Ko e Kātaki ʻi he Malumalu ʻo e ʻAhiʻahí ʻOku ʻOatu Ai ʻa e Fakahīkihiki kia Sihova
“Ka oka mou ka mamahiia i hoo mou fai lelei, bea faa kataki, oku lelei ia ki he Otua.”—1 PITA 2:20, PM.
1. Koeʻuhi ʻoku tokanga ʻa e kau Kalisitiane moʻoní fekauʻaki mo e moʻui ʻo fakatatau ki heʻenau fakatapuí, ko e hā ʻa e fehuʻi kuo pau ke fakakaukau ki aí?
KO E kau Kalisitiané ʻoku nau fakatapui kia Sihova pea nau loto ke fai hono finangaló. Ke moʻui ʻo fakatatau ki heʻenau fakatapuí, ʻoku nau fai ʻenau lelei tahá ke muimui ʻi he topuvaʻe ʻo honau Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa Sīsū Kalaisi, pea ke faifakamoʻoni ki he moʻoní. (Mātiu 16:24; Sione 18:37; 1 Pita 2:21) Kae kehe, ko Sīsū mo e faʻahinga faitōnunga kehé naʻa nau foaki ʻenau moʻuí pea nau mate ko e kau maʻata koeʻuhi ko ʻenau tuí. ʻOku ʻuhinga ení ʻoku lava ke ʻamanekina ʻe he kau Kalisitiane kotoa pē ke mate ki heʻenau tuí?
2. ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e kau Kalisitiané ki he ngaahi ʻahiʻahí mo e faingataʻá?
2 ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku ekinakiʻi kitautolu ke tau faitōnunga ʻo aʻu ki he maté, ʻo ʻikai loko fiemaʻu ia ke tau mate koeʻuhi ko ʻetau tuí. (2 Timote 4:7; Fakahā 2:10) ʻOku ʻuhinga ení lolotonga ʻoku tau loto-lelei ke faingataʻaʻia—pea kapau ʻe fiemaʻu, ke tau mate—koeʻuhi ko ʻetau tuí, ʻoku ʻikai te tau saiʻia ʻi he fakakaukau atu ke fai peheé. ʻOku ʻikai te tau fiefia ʻi he faingataʻaʻiá pea ʻoku ʻikai te tau maʻu ha fiefia mei he mamahí pe fakamaá. Kae kehe, koeʻuhi kuo pau ke ʻamanekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí mo e fakatangá, ʻoku fiemaʻu ke tau fakakaukau fakalelei ki he founga te tau fai nai ai ha meʻa ʻi he taimi ʻe hoko mai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi meʻa peheé.
Faitōnunga ʻi he Malumalu ʻo e ʻAhiʻahí
3. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā faka-Tohitapu ʻo e feangainga mo e fakatangá ʻe lava ke ke fakamatalaʻí? (Sio ki he puha “Founga ʻo ʻEnau Feangainga mo e Fakatangá,” ʻi he peesi hokó.)
3 ʻI he Tohitapú, ʻoku tau maʻu ai ʻa e ngaahi fakamatala lahi ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e anga ʻo e tali ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá he kuohilí ʻi he taimi naʻa nau fehangahangai ai mo e ngaahi tuʻunga naʻe fakamanamana ki he moʻuí. Ko e ngaahi founga kehekehe ʻa ia naʻa nau tali ʻakí ʻoku ʻomai ai ʻa e tataki ki he kau Kalisitiane he ʻaho ní kapau ʻe faifai ange pea fehangahangai ʻa e faʻahinga ko ení mo ha ngaahi pole meimei tatau. Fakakaukau angé ki he fakamatala ʻi he puha “Founga ʻo ʻEnau Feangainga mo e Fakatangá,” pea sio pe ko e hā ʻe lava ke ke ako meia kinautolú.
