Ko e Sīsū Moʻoní
HILI hono ʻilo mei heʻene kau ʻapositoló ʻa e fakakaukau ʻa e kakaí fekauʻaki mo iá, naʻe ʻeke ange ʻe Sīsū kiate kinautolu: “Ka ko hai au ʻi he lau ʻamoutolu?” ʻOku lēkooti ʻe he Kōsipeli ʻa Mātiú ʻa e tali ʻa e ʻapositolo ko Pitá: “Ko e Misaia koe, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻui.” (Mātiu 16:15, 16) Naʻe tatau mo ia ʻa e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé. Ko Nātaniela, ʻa ia naʻe hoko ki mui ko e taha ʻo e kau ʻapositoló, naʻá ne tala ange kia Sīsū: “Labai, koe Alo koe oe Otua; koe Tuʻi koe o Isileli.” (Sione 1:49 [Sione 1:50], PM) Ko Sīsū tonu naʻá ne lea fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo hono ngafá: “Ko au pe ko e Hala, pea mo e Moʻoni mo e Moʻui: ʻoku ʻikai haʻu ha taha ki he Tamai ka ʻi heʻene fou ʻiate au.” (Sione 14:6) ʻI ha ngaahi taimi kehekehe, naʻá ne lave ai kiate ia tonu ko e “ʻAlo ʻo e ʻOtua.” (Sione 5:24, 25; 11:4) Pea naʻá ne poupouʻi ʻa e taukaveʻi ko ení ʻaki ʻa e ngaahi ngāue fakaemana, naʻa mo hono fokotuʻu hake ʻa e maté.
Ko e Ngaahi Veiveiua Makatuʻunga Lelei?
Ka ʻe lava ke tau tuipau moʻoni ki he fakamatala ʻa e ngaahi Kōsipelí kia Sīsuú? ʻOku nau fakamatalaʻi ʻa e Sīsū moʻoní? Ko Frederick F. Bruce kuo mālōloó, ko ha palōfesa ʻo e fakaanga mo e fakamatala faka-Tohitapu ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Manchester, ʻIngilaní, naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai ke faʻa malava ke fakahāhā ʻe he ngaahi fakakikihi fakahisitōliá ʻa e moʻoni ʻo e fakaikiiki kotoa pē ʻi ha tohi motuʻa, tatau ai pē pe ʻoku faka-Tohitapu pe ʻikai faka-Tohitapu. ʻOku feʻunga ke maʻu ha tuipau totonu ki ha tuʻunga falalaʻanga fakalūkufua ʻo ha tokotaha-tohi; kapau kuo fokotuʻu ia, ngalingali ʻoku ʻi ai ha fakaʻuhinga ʻoku moʻoni ʻa ʻene ngaahi fakaikiikí. . . . Ko e Fuakava Foʻoú ʻoku ʻikai ngalingali ke siʻi ʻa ʻene hoko ʻo alafalalaʻanga fakahisitōliá koeʻuhi ʻoku maʻu ia ʻe he kau Kalisitiané ko e tohi ‘toputapu.’ ”
Hili hono sivisiviʻi ʻa e ngaahi veiveiua fekauʻaki mo Sīsuú hangē ko ia ko hono fakamatalaʻi ʻi he ngaahi Kōsipelí, ko James R. Edwards, ko e palōfesa ʻo e lotú ʻi he Kolisi Jamestown, ʻi North Dakota, U.S.A., naʻá ne tohi: “ʻE lava ke tau fakapapauʻi ʻi he tuipau ko e ngaahi Kōsipelí ʻoku fakatolonga ai ha tuʻunga ʻo e fakamoʻoni kehekehe mo mahuʻinga ʻo e moʻoni totonu fekauʻaki mo Sīsuú. . . . Ko e tali totonu taha ki he fehuʻi pe ko e hā ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he ngaahi Kōsipelí ʻa Sīsū ʻo hangē ko ʻenau faí he ko hono ʻuhingá ko Sīsū tonu ia. ʻOku fakatolonga faitōnunga ʻe he ngaahi Kōsipelí ʻa e fakaueʻiloto naʻá ne tuku ki hono kau muimuí, ko iá naʻe fekauʻi fakaʻotua moʻoni mai ia pea fakaivia ke ne hoko ko e ʻAlo pea mo e Sevāniti ʻa e ʻOtuá.”a
