‘Fanongo pea Maʻu Hono ʻUhingá’
“Fanongo mai kiate au, ʻa kimoutolu kotoa, pea maʻu hono ʻuhingá.”—MK. 7:14.
1, 2. Ko e hā naʻe ʻikai mahinoʻi ai ʻe he kakai tokolahi ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea ʻa Sīsuú?
ʻI HE taimi ʻoku lea mai ai ha taha kia kitautolu, ʻe lava ke tau fanongo ki he ongo hono leʻó pea aʻu ʻo ʻiloʻi ʻa e tō hono leʻó. Ka ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻokú ne leaʻakí, ʻoku fiemaʻu ke tau mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene ngaahi leá. (1 Kol. 14:9) Naʻe lea ʻa Sīsū ki he laui afe ʻi heʻenau leá tonu. Ka naʻe ʻikai ke mahinoʻi ʻe he tokotaha kotoa ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene ngaahi leá. Ko ia naʻe pehē ʻe Sīsū: “Fanongo mai kiate au, ʻa kimoutolu kotoa, pea maʻu hono ʻuhingá.”—Mk. 7:14.
2 Ko e hā naʻe ʻikai mahinoʻi ai ʻe he tokolahi ʻo e kakai ko ení ʻa e meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsuú? Ko e niʻihi naʻe ʻosi ʻi ai pē ʻenau ngaahi fakakaukau pe naʻa mo e ngaahi fakaueʻiloto hala. Naʻe lea ʻa Sīsū fekauʻaki mo e kakai ko ení: “ʻOku mou pōtopotoʻi ʻi hono taʻetokaʻi ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá koeʻuhi ke tauhi maʻu ʻa hoʻomou talatukufakaholó.” (Mk. 7:9) Naʻe ʻikai ke nau feinga ke maʻu ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea ʻa Sīsuú. Naʻe ʻikai ke nau loto ke liliu ʻenau ngaahi tōʻongá mo ʻenau ngaahi fakakaukaú. Ko e kakai ko ení naʻa nau fanongo ʻaki honau telingá kae ʻikai mahinoʻi ʻi honau lotó. (Lau ʻa e Mātiu 13:13-15.) ʻE lava fēfē ke tau fakapapauʻi ʻoku tau loto-lelei maʻu pē ke ako mei he akonaki ʻa Sīsuú?
FOUNGA ʻE LAVA KE TAU MAʻU ʻAONGA AI MEI HE AKONAKI ʻA SĪSUÚ
3. Ko e hā naʻe lava ai ke mahinoʻi ʻe he kau ākongá ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú?
3 ʻOku fiemaʻu ke tau muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau ākonga anga-fakatōkilalo ʻa Sīsuú. Naʻá ne pehē kia kinautolu: “Fiefia ē ka ko homou matá koeʻuhí ʻoku nau mamata pea mo homou telingá koeʻuhí ʻoku nau fanongo.” (Māt. 13:16) Ko e hā naʻe lava ai ke nau mahinoʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú kae ʻikai pehē ʻa e niʻihi kehé? Naʻa nau fou ʻi he sitepu ʻe tolu. ʻUluakí, naʻa nau loto-lelei ke ʻeke ha ngaahi fehuʻi pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e meʻa naʻe ʻuhinga moʻoni ki ai ʻa Sīsuú. (Māt. 13:36; Mk. 7:17) Uá, naʻa nau loto-lelei ke tānaki atu ʻa e ngaahi meʻa foʻou naʻa nau akó ki he meʻa naʻa nau ʻosi tali ʻi honau lotó. (Lau ʻa e Mātiu 13:11, 12.) Tolú, naʻa nau loto-lelei ke ngāueʻaki ʻa e meʻa naʻa nau akó ke tokoniʻi kinautolu tonu mo e niʻihi kehé.—Māt. 13:51, 52.
4. Ko e hā ʻa e sitepu ʻe tolu ʻoku fiemaʻu ke mahinoʻi ai ʻa e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú?
4 Hangē ko e kau ākongá, ʻoku fiemaʻu foki ke tau fou ʻi he sitepu ʻe tolu ʻo kapau ʻoku tau loto ke mahinoʻi ʻa e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú. ʻUluakí, ʻoku fiemaʻu ke tau vaheʻi ha taimi ke ako mo fakalaulauloto ki he ngaahi lea ʻa Sīsuú, fai ha fekumi, pea ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi totonu. Ko e ʻiló ia. (Pal. 2:4, 5) Uá, ʻoku fiemaʻu ke tau sio ki he anga ʻo e felāveʻi ʻa e ʻilo ko ení mo e meʻa kuo tau ʻosi ʻiló mo e founga ʻe lava ke tau maʻu ʻaonga fakafoʻituitui aí. Ko e mahinó ia. (Pal. 2:2, 3) Tolú, ʻoku totonu ke tau ngāueʻaki ʻa e meʻa kuo tau akó pea ngāueʻaki ia ʻi heʻetau moʻuí. Ko e potó ia.—Pal. 2:6, 7.