4. Ko e hā ʻe lava ke leaʻaki fekauʻaki mo e founga ʻo e tali ʻa Sīsū pea mo e kau sevāniti faitōnunga kehé ʻi he taimi naʻa nau ʻi he malumalu ai ʻo e ʻahiʻahí?
4 Neongo naʻe kehe ʻa e tali ʻa Sīsū mo e kau sevāniti faitōnunga kehe ʻa e ʻOtuá ki he fakatangá, ʻo fakatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻungá, ʻoku hā mahino naʻe ʻikai te nau ʻai ke faingataʻaʻia taʻeʻuhinga ʻenau moʻuí. ʻI heʻenau ʻi he ngaahi tuʻunga fakatuʻutāmakí, naʻa nau loto-toʻa ka naʻa nau tokanga. (Mātiu 10:16, 23) Ko ʻenau taumuʻá ke ʻai ke laka ki muʻa ʻa e ngāue fakamalangá pea ke tauhi maʻu ʻenau anga-tonu kia Sihová. Ko ʻenau ngaahi tali ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ki he kau Kalisitiane ko ia ʻoku nau fehangahangai he ʻahó ni mo e ngaahi ʻahiʻahí pea mo e fakatangá.
5. Ko e hā ʻa e fakatanga naʻe malanga hake ʻi Malauī ʻi he 1960 tupú, pea naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻi aí?
5 ʻI onopooni, kuo faʻa hokosia ai ʻe he kakai ʻa Sihová ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e faingataʻa mo e fakamasiva hulu fau koeʻuhi ko e ngaahi taú, ngaahi fakataputapuí, pe ko e fakatanga fakahangatonú. Ko e fakatātaá, ʻi he 1960 tupú, naʻe fakatangaʻi kakaha ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi Malauií. Ko honau ngaahi Fale Fakatahaʻangá, ngaahi ʻapí, meʻakaí, mo e ngaahi pisinisí—ʻa e meimei meʻa kotoa naʻa nau maʻú—naʻe fakaʻauha ia. Ne nau tofanga ʻi hono haha mo e ngaahi meʻa fakamamahi kehe naʻe hokosia. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e fanga tokouá? Naʻe pau ke hola ʻa e laui afe mei honau ngaahi koló. Naʻe kumi hūfanga ʻa e tokolahi ʻi he vaó, lolotonga ia naʻe hola fakataimi ʻa e niʻihi ki he fonua kaungāʻapi ko Mosemipīkí. Neongo naʻe mole ʻa e moʻui ʻa e faʻahinga faitōnunga tokolahi, naʻe fili ʻa e niʻihi ke hola mei he feituʻu fakatuʻutāmakí, ʻa ia ʻoku hā mahino ko ha ʻalunga ʻuhinga lelei ia ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga peheé. ʻI he fai peheé, naʻe muimui ai ʻa e fanga tokouá ki he sīpinga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū mo Paulá.
6. Ko e hā naʻe ʻikai liʻaki ʻe he Kau Fakamoʻoni Malauií neongo ʻa e fakatanga kakahá?
6 Neongo naʻe pau ke hiki pe ō ʻo toi ʻa e fanga tokoua Malauií, naʻa nau kumi pea muimui ki he tataki fakateokalatí pea fakahoko fakapulipuli ʻenau ngaahi ngāue faka-Kalisitiané ʻi he lelei taha ne nau malavá. Ko e olá? Ko ha tumutumu ʻo e kau malanga ʻo e Puleʻangá ʻe toko 18,519 naʻe aʻu ki ai ʻi he ki muʻa pē ʻi he fakataputapui he 1967. Neongo naʻe kei hoko ʻa e fakataputapuí pea naʻe pau ke hola ai ʻa e tokolahi ki Mosemipīki, ʻi he aʻu ki he 1972 naʻe līpooti ai ha tumutumu foʻou ʻo e kau malanga ʻe toko 23,398. Naʻa nau fakaʻavalisi ki he houa laka hake he 16 ʻi he ngāue fakafaifekaú he māhina taki taha. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko ʻenau ngaahi ngāué naʻe ʻoatu ai ʻa e fakahīkihiki kia Sihova, pea ko e tāpuaki ʻa Sihová naʻe ʻi he fanga tokoua faitōnunga ko iá ʻi he kotoa ʻo e taimi faingataʻa lahi ko iá.a
7, 8. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku fili ai ʻa e niʻihi ke ʻoua ʻe hola neongo ʻoku fakatupunga ʻe he fakafepakí ha ngaahi palopalema?