ʻI he Fakatotoloʻi ʻo Sīsuú
Fēfē ʻa e ngaahi lave taʻefakatohitapu kia Sīsū Kalaisí? ʻOku anga-fēfē ʻa hono fakafuofua kinautolú? Ko e ngaahi tohi ʻa Tasitusi, Suitoniasi, Siosifasi, Pilini ko e Siʻi pea mo ha tokosiʻi kehe ʻo e kau hiki tohi ongoongoá ʻoku kau ai ʻa e ngaahi lave lahi kia Sīsū. Fekauʻaki mo kinautolú, ʻoku pehē ʻe he The New Encyclopædia Britannica (1995): “Ko e ngaahi fakamatala tauʻatāina ko ení, ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻi he kuonga muʻá, naʻa mo e kau fakafepaki ʻo e lotu faka-Kalisitiané naʻe ʻikai ʻaupito te nau veiveiua ʻi he moʻoni fakahisitōlia ʻo fekauʻaki mo Sīsuú, ʻa ia naʻe fuofua fakakikihiʻi pea ʻi ha ngaahi makatuʻunga taʻefeʻunga ʻi he ngataʻanga ʻo e senituli hono 18, lolotonga ʻa e senituli hono 19, pea ʻi he kamataʻanga ʻo e senituli hono 20.”
ʻOku fakamamahí, he ko e kau mataotao ʻi onopōní, ʻi heʻenau kumi ki he Sīsū “moʻoni” pe “fakahisitōliá,” ʻoku hā ngali kuo nau fufū ʻa hono tuʻunga moʻoní tonu ʻi ha ngaahi ʻotu fakamahalo ʻoku ʻikai fakatuʻunga ʻi ha meʻa, ngaahi tālafili taʻeʻuhinga mo ha fokotuʻu fakakaukau taʻehamakatuʻunga. ʻI ha ʻuhinga, ʻoku nau halaia ai ʻi he faʻu fakaetalatupuʻa ʻa ia ʻokú ne tukuakiʻi loi ʻa e kau tohi Kōsipelí. ʻOku mātuʻaki vēkeveke ʻa e niʻihi ke poupouʻi ʻa honau ongoongó tonu pea ke fakafehokotaki honau hingoá ki ha fakakaukau fakaʻohovale foʻou ʻo ʻikai ai te nau lava ke sivisiviʻi faitotonu ʻa e fakamoʻoni fekauʻaki mo Sīsuú. ʻI he meʻa ko iá, ʻoku nau faʻu ai ha “Sīsū” ʻa ia ko ha fakasino ʻo ha fakakaukau fakaemataotao pē.
Ki he faʻahinga ʻoku nau loto ke ʻiloʻi iá, ʻoku lava ke maʻu ʻa e Sīsū moʻoní ʻi he Tohitapú. Ko Luke Johnson, ko ha palōfesa ʻo e Fuakava Foʻoú mo e ngaahi tupuʻanga ʻo e Kalisitiané ʻi he Akoʻanga Teolosia Candler ʻi he ʻUnivēsiti Emory, ʻokú ne fakakikihiʻi ʻo pehē ko e lahi taha ʻo e fekumi ki he tuʻunga fakahisitōlia ʻo Sīsuú ʻoku tukunoaʻi ai ʻa e taumuʻa faka-Tohitapú. ʻOkú ne pehē ʻoku mahuʻinga nai ke sivisiviʻi ʻa e ngaahi potutohi fakasōsiale, fakapolitikale, fakasaienisi ki he moʻui ʻa e tangatá mo e tuʻunga talatukufakaholo ʻo e moʻui mo e kuonga ʻo Sīsuú. Neongo ia, ʻokú ne tānaki mai ko hono ʻiloʻi ko ia ʻo e meʻa ʻoku ui ʻe he kau mataotaó ko e Sīsū fakahisitōliá “ʻoku ʻikai ʻaupito ko e taumuʻa ia ʻa e Konga Tohitapú,” ʻa ia “ʻoku fekauʻaki lahi ange ia mo hono fakamatalaʻi ʻa e ʻulungaanga ʻo Sīsuú,” ko ʻene pōpoakí, pea mo hono ngafa ʻi he tuʻunga ko e Tokotaha-Huhuʻí. Ko ia, ko e hā ʻa e ʻulungaanga mo e pōpoaki moʻoni ʻa Sīsuú?
