Ngaahi Kōsipeli Fakaʻapokalifá—Ko ha Ngaahi Moʻoni Fufū Fekauʻaki mo Sīsū?
“KO HA meʻa lahi eni. Ko e kakai tokolahi te nau loto-mamahi.” “ʻOku liliu ʻe he meʻá ni ʻa e hisitōlia ʻo e muʻaki lotu faka-Kalisitiané.” Ko e ngaahi fakamatala fakaʻohovale ko ení naʻe haʻu ia mei ha kau mataotao ʻa ia naʻa nau talitali lelei ʻa e tohi ʻo e “Kōsipeli ʻa Siutasí,” ko ha fakamatala naʻe hiki ʻa ia ʻoku fai ʻa e fakakaukau naʻe puli ʻo laka hake ʻi he senituli ʻe 16 (ʻoku hā atu ʻi ʻolungá).
ʻOku ʻi ai ʻa e toe mahuʻingaʻia foʻou ʻi he ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifa ko iá. ʻOku taku ʻe he kakai ʻe niʻihi ko e ngaahi fakamatala naʻe hiki ko ení ʻokú ne tatala ha ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe hoko mo e ngaahi akonaki mei he moʻui ʻa Sīsuú ʻa ia naʻe fuoloa hono tuku fufuú. Ka ko e hā ʻa e ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifá? ʻE lava ke nau akoʻi moʻoni mai ha ngaahi moʻoni fekauʻaki mo Sīsū mo e lotu faka-Kalisitiané ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke tau maʻu ia ʻe kitautolu ʻi he Tohi Tapú?
Ngaahi Kōsipeli Moʻoní mo e Ngaahi Kōsipeli Fakaʻapokalifá
ʻI he vahaʻa ʻo e 41 ki he 98 T.S., ko Mātiu, Maʻake, Luke mo Sione naʻa nau hiki ʻa e “hisitōlia ʻo Sīsū Kalaisi.” (Mātiu 1:1) Ko e ngaahi fakamatala ko ení ʻoku ui ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi kōsipeli, ʻo ʻuhingá ko e “ongoongo lelei” fekauʻaki mo Sīsū Kalaisi.—Maʻake 1:1.
Lolotonga naʻe ʻi ai nai ʻa e ngaahi talatukufakaholo tala ngutu pea pehē ki he ngaahi hiki tohi kehe fekauʻaki mo Sīsū, ko e ngaahi Kōsipeli ʻe fā ko ení ko kinautolu pē ia naʻe fai ʻa e vakai ki ai naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá pea ʻoku taau ke hoko ko e konga ʻo e Folofola Māʻoniʻoní—ʻo ne tokonaki mai ʻa e ‘ngaahi meʻa papau’ fekauʻaki mo e moʻui ʻa Sīsū ʻi he māmaní mo ʻene ngaahi akonakí. (Luke 1:1-4; Ngāue 1:1, 2; 2 Tīmote 3:16, 17) Ko e ngaahi Kōsipeli ʻe fā ko ení ʻoku fai ʻa e lave ki ai ʻi he kotoa ʻo e ngaahi katiloka motuʻa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻOku ʻikai ha makatuʻunga ke fehuʻia ai honau tuʻunga moʻoní—ʻa honau tuʻunga ko e konga ʻo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá.
Neongo ia, ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe kamata ke ʻasi hake ʻa e ngaahi hiki tohi kehe ʻa ia naʻe toe fakahingoa foki ko e ngaahi kōsipeli. Ko e ngaahi kōsipeli kehe ko ení naʻe ui ia ko e fakaʻapokalifa.a
ʻI he ngataʻanga ʻo e senituli hono uá, ko ʻIleniasi ʻo Lyon naʻá ne tohi ko e faʻahinga ko ia naʻa nau tafoki ʻo fakafepaki ki he lotu faka-Kalisitiané naʻa nau maʻu “ʻa e ngaahi tohi fakaʻapokalifa lahi ʻaupito mo loi,” ʻo kau ai ʻa e ngaahi kōsipeli ʻa ia “ko kinautolu tonu naʻa nau faʻu, ke fakapuputuʻuʻi ʻa e ʻatamai ʻo e kau tangata valé.” Ko ia ai, ko e ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifá naʻe iku ia ʻo fai ʻa e vakai ki ai ʻoku fakatuʻutāmaki ʻo ʻikai ngata pē ʻi hono lau iá ka naʻa mo hano maʻu ia ko haʻate meʻa.