7 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he ngaahi fonua ʻa ia ʻoku fakatupunga ai ʻe he fakafepakí ʻa e ngaahi palopalemá, ʻoku fili nai ai ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi ke ʻoua ʻe mavahe, neongo ʻoku nau malava ke fai pehē. Ko e hikí ʻe solova nai ai ha ngaahi palopalema ʻe niʻihi, ka ʻe ngalingali te ne fakatupunga ai ha ngaahi pole kehe. Hangē ko ení, te nau malava ke tauhi maʻu ʻa e fetuʻutaki mo e fetokouaʻaki faka-Kalisitiané pea ʻikai hoko ai ʻo liʻekina fakalaumālie? Te nau malava ke tauhi ʻenau founga-tuʻumaʻu fakalaumālié ʻi heʻenau fāinga ke nofo ʻi he feituʻu kehé, mahalo pē ʻi ha fonua tuʻumālie ange pe ʻi ha fonua ʻa ia ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi faingamālie lahi ange ki hono maʻu ʻa e meʻa lahi fakamatelié?—1 Timote 6:9.
8 ʻOku fili ʻa e niʻihi ke ʻoua ʻe hiki koeʻuhi ko ʻenau tokanga fekauʻaki mo e lelei fakalaumālie ʻa honau fanga tokouá. ʻOku nau fili ke nofo ʻo fehangahangai mo e tuʻunga ko iá koeʻuhi ke hanganaki malanga ʻi honau feituʻu nofoʻangá pea hoko ai ko ha matavai ʻo e fakalototoʻa ki he ngaahi kaungālotú. (Filipai 1:14) ʻI hono fai ʻo ha fili peheé, kuo aʻu ai ʻo malava ʻa e niʻihi ke tokoni ki hono maʻu ʻa e ngaahi ikuna fakalao ʻi honau fonuá.b
9. Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa kuo pau ke fakakaukau ki ai ha taha ʻi he taimi ʻokú ne fili ai pe te ne nofo pe hiki koeʻuhi ko e fakatangá?
9 Ke nofo pe hiki—ko e meʻa ko iá ʻoku moʻoni ko ha fili fakafoʻituitui ia. Ko e moʻoni, ko e ngaahi fili ko iá, ʻoku totonu ke fai ia ʻi ha toki hili pē haʻatau lotu ʻo kumi ʻa e tataki ʻa Sihová. Kae kehe, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ʻalunga nai te tau filí, kuo pau ke tau manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Te tau taki taha fai ha fakamatala ki he ʻOtua maʻata.” (Loma 14:12) Hangē ko ia kuo tau vakai ki ai ki muʻá, ko e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe Sihová ko ʻene kau sevānití taki taha ke nau hanganaki faitōnunga ʻi he ngaahi tuʻunga kotoa pē. Ko e niʻihi ʻo ʻene kau sevānití ʻoku nau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi mo e fakatanga he ʻahó ni; ʻe pehē ʻa e niʻihi ʻamui ange. ʻE ʻahiʻahiʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻi ha faʻahinga tuʻunga, pea ʻoku ʻikai totonu ke ʻamanekina ʻe ha taha te ne hao mei ai. (Sione 15:19, 20) ʻI he tuʻunga ko e kau sevāniti fakatapui ʻa Sihová, ʻe ʻikai lava ke tau kalofi ʻa e ʻīsiu fakaeʻuniveesi ʻoku kau ki hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová mo hono fakatonuhiaʻi ʻa hono tuʻunga-haú.—Isikeli 38:23; Mātiu 6:9, 10.
