“Ko e Lea ʻOku Fai ʻi Hono Taimi Totonu, Hono ʻIkai Lelei”!
LOLOTONGA ha ʻasemipilī ʻaho kakato ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻe feinga tōtōivi ai ʻa Kim ke fanongo pea hiki nouti lolotonga ʻa ʻene feinga ke ʻai ke tangutu fakalongolongo ʻa ʻene taʻahine taʻu ua mo e kongá. ʻI he fakaʻosinga ʻo e polokalamá, naʻe hanga hake ai kia Kim ha tuofefine Kalisitiane naʻe tangutu ʻi he ʻotu tatau ʻo ne fakaongoongoleleiʻi loto-moʻoni ia ki he founga ʻo ʻene tokangaʻi mo hono husepānití ʻa hona ʻofefiné ʻi he lolotonga ʻa e polokalamá. Ko e fakaongoongolelei ko iá naʻe mātuʻaki mahuʻinga ia kia Kim he naʻa mo e taimí ni, hili mei ai ha ngaahi taʻú, ʻokú ne pehē: “ʻI heʻeku ongoʻi ongosia tautefito ʻi he ngaahi fakatahá, ʻoku ou fakakaukau ai ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe he tuofefine ko iá. Ko ʻene ngaahi lea ʻi he anga-leleí ʻokú ne kei fakalototoʻaʻi au ke u hokohoko atu ʻi hono akoʻi homa ʻofefiné.” ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e ngaahi lea taimi tonú ʻoku lava ke fakalototoʻaʻi ai ha tokotaha. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e lea ʻoku fai ʻi hono taimi totonu, hono ʻikai lelei.”—Palovepi 15:23.
Kae kehe, ki he niʻihi ia ʻo kitautolu, ko hono fakaongoongoleleiʻi ʻo e niʻihi kehé ʻe faingataʻa nai. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e hoko ʻo lāuʻilo ki heʻetau ngaahi taʻefeʻungá tonu ʻe lava ke ʻai ai ke faingataʻa hono fai iá. ʻOku pehē ʻe ha Kalisitiane ʻe taha: “Kiate au, ʻoku hangē ia haʻaku tuʻu ʻi ha kelekele moluú. Ko e lahi ange ʻa ʻeku hiki hake ʻa e niʻihi kehé, ko e lahi ange ia ʻa ʻeku ongoʻi ʻoku lōmekina aú.” Ko e ngaahi tuʻunga hangē ko e ongoʻi maá, taʻemalú pe ko e manavahē ʻi he ʻikai ke mahinoʻi lelei kitá ʻe lava ke toe ʻai ai ke faingataʻa hono fai ha fakaongoongoleleí. Tānaki atu ki ai, kapau te tau maʻu fakafoʻituitui ha fakaongoongolelei siʻisiʻi pe ʻikai ha fakaongoongolelei lolotonga ʻa e tupu haké, te tau ʻiloʻi nai ai ʻoku faingataʻa ke te fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé.
Kae kehe, ko hono ʻiloʻi ko ia ko e fakaongoongoleleí ʻe ʻi ai nai haʻane ola lelei fakatouʻosi ki he tokotaha ʻokú ne fai iá mo e tokotaha ʻoku fai ki aí ʻe ueʻi nai ai kitautolu ke tau fai ʻetau lelei tahá ke fai ha lea fakaongoongolelei ʻi hono taimi totonú. (Palovepi 3:27) Ka ko e hā leva ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku hoko mei hono fai iá? Tau lāulea nounou angé ki ha niʻihi pē.