Kae kehe, ko e kau mōnike mo e kau hiki-tatau ʻo e kuonga lotolotó naʻa nau tauhi ʻa e ngaahi tohi ko iá mei haʻane mole atu. ʻI he senituli hono 19, naʻe fakautuutu lahi ʻa e mahuʻingaʻia ʻi he kaveingá ni pea ko e ngaahi tānekinga lahi ʻo e ngaahi hiki fakamatala mo e ngaahi pulusinga anga-fakaanga fekauʻaki mo e ʻapokalifá, ʻo kau ai ʻa e ngaahi kōsipeli ʻe niʻihi, naʻe hoko ia ʻo ʻiloʻi. ʻI he ʻahó ni ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi pulusinga ʻoku pulusi ʻi he konga lahi ʻo e ngaahi lea lalahi ʻo onopōní.
Ngaahi Kōsipeli Fakaʻapokalifá: Ngaahi Fakamatala ʻIkai Ngali Moʻoni Fekauʻaki mo Sīsū
Ko e ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifá ʻoku faʻa fakahanga ia ki he kakai ʻoku siʻi pe ʻikai teitei fai ha lave ki ai ʻi he ngaahi Kōsipeli moʻoní. Pe ʻoku nau fakamatala ki ha ngaahi meʻa ʻoku taku tokua naʻe hoko ʻi he fekauʻaki mo e kei valevale ʻa Sīsuú. Vakai angé ki ha ngaahi fakatātā ʻe niʻihi.
◼ Ko e “muʻaki kōsipeli ʻa Sēmisí,” ʻoku toe ui ia “Ko e Fāʻeleʻi ʻo Melé,” ʻoku fakamatala ai ki hono fāʻeleʻi ʻo Melé mo ʻene kei siʻí pea pehē ki heʻene mali kia Siosifá. Kuo fakamatalaʻi ia ʻi ha ʻuhinga lelei ko ha talanoa faʻu fakalotu pea ko ha talatupuʻa. ʻOkú ne pouaki ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e nofo tāupoʻou ai pē ʻa Melé pea ʻoku hā mahino naʻe hiki ia ke fakahīkihikiʻi ʻa Mele.—Mātiu 1:24, 25; 13:55, 56.
◼ Ko e “Kōsipeli ʻa Tōmasi ki he Kei Siʻí” ʻoku fakahangataha ia kia Sīsū ʻi heʻene kei tamasiʻí—ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 5 ki he 12—ʻoku fakahaaʻi ai naʻá ne fakahoko ha ngaahi holongā mana ʻoku ʻikai ngali moʻoni. (Sio ki he Sione 2:11.) ʻOku fakahaaʻi ʻa Sīsū ko ha kiʻi tamasiʻi pauʻu, ʻitangofua, mo anga-sāuni, ʻa ia ʻokú ne ngāueʻaki ʻa hono ngaahi mafai fakaemaná ke faisāuni ki he kau faiakó, ngaahi kaungāʻapí, pea mo e fānau kehé, ʻa ia ko honau niʻihi ʻokú ne fakakuihi, ʻai ke nau heke, pea aʻu ʻo ne tāmateʻi.
◼ Ko e ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifa ʻe niʻihi, hangē ko e “Kōsipeli ʻa Pitá,” ʻoku nōfoʻi ia ʻi he ngaahi meʻa naʻe fekauʻaki mo e hopo, pekia pea mo e toetuʻu ʻa Sīsuú. Ko e niʻihi, hangē ko e “Ngaahi Ngāue ʻa Pailató,” ko ha konga ʻo e “Kōsipeli ʻa Nikotīmasí,” ʻoku fakahanga ia ki he kakai naʻe fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko ia naʻe hokó. Koeʻuhi ʻoku lave ʻa e ngaahi hiki fakamatalá ni ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku ʻikai moʻoni pea mo e kakai naʻe ʻikai te nau ʻi ai, ʻoku ʻikai falalaʻanga ai ʻa e ngaahi hiki fakamatala ko ení. Ko e “Kōsipeli ʻa Pitá” ʻoku feinga ai ke fakatonuhiaʻi ʻa Ponitō Pailato pea fakamatalaʻi ʻa e toetuʻu ʻa Sīsuú ʻi ha founga ʻikai moʻoni.
Ngaahi Kōsipeli Fakaʻapokalifá mo e Tafoki ʻo Fakafepaki ki he Lotu Faka-Kalisitiané
ʻI Tīsema 1945, ofi ki Nag Hammadi, ʻi he tafaʻaki ki ʻolunga ʻo ʻIsipité, naʻe maʻu fāinoa ai ʻe ha kau ngoue ha ngaahi maniusikilipi pepailo ʻe 13 naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi hiki fakamatala ʻe 52. Ko e ngaahi tohi fakamatala ko eni ʻo e senituli hono faá naʻe taku ia ki ha kulupu fakalotu mo fakafilōsofia naʻe ui ko e kau tui faka-Nositiká. ʻI hono fio ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻo e tui fakapanganí, filōsofia faka-Kalisí, lotu faka-Siú, lotu faka-Kalisitiané, mo e feinga ke fetuʻutaki fakahangatonu ki he ʻOtuá, naʻe hoko ai ʻa e kulupú ni ko ha tākiekina fakameleʻi ʻi he faʻahinga ʻe niʻihi naʻa nau lau ko e kau Kalisitiane kinautolú.—1 Tīmote 6:20, 21.