“Oua Naa Totogi ae Kovi Aki ae Kovi ki ha Taha”
10. Ko e hā ʻa e sīpinga mahuʻinga naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló maʻatautolu ʻi he feangainga mo e ngaahi faingataʻá pea mo e fakafepakí?
10 Ko e toe tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻe taha ʻa ia ʻe lava ke tau ako mei he founga ʻo e tali ʻa Sīsū mo e kau ʻapositoló ʻi he malumalu ʻo e faingataʻá ko e ʻoua ʻaupito ʻe faisāuni ki hotau kau fakatangá. ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻi he Tohitapú ʻoku tau maʻu ai ha pehē naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Sīsū pe ko hono kau muimuí ha faʻahinga ngaʻunu fakafepaki pe hanga ki he fakamālohí koeʻuhi ke tauʻi ʻa honau kau fakatangá. ʻI hono kehé, “oua naa totogi ae kovi aki ae kovi ki ha taha,” ko e akonaki ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiané. “Ae kaiga ofeina, oua naa mou fai ae totogi koeuhi ko kimoutolu, ka mou fakaataatā ki he houhau: he kuo tohi, Oku aaku ae totogi; oku behe e he Eiki.” ʻIkai ngata aí, “oua naa ikuna koe e he kovi, kae ikuna ae kovi aki ae lelei.”—Loma 12:17-21, PM; Sāme 37:1-4; Palovepi 20:22.
11. Ko e hā e lau ʻa ha faihisitōlia ʻe taha fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa e muʻaki kau Kalisitiané fekauʻaki mo e Puleʻangá?
11 Naʻe fai ʻa e muʻaki kau Kalisitiané ki he akonaki ko iá. ʻI heʻene tohi ko e The Early Church and the World, ʻoku fakamatala ai ʻa e faihisitōlia ko Cecil, J. Cadoux ki he fakakaukau ʻa e kau Kalisitiané fekauʻaki mo e Puleʻangá lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻo e 30-70 T.S. ʻOkú ne tohi: “ʻOku ʻikai haʻatau fakamoʻoni hangatonu naʻe faifai ange pea fai ha feinga ʻi he tafaʻaki ʻa e kau Kalisitiane ʻo e vahaʻa taimi ko ení ke matuʻuaki ʻa e fakatangá ʻaki ʻa e fakamālohí. Ko e meʻa lahi te nau faí ko hono fakahalaiaʻi honau kau takí pe ko hono ʻai kinautolu ke nau puputuʻu ʻi haʻanau hola. Kae kehe, ko e tali maheni ʻa ha Kalisitiane ki he fakatangá, ko ha fakafisi ʻosi mapuleʻi kae papau ke talangofua ki he ngaahi tuʻutuʻuni pehē ʻa e puleʻangá ʻa ia naʻa nau ongoʻi naʻe fepaki mo e talangofua kia Kalaisí.”