Ngaahi ʻAonga
Ko e fakaongoongolelei feʻungamālié ʻe lava ke langa hake ai ʻa e falala-pau ʻi he tokotaha ʻoku fai ki aí. “ʻI hono fakaongoongoleleiʻi au ʻe he kakaí, ʻoku ou ongoʻi ai ʻoku nau falala-pau mai kiate au, he ʻoku nau tui mai kiate au,” ko e lea ia ʻa Elaine, ko ha uaifi Kalisitiane. ʻIo, ke fakaongoongoleleiʻi ha taha ʻoku ʻikai haʻane falala kiate iá ʻe lava ke ʻoange ai ki he tokotaha peheé ʻa e loto-toʻa ke fehangahangai ai mo e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻangá pea iku ai ki heʻene maʻu ʻa e fiefiá. ʻOku tautefito ʻa e maʻu ʻaonga ʻa e kau talavoú mei he fakaongoongolelei ʻoku tuha mo kinautolú. ʻOku pehē ʻe ha taʻu hongofulu tupu ʻe taha ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa hono fakalotosiʻiʻi ia ʻe heʻene ngaahi fakakaukau fehālaakí tonu: “ʻOku ou feinga maʻu pē ʻaki hoku lelei tahá ke fakahōifuaʻi ʻa Sihova, ka ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou ongoʻi, tatau ai pē pe ko e hā ʻoku ou faí, ʻoku ʻikai lelei feʻunga ia. ʻI hono fakaongoongoleleiʻi au ʻe ha tahá, ʻoku ou ongoʻi fiefia ʻaupito ʻi hoku lotó.” ʻĀua, ʻoku ʻikai ha fakaʻalongaua, ko e moʻoni ʻa e palōveepi Fakatohitapu: “Hangē ko e ʻāpele koula ʻi he ngaahi ʻaiʻanga silivá ko ha lea ia ʻoku leaʻaki ʻi hono taimi totonú.”—Palovepi 25:11, NW.
ʻOku lava ʻe he fakaongoongoleleí ke ne ueʻi pea fakalototoʻaʻi ha tokotaha. ʻOku pehē ʻe ha faifekau taimi-kakato ʻe taha, “ʻOku fakalototoʻaʻi au ʻe he fakaongoongoleleí ke u ngāue mālohi ange pea ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ʻo ʻeku ngāue fakafaifekaú.” ʻOku fakamatala ha faʻē ʻa ha fānau ʻe toko ua ko e taimi ʻoku maʻu ai ʻe heʻene ongo tamaikí ʻa e fakamālō mei he ngaahi mēmipa kehe ʻo e fakatahaʻangá ki heʻena fai ʻena ngaahi tali ʻi he ngaahi fakatahá, ʻokú na fie fai ai ha tali lahi ange. ʻIo, ʻe lava ke ueʻi ai ʻa e fānaú ke nau fai ha fakalakalaka ʻi he moʻui faka-Kalisitiané. Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ke fakapapauʻi mai kia kitautolu kotoa ʻoku fakahoungaʻi mo fakamahuʻingaʻi kitautolu. Ko e māmani ko eni ʻoku fonu he loto-mafasiá ʻe lava ke ne ʻai kitautolu ke tau ongoʻi helaʻia mo mafasia. ʻOku pehē ʻe ha mātuʻa Kalisitiane, “ʻI he taimi ʻoku ou loto-siʻi aí, ko e fakaongoongoleleí ʻoku hangē ia ha tali ki heʻeku ngaahi lotú.” ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku pehē ʻe Elaine, “ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou ongoʻi ʻoku fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa ʻene hōifua mai kiate aú fakafou ʻi he ngaahi lea ʻa e niʻihi kehé.”
Ko hono fakaongoongoleleiʻi kitá ʻe lava ke fakatupu ai ha ongoʻi ʻo hono tali-lelei kita. Ko hono fai ha fakaongoongolelei loto-moʻoní ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e faʻa fakakaukau pea langa hake ai ha ʻatimosifia ʻo e māfana, malu mo e houngaʻia. Ko e fakamoʻoni ia ʻoku tau ʻofa moʻoni ʻi hotau ngaahi kaungā Kalisitiané pea fakahoungaʻi kinautolu. ʻOku pehē ʻe Josie, ko ha faʻē: “ʻI he kuohilí, naʻe pau ke u tuʻu maʻá e moʻoní ʻi ha ʻapi mavahevahe fakalotu. ʻI he taimi ko iá, ko hono maʻu ʻa e fakamālō mei he faʻahinga matuʻotuʻa fakalaumālié naʻe fakaivimālohiʻi ai ʻeku fakapapau ke ʻoua ʻe foʻi.” ʻOku moʻoni, “ko e ngaahi kupu kitautolu ʻoku fekauʻaki.”—Efeso 4:25.
