Nofo Maʻu ʻi he Hōifua ʻa e ʻOtuá Neongo ʻa e Liliú
ʻOKÚ KE fehangahangai mo ha ngaahi liliu ʻi hoʻo moʻuí? ʻOku faingataʻa kiate koe ke ke tali ʻa e liliu ko iá? Ko e tokolahi taha ʻo kitautolú kuo tau ʻi he tuʻunga ko iá pe te tau ʻi ai. Ko e faʻifaʻitakiʻanga moʻoni ʻe niʻihi ʻi he moʻuí mei he kuohilí ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻa ia ʻe ʻaongá.
Ko e fakatātaá, fakakaukau atu kia Tēvita mo e liliu lahi naʻe pau ke ne fou aí. Ko ha tamasiʻi tauhi-sipi pē ia ʻi he taimi naʻe pani ai ʻe Sāmiuela ke ne hoko ko e tuʻi ʻi he kahaʻú. Lolotonga ʻene kei siʻí, naʻá ne pole ai ke tau mo e saiāniti Filisitia ko Kolaiaté. (1 Sam. 17:26-32, 42) Naʻe fakaafeʻi ʻa e talavou ko Tēvitá ke ne nofo ʻi he lotoʻā fakatuʻi ʻo Tuʻi Saulá pea naʻe fakanofo ia ko e taki ʻo e kau taú. Naʻe ʻikai lava ke fakaʻuta atu ʻa Tēvita ki he liliu kotoa ko eni ʻi heʻene moʻuí; pea naʻe ʻikai lava ke ne ʻiloʻi ʻa e meʻa hoko mai ka hokó.
Ko e vahaʻangatae ʻo Tēvita mo Saulá naʻe faingataʻa lahi fakaʻulia. (1 Sam. 18:8, 9; 19:9, 10) Ke fakahaofi ʻene moʻuí tonu, naʻe pau ke moʻui ai ʻa Tēvita ʻo hola takai holo ʻi ha ngaahi taʻu. Naʻa mo e taimi naʻá ne pule ai ko e tuʻi ki ʻIsilelí, naʻe liliu lahi fakaʻulia ʻa hono ngaahi tuʻungá, tautefito ʻi he hili ʻene tonó, pea ʻi ha feinga ke fufū ʻa e angahala ko iá, naʻá ne fai ʻa e fakapō. Ko e nunuʻa ʻo ʻene angahalá tonu, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi mala ʻi loto ʻi hono fāmilí. Ko e fakatātaá, naʻe hoko kia Tēvita ʻa e angatuʻu ʻa hono foha ko ʻApisalomé. (2 Sam. 12:10-12; 15:1-14) Neongo ia, hili e fakatomala ʻa Tēvita ʻi heʻene angahala ʻo e tono mo e fakapoó, naʻe fakamolemoleʻi ia ʻe Sihova peá ne toe hōifua kiate ia.
ʻE liliu nai mo ho tuʻungá. Ko e mahamahakí, faingataʻaʻia fakaʻekonōmiká, pe faingataʻa ʻi he fāmilí—naʻa mo ʻetau tōʻongá tonu—ʻokú ne fakatupunga ʻa e liliu ʻi heʻetau moʻuí. Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau mateuteu lelei ange ai ke fekuki mo e faingataʻa ko iá?
Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Anga-Fakatōkilaló
ʻOku kau ki he anga-fakatōkilaló ʻa hono maʻu ha fakakaukau anganofo. Ko e anga-fakatōkilalo moʻoní ʻokú ne ʻai ke tau malava ʻo ʻiloʻi tonu ai hotau tuʻunga moʻoní mo e tuʻunga ʻo e niʻihi kehé. ʻI he ʻikai fakasiʻisiʻi ʻa e ʻulungaanga mo e lavameʻa ʻa e niʻihi kehé, te tau mahinoʻi lelei ange ai kinautolu mo e meʻa ʻoku nau faí. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e anga-fakatōkilaló te ne ʻai nai ke tau malava ʻo mahinoʻi ʻa e ʻuhinga naʻe hoko ai ha meʻa kia kitautolu mo e founga ke fakafeangai ʻaki ki aí.
Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa Sionatane, ko e foha ʻo Saulá. Naʻe liliu hono tuʻungá ʻi he ngaahi meʻa naʻe ʻikai lava ke ne mapuleʻi. ʻI hono tala ange ʻe Sāmiuela kia Saula ʻe toʻo ʻe Sihova meiate ia ʻa e puleʻangá, naʻe ʻikai te ne pehē ʻe hoko ʻa Sionatane ko e tuʻi. (1 Sam. 15:28; 16:1, 12, 13) Ko e fili ʻe he ʻOtuá ʻa Tēvita ko e tuʻi hono hoko ʻo ʻIsilelí naʻe ʻikai kau ai ʻa Sionatane. ʻI ha founga, ko e talangataʻa ʻa Saulá naʻe kaunga kovi ia kia Sionatane. Neongo naʻe ʻikai ha kaunga ʻa Sionatane ki he meʻa ko iá, naʻe ʻikai te ne fetongi ʻa ʻene tamaí. (1 Sam. 20:30, 31) Naʻe fēfē ʻa e fakafeangai ʻa Sionatane ki he tuʻunga ko ení? Naʻá ne tukulotoa ha ʻita koeʻuhi ko e mole hono faingamālié, ʻo ne meheka kia Tēvita? ʻIkai. Neongo ʻene taʻumotuʻa lahi ange mo taukei angé, naʻe poupouʻi mateaki ʻe Sionatane ʻa Tēvita. (1 Sam. 23:16-18) Naʻe tokoniʻi ia ʻe he anga-fakatōkilaló ke ne mahinoʻi ʻa e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e tāpuaki fakaʻotuá, pea naʻe ʻikai ‘hulu atu ʻene fakakaukaú kiate ia ʻi he meʻa naʻe totonú.’ (Loma 12:3) Naʻe mahinoʻi ʻe Sionatane ʻa e meʻa ne ʻamanekina ʻe Sihova meiate iá peá ne tali ʻa ʻEne filí ʻi he meʻá ni.
Ko e moʻoni, ʻoku hoko ʻi he ngaahi liliu lahi ha faingataʻaʻia. ʻI ha taimi, naʻe feangainga ai ʻa Sionatane mo e ongo tangata naʻá na ofi kiate ia. Ko e taha ko Tēvita, ʻa e tuʻi he kahaʻú, ʻa hono kaumeʻa ʻa ia naʻe fakanofo ʻe Sihová. Ko e tokotaha ʻe tahá ko Saula, ʻa ʻene tamaí, ʻa ia naʻe siʻaki ʻe Sihova ka naʻá ne kei pule ko e tuʻí. Ko e tuʻungá ni kuo pau pē naʻá ne fakatupunga ha mafasia fakaeongo kia Sionatane lolotonga ʻene feinga ke tauhi maʻu ʻa e hōifua ʻa Sihová. Ko e ngaahi liliu kuo pau ke tau fehangahangai mo iá ʻe fakatupunga nai ai ke tau hohaʻa mo tailiili. Ka ʻo kapau te tau feinga ke mahinoʻi e fakakaukau ʻa Sihová, te tau malava ai ke hokohoko atu ʻa e tauhi mateaki kiate iá lolotonga e fekuki mo e ngaahi liliú.
Mahuʻinga ʻo e Anga-Fakanānaá
ʻOku kau ki he anga-fakanānaá ʻa e lāuʻilo ki hoto ngātangá. Ko e anga-fakanānaá mo e anga-fakatōkilaló ʻoku ʻikai totonu ke fetoʻoaki. Ko ha tokotaha anga-fakatōkilalo ʻoku ʻikai nai te ne lāuʻilo kakato ki hono ngātangá.
Naʻe anga-fakanānā ʻa Tēvita. Neongo naʻe fili ia ʻe Sihova ke ne hoko ko e tuʻí, naʻe ʻikai malava ʻi ha ngaahi taʻu ke maʻu ʻe Tēvita ʻa e taloní. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú naʻe maʻu ʻe Tēvita ha fakamatala meia Sihova fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo e toloi ne hā mahino ko ení. Neongo ia, ʻi he tuʻungá ni, neongo ʻene hā ngali feifeitamakí, naʻe ʻikai fakahohaʻasi ai ia. Naʻá ne lāuʻilo ki hono ngātangá, pea naʻá ne mahinoʻi ko Sihova, ʻa ia naʻá ne fakaʻatā ʻa e tuʻunga ko iá, naʻá ne tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻá. Ko ia ai, naʻa mo e fiemaʻu ke fakahaofi ʻene moʻuí tonu, naʻe ʻikai tāmateʻi ʻe Tēvita ʻa Saula, pea naʻá ne taʻofi ʻa hono takanga ko ʻApisaí mei hono fai iá.—1 Sam. 26:6-9.
ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku malanga hake nai ai ha tuʻunga ʻi heʻetau fakatahaʻanga fakalotofonuá ʻoku ʻikai ke tau mahinoʻi pe ʻoku ʻikai hā ngali, mei heʻetau vakaí tonu, ʻoku fakaleleiʻi ʻi he founga lelei tahá pe fokotuʻutuʻu maau tahá. Te tau ʻiloʻi ʻi he anga-fakanānā ko Sīsū ʻa e ʻUlu ʻo e fakatahaʻangá pea ʻokú ne ngāue fakafou he kulupu ʻo e kau mātuʻa kuo fakanofo ke nau takimuʻá? Te tau fakahāhā ʻa e anga-fakanānaá, ʻo ʻiloʻi ke tauhi maʻu ʻa e hōifua ʻa Sihová, ʻoku fiemaʻu ke tau tatali kiate ia ke ne taki fakafou ʻia Sīsū Kalaisi? Te tau tatali anga-fakanānā neongo ʻoku faingataʻa eni?—Pal. 11:2.
Tokoniʻi Kitautolu ʻe he Anga-Vaivaí Ke Tau Fakakaukau Pau
Ko e anga-vaivaí ko e anga-malū ia. ʻOkú ne ʻai ke tau malava ʻo kātekina ʻa e mamahí ʻaki ʻa e ʻūkuma mo e ʻikai ke ʻiteʻita, loto-mamahi, feinga sāuni. Ko e anga-vaivaí ko ha ʻulungaanga faingataʻa ia ke fakatupulekina. Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokangá, ʻi he konga Tohi Tapu ʻe taha, ko e “kau anga-vaivai ʻo e māmaní” ʻoku fakaafeʻi ai ke nau “kumi ki he anga-vaivaí.” (Sef. 2:3, NW) ʻOku felāveʻi ʻa e anga-vaivaí mo e anga-fakatōkilaló mo e anga-fakanānaá, ka ʻoku toe kau ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga kehe, hangē ko e leleí mo e anga-maluú. Ko ha tokotaha anga-vaivai ʻoku lava ke ne tupu fakalaumālie ʻi heʻene fakahāhā ʻoku akoʻingofua ia pea fakaʻatā ke fakafuo tonu ia.
ʻOku lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he anga-vaivaí ke tau feangainga mo e ngaahi tafaʻaki foʻou ʻi heʻetau moʻuí? Ngalingali kuó ke ʻiloʻi ʻoku hehema ʻa e tokolahi ke nau fakakaukau ko ha meʻa kovi ʻa e liliú. Ko hono moʻoní, ʻoku lava ke hoko ia ko e faingamālie kia kitautolu ke akoʻi lahi ange ai ʻe Sihova. ʻOku fakatātaaʻi ʻa e meʻa ko iá ʻi he moʻui ʻa Mōsesé.
ʻI hono taʻu 40, naʻe ʻosi maʻu ʻe Mōsese ia ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻaupito. Naʻe ʻosi fakamoʻoniʻi ʻa ʻene ongongofua ki he fiemaʻu ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá peá ne fakahāhā ha laumālie feilaulauʻi-kita. (Hep. 11:24-26) Neongo ia, ki muʻa ke vaheʻi ʻe Sihova ke ne taki atu ʻa ʻIsileli mei ʻIsipité, naʻe pau ke fehangahangai ai ʻa Mōsese mo e ngaahi liliu naʻe fakaleleiʻi ai ʻa ʻene anga-vaivaí. Naʻe pau ke ne hola mei ʻIsipite ʻo nofo ʻi he fonua ko Mitianí ʻi he taʻu ʻe 40, ʻo ngāue ko ha tauhi-sipi, ʻo mavahe mei he tuʻunga tuʻu-ki-muʻá. Ko e hā ʻa e olá? Naʻe ʻai ʻe he liliú ni ke ne hoko ai ko ha tokotaha lelei ange. (Nom. 12:3) Naʻá ne ako ke fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié ʻi he meʻa fakafoʻituituí.