12. Ko e hā ʻoku lelei ange ai ke kātakiʻi ʻa e faingataʻá ʻi he faisāuní?
12 ʻOku ʻaonga moʻoni ha ʻalunga ʻoku hā ngali fakamoʻulaloa pehē? ʻIkai ko ha taha pē ʻoku tali pehē ʻe hoko ai ʻo maʻungofua ʻe he faʻahinga ʻoku nau feinga ke tāmalaki kinautolú? ʻIkai ʻoku fakapotopoto ke maluʻi kita? Mei ha vakai fakaetangatá, ʻe hā ngali ko e tuʻungá ia. Kae kehe, ʻi he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa Sihová, ʻoku tau falala pau ko e muimui ʻi he tataki ʻa Sihová ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ko e ʻalunga lelei tahá ia. ʻOku tau manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Pitá: “Ka oka mou ka mamahiia i hoo mou fai lelei, bea faa kataki, oku lelei ia ki he Otua.” (1 Pita 2:20, PM) ʻOku tau falala pau ʻoku ʻafioʻi lelei ʻe Sihova ʻa e tuʻungá pea ʻe ʻikai te ne fakaʻatā ʻa e ngaahi meʻá ke hokohoko atu ʻo taʻengata. ʻE lava fēfē ke tau fakapapauʻi iá? Ki heʻene kakai pōpula ʻi Pāpiloné, naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova: “Ko ia ʻoku ne ala kiate kimoutolu ʻoku ne ala ki he tamaʻimata ʻo ʻene ʻAfio.” (Sakalaia 2:8) Ko e hā hano fuoloa ʻe fakangofua ai ʻe ha taha ke ala ki hono tamaʻimatá? ʻE ʻomai ʻe Sihova ʻa e fakafiemālié ʻi he taimi totonu. Ko e meʻa ko iá, ʻoku ʻikai ʻaupito haʻane fakaveiveiua ʻe taha.—2 Tesalonaika 1:5-8.
13. Ko e hā naʻe fakaʻatā ai ʻi he moʻulaloa ʻe Sīsū ʻa e filí ke nau puke iá?
13 ʻI he tuʻunga ko ení, ʻe lava ke tau hanga kia Sīsū ko hotau faʻifaʻitakiʻangá ia. ʻI he taimi naʻá ne fakaʻatā ai hono ngaahi filí ke nau puke ia ʻi he ngoue ko Ketisemaní, naʻe ʻikai koeʻuhí naʻe ʻikai lava ke ne maluʻi ia. Ko hono moʻoní, naʻá ne tala ki heʻene kau ākongá: “ʻOku ke pehe koā ʻoku faingataʻa kiate au ke kole ʻeni ki heʻeku ʻEiki, ka ne ʻomi ha kongakau angelo ʻe hongofulu ma ua, pe lahi hake, ke tapa kiate au? Kae fakamoʻoni fefe ai ʻa e ngāhi folofola, ʻa ia ʻoku fakaha kuo pau ke hoko ʻo pehe?” (Mātiu 26:53, 54) Ko e fakahoko ʻo e finangalo ʻo Sihová naʻe mahuʻinga taha kia Sīsuú, neongo kapau naʻe ʻuhinga iá te ne faingataʻaʻia. Naʻá ne maʻu ʻa e falala pau kakato ki he ngaahi lea ʻo e saame fakaekikite ʻa Tēvitá: “Talaʻehai te ke liʻaki ʻa hoku laumalie ki Lolofonua; ʻe ʻikai te ke tuku ʻa hoʻo Pele ke sio ki he ʻauha.” (Sāme 16:10) ʻI he ngaahi taʻu ki muí, naʻe lea ai ʻa e ʻapositolo ko Pitá fekauʻaki mo Sīsū: “Ko e meʻa ke ne maʻu ʻa e fiefia naʻe tala humaki kiate ia, ko ia naʻa ne kataki ʻa e mate kalusefai, naʻe ʻikai te ne tokaʻi hono fakamāʻi, pea kuo ne nofo hifo foki mei he toʻomataʻu ʻo e taloni ʻo e ʻOtua.”—Hepelu 12:2.
Ko e Fiefia ʻi Hono Fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e Huafa ʻo Sihová