Ko e Sīsū Moʻoní
Ko e ngaahi Kōsipelí—ʻa e fakamatala faka-Tohitapu ʻe fā ʻo kau ki he moʻui ʻa Sīsuú—ʻoku fakamatalaʻi ai ko ha tangata naʻá ne fakahāhā ʻa e kaungāongoʻi lahi. Ko e fakaʻofaʻiá mo e manavaʻofá naʻá ne ueʻi ʻa Sīsū ke ne tokoniʻi ʻa e kakai ʻa ia naʻa nau faingataʻaʻia ʻi he mahamahakí, kuí mo e ngaahi faingataʻa kehé. (Mātiu 9:36; 14:14; 20:34) Ko e mate ʻa hono kaumeʻa ko Lāsalosí pea mo e mamahi naʻe fakatupunga ʻe he meʻá ni ki he ongo tuofāfine ʻo Lāsalosí naʻá ne ueʻi ʻa Sīsū ke ‘toʻe peá ne tangi.’ (Sione 11:32-36, NW) Ko hono moʻoní, ʻoku fakaeʻa ʻe he ngaahi Kōsipelí ʻa e tuʻunga lahi ʻo e ngaahi ongoʻi ʻa Sīsuú—kaungāmamahi mo ha tokotaha kilia, fiefia lahi ʻi he ngaahi lavameʻa ʻa ʻene kau ākongá, ʻita ʻi he pipiki taʻehaongoʻi ki he lao fakaeʻulungāngá pea mamahi ʻi hono fakafisingaʻi ʻe Selusalema ʻa e Mīsaiá.
ʻI he taimi naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ha mana, naʻá ne faʻa hangataha ki he tafaʻaki ʻa e tokotaha ʻokú ne maʻu iá ʻi he meʻa naʻe hokó: “Kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tui.” (Mātiu 9:22) Naʻá ne fakahīkihikiʻi ʻa Nātaniela ko “ha ʻIsileli moʻoni,” ʻi heʻene pehē: “ʻOku ʻikai ha loi ʻiate ia!” (Sione 1:47, Today’s English Version) ʻI he fakakaukau ʻa e niʻihi ko e meʻaʻofa ʻa ha fefine naʻe foaki ʻi he houngaʻiá naʻe fuʻu hulu ʻi he meʻa naʻe fiemaʻú, naʻe taukapoʻi ia ʻe Sīsū peá ne pehē ko e fakamatala ʻo kau ki heʻene nima-homó ʻe manatua fuoloa ia. (Mātiu 26:6-13) Naʻá ne fakamoʻoniʻi tonu ia ko ha kaumeʻa moʻoni mo ha takanga loto-ʻofa ki hono kau muimuí, ‘ʻo ne ʻofa kiate kinautolu ʻo aʻu ki he ngataʻangá.’—Sione 13:1, NW; Sione 15:11-15.