Ko e “Kōsipeli ʻa Tōmasí,” mo e “Kōsipeli ʻa Filipé,” pea mo e “Kōsipeli ʻo e Moʻoní,” ʻa e tānekinga maniusikilipi naʻe maʻu ʻo ofi ki Nag Hammadi, ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻa e ngaahi foʻi fakakaukau kehekehe faka-Nositika mo e feinga ke fetuʻutaki fakahangatonu ki he ʻOtuá ʻo hangē ia naʻe haʻu meia Sīsuú. Ko e “Kōsipeli ʻa Siutasi” naʻe toki maʻu ki mui ní ʻoku toe lau foki ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kōsipeli faka-Nositiká. ʻOku tapua lelei mai ai ʻa Siutasi ko e ʻapositolo pē ia ʻe taha naʻá ne mahinoʻi moʻoni pe ko hai ʻa Sīsū. Ko e mataotao ʻe taha ʻi he kōsipeli ko ení ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa Sīsū ʻi he tuʻunga “ko ha faiako mo ha tokotaha ʻokú ne fakaeʻa ʻa e potó mo e ʻiló, kae ʻikai ko ha tokotaha faifakahaofi ʻa ia ʻokú ne mate maʻá e ngaahi angahala ʻa e māmaní.” ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi Kōsipeli fakamānavaʻí naʻe pekia ʻa Sīsū ko ha feilaulau maʻá e ngaahi angahala ʻa e māmaní. (Mātiu 20:28; 26:28; 1 Sione 2:1, 2) ʻOku hā mahino, ko e ngaahi kōsipeli faka-Nositiká ʻoku fakataumuʻa ia ke fakavaivaiʻi, kae ʻikai ko hono fakaivimālohiʻi, ʻa e tui ki he Tohi Tapú.—Ngāue 20:30.
Ko e Tuʻunga Māʻolunga Ange ʻo e Ngaahi Kōsipeli Moʻoní
Ko ha vakai fakalelei ki he ngaahi kōsipeli fakaʻapokalifá ʻoku fakaeʻa ai ʻa honau tuʻunga totonú. ʻI hono fakafehoanaki mo e ngaahi Kōsipeli moʻoní, ʻoku fakahaaʻi māʻalaʻala ai ʻa e ʻikai ke fakamānavaʻi fakaʻotua kinautolú. (2 Tīmote 1:13) ʻI hono hiki ʻe he kakai naʻe ʻikai ʻaupito te nau ʻilo ʻa Sīsū pe ko ʻene kau ʻapositoló, ʻoku ʻikai fakaeʻa mai ai ha ngaahi moʻoni fufū fekauʻaki mo Sīsū mo e lotu faka-Kalisitiané. ʻI hono kehé, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakamatala ʻikai totonu, ko e faʻu, mo ʻikai moʻoni ʻa ia ʻoku ʻikai haʻane tokoni ʻi he feinga ke ʻiloʻi ʻa Sīsū pea mo ʻene ngaahi akonakí.—1 Tīmote 4:1, 2.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko Mātiu ia mo Sione naʻá na kau kinaua ʻi he kau ʻapositolo ʻe toko 12; ko Maʻake mo Luké ko ha ongo takanga ofi taki taha ia ʻo e ongo ʻapositolo ko Pita mo Paulá. Naʻa nau hiki ʻenau ngaahi Kōsipelí ʻi he tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. (2 Tīmote 3:14-17) ʻI he ʻuhinga ko ení, ko e ngaahi Kōsipeli ʻe faá ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa kotoa ʻoku fiemaʻu ki ha taha ke hoko ai ʻo tui “ko Sīsū ʻa e Kalaisí ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.”—Sione 20:31.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e foʻi lea “fakaʻapokalifa” ko e haʻu ia mei he foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ʻuhingá “ke fūfuuʻi.” Ko e foʻi leá ni naʻá ne muʻaki fakahaaʻi ha hiki fakamatala ʻa ia naʻe tuku pē ki he kau muimui ʻo ha foʻi fakakaukau mavahe pea naʻe fūfuuʻi ia mei he faʻahinga naʻe ʻikai kau ki aí. Kae kehe, naʻe faai mai ʻo ʻuhinga ia ki he ngaahi hiki tohi naʻe ʻikai kau ʻi he ngaahi tohi moʻoni alafalalaʻanga ʻo e Tohi Tapú.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 18]
Kenneth Garrett/National Geographic Stock