Ko e Hā ʻa e Lōloa ʻe Lava ke Moʻui Ai ʻa e Kakaí?
ʻI MAʻASI 3, 1513, naʻe kamata ai ʻa e kaivai Sipeini ko Juan Ponce de León ha folau ʻoku taau ke fakatokangaʻi. Naʻá ne tukufolau mei Pueto Liko ʻi he ʻamanaki ke aʻu ki he motu ko Pimini. Fakatatau ki he talatupuʻá naʻá ne kumi ki ha kiʻi matavai faimana—ko e Fauniteni ʻo e Talavoú. Ka naʻe tūʻuta ia ʻi he vahefonua ʻa ia ʻoku ʻiloa he taimí ni ko Fololita, U.S.A. Ko e moʻoni naʻe ʻikai ʻaupito te ne maʻu ʻa e faunitení he ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fauniteni pehē ia.
ʻI he ʻahó ni, ko e tangatá fakalūkufua ʻoku ʻikai te nau moʻui ʻo toe lōloa ange ʻi he taʻu ʻe 70 pe 80. Neongo ʻoku fakahokohoko ʻi he Tohi Tapú ʻa e kakai naʻe lahi mamaʻo ange ʻa e vahaʻa taimi ʻo ʻenau moʻuí, ʻoku pehē ʻe he 2002 Guinness Book of World Records ko e taʻumotuʻa ʻo e tokotaha motuʻa taha kuo moʻui maí ko e taʻu ʻe 122 mo e ʻaho ʻe 164. (Senesi 5:3-32) Kae kehe, naʻe pehē ʻe he paioʻēfika ko John Harris: “Ko e fakatotolo foʻoú ʻoku fakahaaʻi ai he taimí ni ʻe kei malava ke ʻi ai ha māmani ʻe ʻikai nai hoko taʻealakalofi ai ʻa e hoholo ʻo motuʻá—pea naʻa mo e maté.” ʻOku lau ʻa e kau fakatotolo tokolahi ʻo e senituli hono 21 fekauʻaki mo e “meimei taʻefaʻamate,” “ʻikai ha ngataʻanga ʻo e lōloa ʻa e moʻui ʻa e tangatá ʻi he aʻu ki he 2099,” “ko ha malava ke tupulekina taʻefaʻamate ʻa e fanga kiʻi selá,” pea mo e hā fua.
ʻI heʻene tohi The Dream of Eternal Life, ʻoku pehē ai ʻe Mark Benecke: “Ko e meimei kotoa ʻo e sinó ʻoku fakafoʻou ia ʻi he ngaahi taimi lahi lolotonga ʻa e ʻalunga ʻo ha moʻui. . . . ʻI he hili ʻo ha taʻu nai ʻe fitu, ʻi he ʻuhinga moʻoni taha ʻo e foʻi leá ko e kakai foʻou kitautolu.” Kae kehe, ʻoku ʻikai ke hokohoko taʻengata atu eni koeʻuhí ʻoku tuʻu ʻa e liuliunga ʻa e fanga kiʻi selá ʻi he hili ha ngaahi vahevahe kuo ʻosi tomuʻa fakapapauʻi. Kae kehe, kapau naʻe ʻikai ko e tuʻungá ia, ʻoku pehē ʻe Benecke, “ko e sino fakaetangatá ʻoku lava ke ne toe fakafoʻou ʻiate ia pē ʻi ha taimi lōloa ʻaupito—naʻa mo e taʻengata.”
Toe fakakaukau foki ki he malava fakaofo ʻa e foʻi ʻuto fakaetangatá, ʻa ia ʻoku mahulu lahi atu ia ʻi haʻatau ngāueʻaki pē nai ʻi he lolotonga ʻa e tuʻunga nounou ʻo ʻetau moʻuí. Fakatatau ki he Encyclopædia Britannica, ko e foʻi ʻuto fakaetangatá “ʻoku tuku ki ai ʻa e malava lahi ange ia ʻi he meʻa ʻoku lava ke ngāueʻaki ʻi he ʻalunga ʻo e moʻui kotoa ʻa ha tokotaha.” (Pulusinga 1976, Voliume 12, peesi 998) Ko e tohi How the Brain Learns, ʻa David A. Sousa, ʻoku fakamatala ai: “Ki he meimei taumuʻa kotoa pē, ʻoku taʻefakangatangata ai ʻa e malava ʻa e foʻi ʻutó ke tuku tauhi ʻa e fakamatalá.”—Peesi 78, Pulusinga Hono Ua, totonu fakaepulusi 2001.
Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ke maʻu ʻe he kau fakatotoló ha ʻuhinga fakasaienisi fakaesino ki he ʻuhinga ʻoku tau mate aí? Pea ko e hā ʻoku maʻu ai ʻe he ʻuto fakaetangatá ʻa e malava lahi fakaʻulia peheé? ʻOku malava ke pehē naʻe faʻu kitautolu ke tau hanganaki maʻu ʻo taʻengata ʻa e ʻiló? Ko e hā ʻoku tau malava ai ke fakakaukau ʻe ʻi ai ha moʻui taʻengatá?
ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú: “Kae ʻumaʻa kuo ne ʻai [ʻe he ʻOtuá] ʻa itaniti ki honau loto, ko ia ai ʻoku ʻikai lava ʻe he tangata ke mahakulea ʻa e ngaue ʻoku fai ʻe Elohimi mei he kamataʻanga ki he ngataʻanga.” (Koheleti 3:11) ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi leá ni naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻia kitautolu ʻa e fakakaukau ʻo e moʻui taʻengatá. ʻI he meʻa ko iá, te tau maʻu maʻu pē ai ʻa e meʻa ke ako fekauʻaki mo e ʻOtuá pea mo ʻene ngaahi ngāué. Kapau naʻa tau moʻui ʻi ha ngaahi taʻu taʻefaʻalaua ʻe laui piliona—ʻio, ʻo taʻengata—te tau malava maʻu pē ke ako lahi ange fekauʻaki mo e fakaofo ʻo e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá.
ʻOku toe fakahaaʻi ʻi he ngaahi lea ʻa Sīsū Kalaisí ʻe malava ʻa e moʻui taʻengata fakaetangatá. Naʻá ne pehē: “Pea ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata, ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Sione 17:3) Fēfē koe? ʻOkú ke loto ke ke moʻui taʻengata?
[Fakatātā ʻi he peesi 3]
Naʻe kumi ʻa Juan Ponce de León ki ha fauniteni ʻo e talavoú
[Maʻuʻanga]
Ponce de León: Harper’s Encyclopædia of United States History