ʻOku toe fakahā ʻe he ngaahi Kōsipelí naʻe ʻiloʻi vave ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakai tokolahi taha naʻá ne fetaulaki mo iá. Pe ko haʻane talanoa mo ha fefine ʻi ha vaikeli, ko ha faiako fakalotu ʻi ha ngoue pe ko ha tokotaha toutai ʻi ha veʻe vai, naʻá ne aʻu tonu ki honau lotó. ʻI he hili ʻa e ngaahi lea kamata ʻa Sīsuú, naʻe fakaeʻa ʻe he tokolahi ʻo e kakaí ni ʻenau ngaahi fakakaukau lolotó kiate ia. Naʻe maongo ʻene leá kiate kinautolu. Neongo ko e kakai ʻi hono taimí naʻa nau fakaʻehiʻehi nai mei he feohi mo e kau tangata maʻu mafaí, ʻi he tuʻunga ʻo Sīsuú naʻe haʻohaʻo takai ʻa e kakaí ʻiate ia. Naʻa nau saiʻia ʻi he feohi mo Sīsuú; naʻa nau ongoʻi fiemālie ʻi he feohi mo iá. Naʻe ongoʻi nonga ʻa e fānaú ʻiate ia, pea ʻi he taimi naʻá ne ngāueʻaki ai ha kiʻi leka ko ha fakatātaá, naʻe ʻikai te ne fokotuʻu pē ʻa e kiʻi leká ʻi he ʻao ʻo ʻene kau ākongá ka naʻá ne toe “fua hake ia i hono nima.” (Maake 9:36, PM; Maake 10:13-16) Ko e moʻoni, ʻoku fakamatalaʻi ʻa Sīsū ʻe he ngaahi Kōsipelí ko ha tangata naʻe manakoekina he naʻe nofo ʻa e kakaí ʻo feʻunga mo e ʻaho ʻe tolu koeʻuhi pē ke fanongo ki heʻene ngaahi lea tohoakiʻi tokangá.—Mātiu 15:32.
Ko e haohaoa ʻa Sīsuú naʻe ʻikai te ne ʻai ia ke fakaanga tōtuʻa pe anga-fefeka mo pule kakaha ki he kakai taʻehaohaoa mo mafasia ʻi he angahalá ʻa ia naʻá ne moʻui ʻo malanga ki aí. (Mātiu 9:10-13; 21:31, 32; Luke 7:36-48; 15:1-32; 18:9-14) Naʻe ʻikai ʻaupito ke fakakounaʻi ʻe Sīsū ʻa e niʻihi kehé. Naʻe ʻikai te ne fakalahi atu ʻa e ngaahi mafasiaʻanga ʻo e kakaí. ʻI hono kehé, naʻá ne pehē: “Haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa pe ʻoku fakaongosia . . . te u fakamālōlō kimoutolu.” Naʻe ʻiloʻi ʻe heʻene kau ākongá naʻá ne “faʻa kataki mo angafākatuʻa”; ko ʻene ʻioké naʻe molū pea ko ʻene kavengá naʻe maʻamaʻa.—Mātiu 11:28-30.
ʻOku fakahaaʻi papau mai ʻi he ngaahi fakamatala Kōsipelí ʻa e angaʻitangata ʻo Sīsuú ʻoku moʻoni ia. ʻE ʻikai ke faingofua ki ha faʻahinga kehekehe ʻe toko fā ke nau faʻu ha fakamatala ki ha tokotaha ʻoku makehe atu pea fakamatalaʻi huʻufataha leva ia ʻi he kotoa ʻo ha talanoa kehekehe ʻe fā. ʻE meimei faingataʻa ki ha kau hiki tohi kehekehe ʻe toko fā ke nau fakamatalaʻi ʻa e tokotaha tatau pea ʻomai ʻa e fakamatala huʻufataha tatau ʻo ia kapau ko e tokotaha ko iá naʻe ʻikai pē ke ʻi ai ia.
ʻOku ʻeke ʻe he faihisitōlia ko Michael Grant ha foʻi fehuʻi fakatupu-fakakaukau: “ʻOku malava fēfē ʻa e hoko mai ʻi he kotoa ʻo e ngaahi talatukufakaholo ʻi he Kōsipelí ha fakamatala mahuʻinga makehe ʻo ha talavou manakoa ʻoku feohi tauʻatāina mo e kakai fefine ʻo e faʻahinga kehekehe, ʻo kau ai ʻa e faʻahinga naʻe fakapapauʻi ʻoku ʻikai lelei honau ongoongó, naʻa mo ha ʻikai fuʻu tōtuʻa ʻa ʻene ongoʻí, taʻefakanatula pe fakanānā tōtuʻa, ka neongo ia, ʻi he tuʻunga kotoa pē, naʻá ne tauhi maʻu ha anga-tonu taʻehalaia ʻi he ʻulungāngá?” Ko e tali ʻuhinga leleí, naʻe ʻi ai moʻoni ha tangata pehē pea naʻá ne ngāue ʻi he founga ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú.