Ko e fiemaʻu ke fai ʻa e fakaongoongoleleí ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke tau sio ki he lelei ʻi he niʻihi kehé. ʻOku tau sio ki he ngaahi ʻulungāanga lelei ʻo e niʻihi kehé, ʻo ʻikai ko honau ngaahi vaivaiʻangá. ʻOku pehē ʻe ha mātuʻa Kalisitiane naʻe ui ko David, “Ko e hoko ʻo houngaʻia ʻi he meʻa ʻoku fai ʻe he niʻihi kehé te ne tokoniʻi kitautolu ke tau toutou fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé.” Ko hono manatuʻi ko ia ʻa e anga ʻo e loto-fiefoaki ʻa Sihova mo hono ʻAló ʻi heʻena lea lelei ʻo kau ki he faʻahinga ʻo e tangata taʻehaohaoá ʻe ueʻi ai kitautolu ke tau loto-fiefoaki ʻi he felāveʻi mo e meʻá ni.—Mātiu 25:21-23; 1 Kolinito 4:5.
Faʻahinga ʻOku Tuha mo e Fakaongoongoleleí
Ko Sihova ko e ʻOtuá, koeʻuhi ko ia ʻa e Tokotaha-Fakatupú, ʻa e tuʻu-ki-muʻa ʻi he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻoku tuha ke fakahīkihikiʻí. (Fakahā 4:11) Neongo ʻoku ʻikai te ne fiemaʻu kitautolu ke langa hake ai ʻa ʻene falalá pe ke ueʻi ia, ʻi he taimi ʻoku tau fakahīkihikiʻi ai ʻa Sihova ʻi hono tuʻunga fakaofó mo ʻene ʻaloʻofá, ʻokú ne ʻunuʻunu ofi mai ai kia kitautolu pea ʻoku tau fakatupulekina ai ha vahaʻangatae mo ia. Ko hono fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻoku toe tokoniʻi ai kitautolu ke tau fakatupulekina ha fakafuofuaʻi lelei mo fakanānā ʻo ʻetau ngaahi lavameʻá tonu pea ʻoku fakatupunga ai kitautolu ke tuku ʻetau ngaahi lavameʻá kia Sihova. (Selemaia 9:23, 24) ʻOku fakaaʻu mai ʻe Sihova ki he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá ʻoku tāú ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá, pea ko ha toe ʻuhinga fakaueʻiloto ia ʻe taha ki hono fakahīkihikiʻi iá. (Fakahā 21:3, 4) Ko Tuʻi Tēvita ʻo e kuonga muʻá naʻá ne vēkeveke ke “fakamalo ki he huafa oe Otua” pea ke “hiki hake ia aki ae fakafetai.” (Sāme 69:30, PM) Fakatauange ko ʻetau holí foki ia.
Ko e ngaahi kaungālotú ʻoku nau tuha mo e fakaongoongolelei feʻungamālié. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau ngāue ai ʻo fehoanaki mo e fekau fakaʻotua ke “fetokangaʻaki, ke fefakaʻaiʻaiʻaki ʻa kitautolu ki he feʻofaʻaki mo e ngaue lelei.” (Hepelu 10:24) Ko e tokotaha alafaʻifaʻitakiʻanga ʻi he meʻá ni ko e ʻapositolo ko Paulá. Naʻá ne tohi ki he fakatahaʻanga ʻi Lomá: “Ko e ʻuluaki meʻa, ʻoku ou fakafetaʻi ki hoku ʻOtua ʻia Sisu Kalaisi, koeʻuhi ko kimoutolu fulipe, koeʻuhi ko e ongoongoa ʻo hoʻomou lotu ʻi mamani katoa.” (Loma 1:8) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe fakamālōʻiaʻi ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻa hono kaungā Kalisitiane ko Keió ʻi heʻene faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e “laka ʻi he moʻoni.”—3 Sione 1-4.
