú. Naʻe tala ʻe Paula kia Tīmote: “Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni.” (2 Timote 3:16) Ko e ngaahi lea ko iá ʻoku faʻa lave totonu ki ai ke fakahaaʻi ko e Tohitapú ko e Folofola fakamānavaʻi ia ʻa e ʻOtuá. Ka ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Paula ʻi hono hiki kinautolú?
Naʻe lea ʻa Paulá ki ha tokotaha mātuʻa, ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e fatongia ke ‘fakaʻilo hala, fakatonutonu, mo e ngaohia ke maʻoniʻoni,’ ʻi he loto fakatahaʻangá. Ko ia ai, naʻá ne fakamanatu kia Tīmote ke falala ki he poto ʻo e Folofola fakamānavaʻí, ʻa ia naʻe fakahinohino ki ai ʻa Tīmote talu mei heʻene kei valevalé. Ko e kau mātuʻá, hangē ko Tīmoté, kuo pau ke nau fakaʻilo hala he taimi ʻe niʻihi ki he kau faihalá. ʻI hono fai iá, ʻoku totonu ke nau maʻu maʻu pē ʻa e falala pau ki he Tohitapú. ʻIkai ngata aí, koeʻuhi ko e ngaahi Konga Tohitapú ko e fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá, ko e fakaʻilo hala kotoa ʻoku makatuʻunga aí ko e fakaʻilo hala moʻoni ia mei he ʻOtuá. Ko ha faʻahinga pē ʻoku nau talitekeʻi ʻa e ngaahi fakaʻilo hala makatuʻunga ʻi he Tohitapú ʻoku nau talitekeʻi ai ʻo ʻikai ko e ngaahi fakakaukau fakaetangatá, ka ko e akonaki fakamānavaʻi ʻoku haʻu meia Sihová tonu.
He lahi moʻoni ē ko e poto fakaʻotuá ʻi he tohi ʻo e Ua Timoté! Pea he mohu ʻuhinga lahi ange ē ko ia ʻi heʻetau fakakaukau atu ki heʻene akonaki ʻi he potutohí! ʻI he kupú ni, kuo tau vakai nounou pē ai ki he fakahinohino fakaofo mo fakamānavaʻi ʻoku ʻi he tohí ni, ka ʻoku feʻunga ia ke fakahāhā ai ʻa e ʻaonga ke fakakaukau ki he potutohi ʻo e meʻa ʻoku tau lau ʻi he Tohitapú. ʻE tokoni ia ke fakapapauʻi ai ʻoku tau “tofa totonu ʻa e folofola ʻo e moʻoni.”
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he Insight on the Scriptures, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, Voliume 2, peesi 1105-8.
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
Naʻe holi ʻa Paula ke teuʻi ʻa Tīmote ke ne maluʻi ʻa e ngaahi fakatahaʻangá
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Naʻe fakamanatuʻi ʻe Paula kia Tīmote ke falala ki he poto ʻo e Folofola fakamānavaʻí