Ko e Sīsū Moʻoní pea mo Ho Kahaʻú
Tuku kehe ʻa hono ʻomai ʻo ha fakatātā ʻo e moʻui moʻoni ʻa Sīsū lolotonga ʻa ʻene ʻi he māmaní, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú naʻá ne moʻui ki muʻa ke hoko ko ha tangatá ʻi he tuʻunga ko e ʻAlo-tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo e ʻOtuá, “ko e Kimuʻa ʻi he meʻa kotoa pe kuo ngaohi.” (Kolose 1:15) ʻI he senituli ʻe ua noa kuo maliu atú, naʻe hiki hifo ai ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻui ʻa hono ʻAlo fakahēvaní ki he manava ʻo ha tāupoʻou Siu ke fanauʻi mai ia ko ha tangata. (Mātiu 1:18) Lolotonga ʻa ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe fanongonongo ʻe Sīsū ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko e ʻamanakiʻanga pē ia ʻe taha ki he faʻahinga ʻo e tangata faingataʻaʻiá, pea naʻá ne akoʻi ʻa ʻene kau ākongá ke nau hokohoko atu ʻa e ngāue fakamalanga ko ení.—Mātiu 4:17; 10:5-7; 28:19, 20.
ʻI Nīsani 14 (ʻEpeleli 1 nai) ʻo e 33 T.S., naʻe puke ai ʻa Sīsū, ʻo fakamāuʻi, tauteaʻi pea tāmateʻi ʻi he tukuakiʻi loi ki he feinga angatuʻu. (Mātiu 26:18-20, 48–-75; 27:1-50) Naʻe tokonaki mai ʻe he pekia ʻa Sīsuú ha huhuʻi, ʻo tukuange ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangata ʻoku tuí mei honau tuʻunga angahalaʻiá pea fakaʻatā ai ʻa e hala ki he moʻui taʻengatá maʻá e faʻahinga kotoa ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui kiate iá. (Loma 3:23, 24; 1 Sione 2:2) ʻI Nīsani 16, naʻe fokotuʻu hake ai ʻa Sīsū, pea taimi nounou ʻi he hili iá naʻá ne hāʻele hake ʻo foki ki hēvani. (Maake 16:1-8; Luke 24:50-53; Ngāue 1:6-9) ʻI he tuʻunga ko e Tuʻi fakanofo ʻa Sihová, ko e Sīsū kuo toetuʻú ʻokú ne maʻu ʻa e mafai kakato ke fakahoko ʻa e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he tangatá. (Aisea 9:6, 7; Luke 1:32, 33) ʻIo, ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa Sīsū ko e tokotaha tefito ʻi hono fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá.
ʻI he ʻuluaki senitulí, naʻe tali ʻe he fuʻu tokolahi ʻa Sīsū ʻi he tuʻunga naʻá ne ʻi aí—ko e Mīsaia naʻe talaʻofaʻaki maí, pe Kalaisi, naʻe fekauʻi mai ki he māmaní ke ne fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová pea ke pekia ko ha huhuʻi maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. (Mātiu 20:28; Luke 2:25-32; Sione 17:25, 26; 18:37) ʻI he fehangahangai mo e fakatanga kakahá, ʻe faingataʻa ke ueʻi ʻa e kakaí ke nau hoko ko e kau ākonga ʻa Sīsū kapau naʻa nau taʻepauʻia ʻo fekauʻaki mo ia tonu. ʻI he loto-toʻa mo e faivelengá, naʻa nau fai ʻa e fekau naʻá ne ʻoange kiate kinautolú, ke ‘ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko e kau ako.’—Mātiu 28:19.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻiloʻi ʻe he laui miliona ʻo e kau Kalisitiane loto-moʻoni mo akó ko Sīsuú ʻoku ʻikai ko ha tokotaha fakaetalatupuʻa ia. ʻOku nau tali ia ko e Tuʻi fakanofo ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá kuo fokotuʻu ʻi hēvaní, ʻa ia ʻoku teu ke ne puleʻi kakato ʻa e māmaní mo hono ngaahi meʻá. Ko e founga-pule fakaʻotua ko ení ko e ongoongo ia ʻoku talitali lelei koeʻuhi ʻokú ne talaʻofa mai ʻa e fakafiemālie mei he ngaahi palopalema ʻo e māmaní. Ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻoku nau fakahāhā ʻenau poupouʻi mateaki ʻa e Tuʻi kuo fili ʻa Sihová ʻaki hono talaki ʻa e “ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga” ki he niʻihi kehé.—Mātiu 24:14.