ʻI he ʻahó ni, ʻi he taimi ʻoku fakahāhā ai ʻe ha kaungā Kalisitiane ha ʻulungāanga hangē ko Kalaisí ʻi ha founga alafaʻifaʻitakiʻangá, fakahoko ha konga ʻosi teuteuʻi lelei ki he fakatahá, pe fai ha tali loto-moʻoni lolotonga ha fakatahá, ʻoku tau maʻu ai ha faingamālie lelei ke fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ki he tokotaha ko iá. Pe ko e feinga mālohi ha kiʻi tama ke huke ʻa e ngaahi konga Tohi Tapú lolotonga ʻa e ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá, ʻe lava ke tau fai ha fakaongoongolelei. ʻOku pehē ʻe Elaine, ʻa ia naʻe lave ki ai ki muʻá: “ʻOku tau kehekehe ʻi heʻetau ngaahi meʻaʻofá. ʻAki hono fakatokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe ha tokotaha kehé, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau houngaʻia ki he ngaahi meʻaʻofa kehekehe lahi ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá.”
ʻI he Fāmilí
Fēfē hono fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ki he ngaahi mēmipa ʻo hotau fāmilí tonu? ʻOku fiemaʻu ʻa e taimi, feinga mo e tokanga anga-ʻofa lahi ki he husepānití mo e uaifí ke tokonakiʻaki ʻa e poupou fakalaumālie, fakaeongo mo fakamatelie ki hona fāmilí. ʻOku moʻoni ʻoku tuha ke na fanongo ki he ngaahi lea ʻo e fefakaongoongoleleiʻakí ʻiate kinaua pea mei heʻena fānaú. (Efeso 5:33) Hangē ko ení, ʻi he fekauʻaki mo ha uaifi lavameʻá, ʻoku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻOku tuʻu hake ʻene fanau, ʻo nau tala monū ki ai: ko hono husepaniti foki, ʻo ne fakamalo kiate ia.”—Palovepi 31:10, 28.
ʻOku toe tuha mo e fānaú ke fakaongoongoleleiʻi. Ko e meʻa fakamamahí, ʻoku vave ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ke tala ki heʻenau fānaú ʻa e meʻa ʻoku nau fiemaʻu meiate kinautolú kae tātātaha ke fakaongoongoleleiʻi kinautolu ki he feinga kuo nau fai ʻi he hoko ʻo anga-fakaʻapaʻapa mo talangofuá. (Luke 3:22) ʻI hono fai ʻi he ngaahi taʻu ki muʻa ʻo e tupu ʻa ha kiʻi tamá, ʻoku faʻa ʻai ʻe he fakaongoongoleleí ʻa e kiʻi tamá ke ne ongoʻi ʻoku fiemaʻu ia pea ongoʻi malu ange.
Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ʻa e feinga ke fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé, ka ʻoku tau utu ʻa e ngaahi tāpuaki lahi mei hono fai iá. Ko ia ai, ko ʻetau tōtōivi ange ʻi hono fakaongoongoleleiʻi ʻa e faʻahinga ʻoku tuha mo iá, ko e lahi ange ia ʻa ʻetau fiefiá.—Ngāue 20:35.
Tali pea Fai ha Fakaongoongolelei ʻAki ʻa e Tōʻonga Totonu
Kae kehe, ko hono maʻu ha fakaongoongoleleí ʻe lava ke hoko ia ko ha ʻahiʻahi ki he niʻihi. (Palovepi 27:21) Ko e fakatātaá, ʻe malava ke fakaʻaiʻai ai ha ongoʻi ʻo e tuʻunga māʻolunga ʻi he faʻahinga ʻoku nau maʻu ha hehema ke hoko ʻo pōlepolé. (Palovepi 16:18) Ko ia ai, ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga ke fai ai ha tokanga. Naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e ekinaki ʻaonga ko ení: “Ko ʻeku lea ʻeni kiate kimoutolu tāutaha, ʻou fai ʻi he funga ʻo e kelesi kuo tuku mai, ke ʻoua naʻa hulu atu ʻene fakakaukau kiate ia ʻi he meʻa ʻoku totonu: ka ke huʻu hono loto ki he fakakaukau ʻoku ngali poto; ko hono fuofua ko e mafai fakalotu kuo vahe ʻe he ʻOtua maʻa e tangata taki taha.” (Loma 12:3) Ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke ʻoua te nau tō ki he tauhele ʻo e fakakaukau ʻo fuʻu hulu kiate kinautolú, ʻe fakapotopoto nai ke ʻoua ʻe tokangataha ki he ngaahi anga hangē ko e poto mataotaó pe fōtunga hāmai fakaʻofoʻofá. ʻI hono kehé, ʻoku totonu ke tau fakaongoongoleleiʻi ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻenau ʻulungāanga leleí.