14. Ko e hā ʻa e fiefia naʻá ne fakaivia ʻa Sīsū ʻi he kotoa ʻo hono ngaahi ʻahiʻahí?
14 Ko e hā ʻa e fiefia naʻá ne fakaivia ʻa Sīsū ʻi he ʻahiʻahi kakaha taha ʻe ala fakaʻuta atu ki aí? ʻI he kotoa ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová, ko Sīsū, ʻa e ʻAlo ʻofaʻanga ʻo e ʻOtuá, naʻe pau ko e tāketi muʻomuʻa ia ʻa Sētané. Ko ia ko hono tauhi maʻu ʻe Sīsū ʻa ʻene anga-tonú ʻi he malumalu ʻo e ʻahiʻahí ʻe hoko ko e tali taupotu ia ki he manuki ʻa Sētane kia Sihová. (Palovepi 27:11) ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he fiefia mo e fiemālie kuo pau naʻe ongoʻi ʻe Sīsū ʻi heʻene toetuʻú? He fiefia ē kuo pau naʻá ne maʻú, ʻi hono ʻiloʻi kuó ne fakahoko ʻa e ngafa kuo foaki ange ke ne fakahoko ʻi he tuʻunga ko ha tangata haohaoa ʻi hono fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová mo hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa Hono huafá! Tānaki atu ki ai, ko e tangutu “mei he toʻomataʻu ʻo e taloni ʻo e ʻOtua” ʻoku ʻikai toe fehuʻia ko ha lāngilangi faufaua ia pea ko e matavai lahi taha ia ʻo e fiefiá kia Sīsū.—Sāme 110:1, 2; 1 Timote 6:15, 16.
15, 16. Ko e hā ʻa e fakatanga mātuʻaki fakamamahi naʻe kātekina ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻi Sachsenhausen, pea ko e hā naʻá ne ʻoange kia kinautolu ʻa e mālohi ke fai peheé?
15 Ki he kau Kalisitiané, ko ha toe meʻa fakafiefia tatau ia ke kau ʻi hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová ʻaki hono kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí mo e fakatangá, ʻi he muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú. Ko ha faʻifaʻitakiʻanga feʻungamālie ʻe taha ʻa e meʻa naʻe hokosia ʻe he Kau Fakamoʻoni naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he kemi fakamamahi ʻiloa ʻo Sachsenhausen pea hao moʻui ʻi heʻenau laka mate fakaongosia ʻi he ngataʻanga ʻo e Tau II ʻa Māmaní. Lolotonga ʻa e laká, naʻe mate ai ʻa e kau pōpula ʻe laui afe ʻi he momokó, mahakí, pe fiekaiá pe ʻi hono tāmateʻi anga-fakamanu ʻi he veʻe halá tonu ʻe he kau kaʻate SS. Ko e Kau Fakamoʻoní, kātoa ʻa e toko 230 ʻo kinautolú, naʻa nau hao moʻui ʻi heʻenau ō fakatahá mo ʻenau fetokoniʻaki neongo naʻe tuku ai ʻenau moʻuí tonu ki he fakatuʻutāmaki.
16 Ko e hā naʻá ne ʻoange ki he Kau Fakamoʻoni ko ení ʻa e mālohi ke kātekina ai ʻa e fakatanga mātuʻaki fakamamahi ko iá? ʻI heʻenau aʻu pē ki he feituʻu malú, naʻa nau fakahaaʻi ʻenau fiefia mo e houngaʻia kia Sihová ʻi ha tohi naʻe fakakaveinga “Ko e fakapapau ʻa e kau fakamoʻoni ʻa Sihova ʻe toko 230 mei he fonua ʻe ono, naʻa nau fakatahataha ʻi ha vaotā ofi ki Schwerin ʻi Mecklenburg.” ʻI aí, naʻa nau pehē ai: “Ko ha vahaʻa taimi faingataʻa fuoloa ʻo e ʻahiʻahí kuo tuku ia ki mui pea ko e faʻahinga kuo fakatolonga maí, ʻo hamusi hangē ko e laú mei he fōnise afí, ʻoku ʻikai naʻa mo ha momoʻi namu ʻohuafi. (Sio ki he Taniela 3:27.) Ko hono kehé, ʻoku nau fonu ʻi he mālohi mo e ivi meia Sihova pea ʻoku nau tatali vēkeveke ki he ngaahi fekau foʻou mei he Tuʻí ke ʻai ke fakalahi atu ʻa e ngaahi meʻa faka-Teokalatí.”c
17. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻo e ngaahi ʻahiʻahí ʻoku fehangahangai he taimí ni mo e kakai ʻa e ʻOtuá?