Ko e faʻahinga ʻoku nau poupouʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e Puleʻangá fakafou ʻia Kalaisí, ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí, te nau moʻui ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki taʻengata. ʻE lava foki ke ʻaʻau ʻa e ngaahi tāpuakí ni! Ko e kau faipulusi ʻo e pepa ko ení te nau fiefia ke tokoniʻi koe ke ke ʻiloʻi ʻa e Sīsū moʻoní.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha sivisiviʻi fakaikiiki ʻo e ngaahi fakamatala ʻa e Kōsipelí, sio ʻi he vahe 5 ki he 7 ʻo e tohi The Bible—God’s Word or Man’s?, naʻe pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 6]
Ko e Meʻa Kuo Leaʻaki ʻe he Niʻihi Kehé
“Kuó u vakai kia Sīsū ʻo Nasaletí ko ha taha ia ʻi he lotolotonga ʻo e kau faiako mālohi fau kuo maʻu ʻe he māmaní. . . . Kuo pau ke u leaʻaki ki he kau Hinituú ko hoʻomou moʻuí ʻe taʻekakato kae ʻoua kuo mou ako ʻi he ʻapasia ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú.” Mohandas K. Gandhi, The Message of Jesus Christ.
“Ko ha tokotaha ʻoku mātuʻaki hoko ko e tupuʻanga, mātuʻaki kakato, mātuʻaki huʻufataha maʻu pē, mātuʻaki haohaoa, mātuʻaki fakaetangata ka neongo ia ʻokú ne mātuʻaki māʻolunga ʻi he tuʻunga lahi kotoa pē ʻo e tangatá, ʻoku ʻikai lava ke hoko ko ha loi pe ko ha faʻu. . . . ʻE fiemaʻu ha tokotaha lahi ange ia ʻia Sīsū ke ne faʻu ha Sīsū.” Philip Schaff, History of the Christian Church.
“Ke fai ʻe ha kiʻi kau tangata lāuvale ʻi ha toʻutangata pē taha ha foʻi faʻu ʻo ha angaʻitangata mālohi pehē fau pea fakamānako, ha ʻulungaanga māʻolunga pehē fau, ha vīsone tākiekina pehē fau ʻo e fetokouaʻaki fakaetangatá, ʻe hoko ia ko ha mana ʻoku taumamaʻo atu ʻene fakaofó ʻi ha meʻa pē kuo lēkooti ʻi he ngaahi Kōsipelí.” Will Durant, Caesar and Christ.
“ʻE hā ngali taʻemahino nai ʻa e lava ha ngaʻunu fakalotu ʻoku vilo ʻi he kolopé ʻo fakatupunga ʻe ha tokotaha naʻe ʻikai ke ʻi ai ʻa ia naʻe faʻu kākā ko ha tatau motuʻa ʻo ha founga fakamāketi, ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e kakai moʻoni taʻealafakakikihiʻi ʻa ia kuo nau feinga pea ʻikai lava ke nau maʻu ʻa e tuí.” Gregg Easterbrook, Beside Still Waters.
‘ʻI he tuʻunga ko ha faihisitōlia faʻu-tohí ʻoku ou tuipau kakato pe ko e hā pē ʻa e ngaahi Kōsipelí, ʻoku ʻikai ko ha ngaahi talatupuʻa ia. ʻOku ʻikai te nau pōtoʻi feʻunga ke hoko ko e ngaahi talatupuʻa. Ko e lahi taha ʻo e moʻui ʻa Sīsuú ʻoku ʻikai te tau ʻiloʻi, pea ʻoku ʻikai ha kakai ʻoku nau faʻufaʻu ha talatupuʻa te nau fakaʻatā ke hoko ia.’ C. S. Lewis, God in the Dock.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku fakaeʻa ʻe he ngaahi Kōsipelí ʻa e tuʻunga lahi ʻo e ngaahi ongoʻi ʻa Sīsuú