ʻI hono fai pea tali ʻi he tōʻonga totonú, ko e ngaahi lea ʻo e fakaongoongoleleí ʻe lava ke ueʻi ai kitautolu ʻi ha founga lelei. ʻE ueʻi nai kitautolu ke tau lāuʻilo ʻoku tau moʻuaʻaki kia Sihova ha meʻa lelei pē kuo tau fai. ʻE toe fakaʻaiʻai nai kitautolu ʻe he fakaongoongoleleí ke tau hokohoko ngāue ʻi ha tōʻonga ʻoku leleí.
Ko e fakaongoongolelei loto-totonu mo tuha moʻoní ko ha meʻaʻofa ia ʻe lava ʻe he tokotaha kotoa ʻo kitautolu ʻo fai. ʻI heʻetau fai fakaʻatuʻi ia ki ha tahá, ʻe ʻuhinga lahi ange ia kiate ia ʻoku fai ki aí ʻi haʻatau lāuʻilo ki ai.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 18]
Ko ha Tohi Naʻá Ne Laveʻi Hono Lotó
ʻOku manatuʻi lelei ʻe ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻa e taimi ʻe taha naʻá ne foki ai mo hono uaifí ki hona ʻapi nofoʻangá hili ha ʻaho momoko ʻaupito ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻOkú ne pehē: “Naʻe mokosia mo loto-siʻi ʻa hoku uaifí, peá ne tala mai kiate au naʻá ne ongoʻi heʻikai te ne lava ʻo hoko atu. ‘He lelei ange ē,’ ko ʻene leá ia, ‘ke ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató fakataha mo ha fakatahaʻanga, ʻo nofo ʻi he feituʻu ʻe taha, pea fakahoko ai ʻa ʻeta ngaahi ako Tohi Tapu ʻataua tonu.’ Naʻá ku taʻofi ha faʻahinga fili pē, ʻo pehē te ma hokohoko atu ʻi he toenga ʻo e uiké pea sio angé pe ʻe fēfē ʻene ongoʻí ʻi he aʻu ki aí. Kapau te ne kei fiemaʻu ai pē ke tukuange ʻa e ngāué, te u fakakaukauʻi ʻene ngaahi ongoʻí. ʻI he ʻaho tatau pē ko iá, naʻá ma tuʻu ai ʻi he pōsiti ʻōfisí peá ma maʻu ha tohi mei he ʻōfisi vaʻá ʻa ia naʻe fakatuʻasila kiate ia fakafoʻituitui. Naʻe ʻi he tohí ʻa e fakaongoongolelei māfana ki heʻene ngaahi feinga ʻi he malaʻe fakafaifekaú pea mo ʻene kātakí, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e faingataʻa ʻoku lava ke hoko ʻi he mohe ʻi ha mohenga kehe ʻi he uike kotoa pē. Naʻe laveʻi ia ʻe he fakaongoongolelei ko iá he naʻe ʻikai te ne toe lea ʻo kau ki hono liʻaki ʻa e ngāue fefonongaʻakí. Ko hono moʻoní, naʻá ne fakalototoʻaʻi au ʻi he ngaahi taimi lahi ke hokohoko atu pē ʻi he taimi naʻá ku fakakaukau ai ke tukuangé.” Naʻe hokohoko atu pē ʻa e ongo meʻá ni ʻi he ngāue fefonongaʻakí ʻi he meimei taʻu ʻe 40.
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Ko hai ʻi hoʻo fakatahaʻangá ʻoku tuha ke fakaongoongoleleiʻí?
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
ʻOku longomoʻui ʻa e fānaú ʻi he tokanga ʻofá mo e fakaongoongoleleí