17 ʻI he hangē ko e faʻahinga faitōnunga ko ia ʻe toko 230, ko kitautolu foki ʻe ʻahiʻahiʻi nai ʻetau tuí, neongo kuo teʻeki ai te tau “talituʻu ke toto.” (Hepelu 12:4) Ka ko ha ʻahiʻahi ʻe lava ke haʻu ia ʻi he founga kehekehe. Mahalo pē ko ha manuki ʻa e kaungākalasí, pe ko ha tenge nai mei he toʻumeʻá ke fai ha ʻulungaanga taʻetaau pe ko e ngaahi faihala kehe. Tānaki atu ki aí, ko e fakapapau ke fakaʻehiʻehi mei he totó, ke mali pē ʻi he ʻEikí, pe ke ʻohake ʻa e fānaú ʻi he tuí ʻi ha fāmili māvahevahe ʻe lava ke iku ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he ngaahi tenge mo e ʻahiʻahi kakaha.—Ngāue 15:29; 1 Kolinito 7:39; Efeso 6:4; 1 Pita 3:1, 2.
18. Ko e hā ʻa e fakapapau ʻoku tau maʻu ʻe lava ke tau kātakiʻi naʻa mo e ʻahiʻahi anga-kehe tahá?
18 Kae kehe, tatau ai pē pe ko e hā nai ʻa e ʻahiʻahi ʻe hoko mai kia kitautolú, ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku tau faingataʻaʻia koeʻuhi ʻoku tau fakamuʻomuʻa ʻa Sihova mo hono Puleʻangá, pea ʻoku tau lau ia ko ha monū moʻoni mo e fiefia ke fai pehē. ʻOku tau maʻu ʻa e loto-toʻa mei he ngaahi lea fakapapau ʻa Pitá: “Ka kuo manukia kimoutolu ʻi he huafa ʻo Kalaisi, ta ko e toki kakai monuʻia kimoutolu; he ʻoku nofoʻi kimoutolu ʻe he Laumalie ʻoku aʻana ʻa e langilangi, ʻio ko e Laumalie ʻo e ʻOtua.” (1 Pita 4:14) ʻI he ivi ʻo e laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau maʻu ai ʻa e mālohi ke kātakiʻi naʻa mo e ngaahi ʻahiʻahi faingataʻa tahá, ʻo fai kotoa eni ki hono lāngilangí mo e fakahīkihikí.—2 Kolinito 4:7; Efeso 3:16; Filipai 4:13.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he 1960 ko e kamataʻanga pē ia ʻo e hokohoko mai ʻo e fakatanga kakaha mo anga-fakapō ʻa ia naʻe pau ke kātekina ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻi Malauií ʻi he meimei hongofuluʻi taʻu ʻe tolu. Ki ha fakamatala kakato, sio ki he 1999 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, peesi 171-212.
b Sio ki he kupu “Poupouʻi ʻe he Fakamaauʻanga Lahí ʻa e Lotu Moʻoní ʻi he ‘Fonua ko Alalate,’” ʻi he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo ʻEpeleli 1, 2003, peesi 11-14.
c Ki ha potu tohi kakato ʻo e fakapapau ko ení, sio ki he 1974 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, peesi 208-9. Ko ha fakamatala pēsona ʻuluaki ʻa ha tokotaha naʻe hao moʻui ʻi he laká ʻe lava ke maʻu ia ʻi he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Sanuali 1, 1998, peesi 25-9.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e kau Kalisitiané ki he faingataʻaʻiá mo e fakatangá?
• Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he founga ʻo e feangainga ʻa Sīsū mo e faʻahinga faitōnunga kehé ʻi he malumalu ʻo e ʻahiʻahí?
• Ko e hā ʻoku fakapotopoto ai ke ʻoua ʻe faisāuni ʻi he taimi ʻoku fakatangaʻi ai kitautolú?