Ke fakatātaaʻi ʻa e anga-vaivai ʻa Mōsesé, tau vakai angé ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe pehē ai ʻe Sihova naʻá Ne loto ke siʻaki ʻa e puleʻanga talangataʻá pea ʻai ʻa e hako ʻo Mōsesé ko ha puleʻanga mālohí. (Nom. 14:11-20) Naʻe fakalaloa ʻa Mōsese maʻá e puleʻangá. ʻOku hā mei heʻene leá naʻá ne tokanga ki he ongoongo ʻo e ʻOtuá mo e lelei ʻa hono fanga tokouá, ʻo ʻikai ko e lelei ʻaʻaná. Naʻe fiemaʻu ha tokotaha anga-vaivai ki he fatongia ʻo Mōsese ko e taki mo e fakalaloa ʻo e puleʻangá. Naʻe lāunga ʻa Meliame mo ʻĒlone ʻo kau kiate ia, ka ʻoku pehē ʻi he fakamatala Tohi Tapú ko Mōsese “nae agavaivai ia, o lahi hake i he kau tagata kotoabe.” (Nom. 12:1-3, 9-15, PM) ʻOku hā ngali naʻe kātakiʻi ʻi he anga-vaivai ʻe Mōsese ʻa ʻena fakatupu ʻitá. Naʻe mei iku ki he hā kapau naʻe ʻikai anga-vaivai ʻa Mōsese?
ʻI he toe taimi ʻe taha, naʻe ʻalu hifo ai ʻa e laumālie ʻo Sihová ki ha kau tangata, ʻo fakatupunga ai ke nau kikite. Ko Siosiua, ʻa e tauhi ʻo Mōsesé, naʻá ne ongoʻi naʻe ngāue taʻetotonu ʻa e kau ʻIsileli ko ení. Ko Mōsese, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ne sio ʻi he anga-vaivai ki he ngaahi meʻá mei he vakai ʻa Sihová pea naʻe ʻikai te ne hohaʻa fekauʻaki mo e mole ʻa hono mafaí. (Nom. 11:26-29) Kapau naʻe ʻikai anga-vaivai ʻa Mōsese, naʻá ne mei tali ʻa e liliu ko eni ʻi he fokotuʻutuʻu ʻa Sihová?
Naʻe ʻai ʻe he anga-vaivaí ʻa Mōsese ke ne ngāueleleiʻaki ʻa e fuʻu mafai naʻe ʻoange kiate iá pea mo e fatongia naʻe vaheʻi ange ʻe he ʻOtuá. Naʻe fakaafeʻi ia ʻe he ʻOtuá ke ne ʻalu hake ki Moʻunga Hōlepi ʻo tuʻu ʻi he ʻao ʻo e kakaí. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia Mōsese fakafou ʻi ha ʻāngelo ʻo fakanofo ia ko e fakalaloa ʻo e fuakavá. Ko e anga-vaivai ʻa Mōsesé naʻe ʻai ai ia ke ne malava ʻo tali ʻa e liliu lahi ko eni ʻi he mafaí pea kei nofo maʻu ai pē ʻi he hōifua ʻa e ʻOtuá.
Fēfē kitautolu? ʻOku ʻikai ala tuku ʻa e anga-vaivaí ʻi heʻetau tupu tāutahá. Ko e faʻahinga kotoa kuo tuku ki ai ʻa e monū mo e mafai ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ʻoku fiemaʻu ke nau anga-vaivai. ʻOku taʻofi ai kitautolu mei he hīkisia ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi liliú pea ʻai ai ke tau malava ʻo feangainga mo e ngaahi tuʻungá ʻi he fakakaukau totonu. ʻOku mahuʻinga ʻetau fakafeangaí. Te tau tali ʻa e liliú? Te tau vakai ki ai ko ha faingamālie ke laka ai ki muʻa? ʻE iku nai ia ko ha faingamālie makehe ke fakatupulekina ai ʻa e anga-vaivaí!
Te tau hokohoko fehangahangai mo e ngaahi liliu ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku ʻikai faingofua ʻi he taimi ʻe niʻihi ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi meʻá. Ko e fakangatangata fakafoʻituituí mo e mamahi fakaeongó ʻe ʻai nai ai ke faingataʻa ke tau tauhi maʻu ha fakakaukau fakalaumālie. Neongo ia, ko e ngaahi ʻulungaanga hangē ko e anga-fakatōkilaló, anga-fakanānaá, mo e anga-vaivaí ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke tau tali ʻa e liliú pea nofo maʻu ai pē ʻi he hōifua ʻa e ʻOtuá.
[Fakamatala ʻi he peesi 4]
Ko e anga-fakatōkilalo moʻoní ʻoku ʻai ai ke tau malava ʻo ʻiloʻi hotau tuʻunga totonú
[Fakamatala ʻi he peesi 5]
ʻOku ʻikai ala tuku ʻa e anga-vaivaí ʻi heʻetau tupu tāutahá
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Naʻe pau ke fehangahangai ʻa Mōsese mo e faingataʻa naʻe fakaleleiʻi ai ʻa ʻene anga-vaivaí