• Ko e hā ʻa e fiefia naʻá ne fakaivia ʻa Sīsū ʻi he kotoa ʻo hono ngaahi ʻahiʻahí, pea ko e hā ʻe lava ke tau ako mei hení?
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 15]
Founga ʻo ʻEnau Feangainga mo e Fakatangá
• Ki muʻa ke aʻu ʻa e kau sōtia ʻa Hēlotá ki Pētelihema ke tāmateʻi ʻa e fanga kiʻi valevale tangata kotoa taʻu ua ʻo fai ki laló, ʻi ha tataki fakaeʻāngelo naʻe ʻave ai ʻe Siosefa mo Mele ʻa e valevale ko Sīsuú ʻo hola ki ʻIsipite—Mātiu 2:13-16.
• ʻI he ngaahi taimi lahi lolotonga ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, naʻe kumi ai hono ngaahi filí ke tāmateʻi ia koeʻuhi ko ʻene faifakamoʻoni mālohí. Naʻe hola ʻa Sīsū meiate kinautolu ʻi he taimi taki taha.—Mātiu 21:45, 46; Luke 4:28-30; Sione 8:57-59.
• ʻI he taimi naʻe haʻu ai ʻa e kau sōtiá mo e kau ʻōfisá ki he ngoue ko Ketisemaní ke puke ʻa Sīsuú, naʻá ne fakahaaʻi hangatonu ia, ʻo ne tala ange tuʻo ua kia kinautolu: “Ko au ʻeni.” Naʻe aʻu ʻo ne taʻofi ʻa hono kau muimuí mei hono fai ha fakafepaki pē ʻo ne tuku ke ʻave ia ʻe he fuʻu kakaí.—Sione 18:3-12.
• ʻI Selusalema, naʻe puke ai ʻa Pita mo e niʻihi kehé, ʻo haha, pea tuʻutuʻuni ke tuku ʻenau malanga fekauʻaki mo Sīsuú. Neongo ia, ʻi hono tukuangé naʻa nau “ʻalu ai . . . Pea ko e ʻaho kotoa pē, ʻi he Temipale pea ʻi ʻapi, naʻe ʻikai tuku ʻenau ako mo malangaʻaki ʻa Sisu, ko e Misaia ia.”—Ngāue 5:40-42.
• ʻI he taimi naʻe ʻiloʻi ai ʻe Saula, ʻa ia naʻe hoko ki mui ko e ʻapositolo ko Paulá, ʻa e faʻufaʻu ʻa e kau Siu ʻi Tāmasikusí ke tāmateʻi iá, naʻe faʻo ia ʻe he fanga tokouá ʻi ha fuʻu kato ʻo tukutuku hifo ia ʻi ha foʻi ava ʻi he ʻā ʻo e koló ʻi he poʻulí, pea naʻá ne hola ai.—Ngāue 9:22-25.
• ʻI ha ngaahi taʻu ki mui ai, naʻe fili ʻa Paula ke tangi kia Sisa, neongo ko e Kōvana ko Fesitó mo Tuʻi ʻAkilipa naʻá na fakatou ʻilo naʻe ‘ʻikai te ne hoa mo e maté pe ko e nofo pōpulá.’—Ngāue 25:10-12, 24-27; 26:30-32, PM.
[Fakatātā ʻi he peesi 16, 17]
Neongo ʻa e fakamālohiʻi ʻe he fakatanga kakahá ke holá, ko e laui afe ʻo e Kau Fakamoʻoni Malauī faitōnungá naʻa nau hokohoko fiefia atu ʻenau ngāue ki he Puleʻangá
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Ko e fiefia ʻi hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová naʻá ne fakaivia ʻa e faʻahinga faitōnunga ko ení ʻi he kotoa ʻo e laka mate faka-Nasí pea mo e ngaahi kemi fakamamahí
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Laka mate: KZ-Gedenkstätte Dachau, courtesy of the USHMM Photo Archives
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko e ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi tengé ʻe lava ke haʻu ia ʻi he ngaahi founga kehekehe