5. Fakatātaaʻi ʻa e kehekehe ʻi he ʻiló, mahinó mo e potó.
5 Ko e hā ʻa e kehekehe ʻi he ʻiló, mahinó mo e potó? ʻE lava ke fakatātaaʻi ia ʻi he foungá ni: Sioloto atu ʻokú ke tuʻu ʻi he loto halá pea ʻoku lele mai ha pasi kiate koe. ʻUluakí, ʻokú ke sio atu ko e pasi—ko e ʻiló ia. Hokó, ʻokú ke ʻilo kapau te ke tuʻu ai pē, ʻe tuiʻi koe ʻe he pasí—ko e mahinó ia! Ko ia ʻokú ke puna ki he tafaʻakí—ko e potó ia! ʻOku tala mai ʻe Tohi Tapú kia kitautolu ke “tauhi ke mau ae boto mooni” koeʻuhí ʻe lava ke fakahaofi ai ʻetau moʻuí!—Pal. 3:21, 22, PM; 1 Tīm. 4:16.
6. Ko e hā ʻa e fehuʻi ʻe fā te tau ʻeke lolotonga ʻetau sivisiviʻi ʻa e talanoa fakatātā ʻe fitu ʻa Sīsuú? (Sio ki he puhá.)
6 ʻI he kupu ko ení mo e kupu hokó, te tau sivisiviʻi ʻa e talanoa fakatātā ʻe fitu naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū. Te tau ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi ko ení: Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātaá? (Ko e ʻiló eni.) Ko e hā naʻe tala mai ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ko ení? (Ko e mahinó eni.) ʻE lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa e fakahinohino ko ení ke tokoniʻi kitautolu mo e niʻihi kehé? (Ko e potó eni.) Fakaʻosí, ko e hā ʻoku akoʻi mai heni kia kitautolu fekauʻaki mo Sihova mo Sīsuú?
TENGAʻI MŪSITA
7. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e tengaʻi mūsitá?
7 Lau ʻa e Mātiu 13:31, 32. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e tengaʻi mūsitá? Ko e tengaʻi mūsitá ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻoku tau malangaʻí mo e fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻI he taimi naʻe kamata ai ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻi he 33 T.S., naʻe siʻisiʻi ʻaupito, ʻo hangē “ko e valevale taha ia ʻi he tengaʻi ʻakau kotoa pē.” ʻI ha vahaʻa taimi nounou, naʻe tupu vave ʻaupito koeʻuhí ko e ngāue fakamalangá. Ko e tokolahi naʻe ʻikai ke nau ʻamanekina ʻe tupu lahi mo vave pehē. (Kol. 1:23) ʻOku tala mai ʻe Sīsū ko e “fanga manupuna ʻo e langí” naʻe malava ke nau “nofo ʻi hono ngaahi vaʻá.” ʻOku ʻuhinga ení ʻi he tupu ke tokolahi ange ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané, ko e faʻahinga ko ia ʻoku loto leleí te nau maʻu ʻa e meʻakai, malumalu, mo e maluʻanga fakalaumālie ʻi ai.—Fakafehoanaki mo e ʻIsikeli 17:23.
8. Ko e hā naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tengaʻi mūsitá?
8 Ko e hā naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ko ení? Naʻá ne ngāueʻaki ʻa e tupu fakaofo ha tengaʻi mūsita ke fakatātaaʻiʻaki ʻa e founga ʻo e tupu ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, founga hono maluʻi iá mo e founga ʻene ikuʻi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻangá. Talu mei he 1914, ko e tupu ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané kuo makehe atu. (ʻAi. 60:22) Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau hoko ko e konga ʻo e fakatahaʻanga ko ení ʻoku tokoniʻi kinautolu ke nofo ofi ai pē kia Sihova. (Pal. 2:7; ʻAi. 32:1, 2) ʻOku ʻikai lava ha fakafepaki ke ne taʻofi ʻa e tupu ʻa e fakatahaʻangá.—ʻAi. 54:17.
9. (a) Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tengaʻi mūsitá? (e) Ko e hā ʻoku akoʻi mai heni kia kitautolu fekauʻaki mo Sihova mo Sīsuú?
9 Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tengaʻi mūsitá? ʻOku tau nofo nai ʻi ha feituʻu ʻoku ʻikai tokolahi ai ʻa e Kau Fakamoʻoní pea ʻikai fuʻu loko tupu. Neongo ia, kuo pau ke ʻoua naʻa ngalo ʻia kitautolu ko e Puleʻangá ʻe lava ke ne ikuʻi ha faʻahinga fakafaingataʻaʻiaʻanga pē. ʻE ʻomai heni kia kitautolu ʻa e mālohi ke kātaki. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe aʻu ai ʻa Tokoua Edwin Skinner ki ʻInitia ʻi he 1926, naʻe ʻikai fuʻu tokolahi ʻa e Kau Fakamoʻoní pea ko e ngāué naʻe “faingataʻa” koeʻuhí naʻe fuʻu māmālie ʻa e tupú. Ka naʻá ne hokohoko atu ke malanga pea sio ki hono ikuʻi ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga lahi. ʻI he ʻahó ni ʻoku laka hake he toko 37,000 ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻi ʻInitiá, pea laka hake he toko 108,000 naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatu ʻi he 2013. ʻI he taʻu tatau naʻe aʻu ai ʻa Tokoua Skinner ki ʻInitiá, ko e ngāué naʻe toki kamata pē ʻi Semipia. ʻI he ʻahó ni ʻoku laka hake he toko 170,000 ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻi aí, pea ko e toko 763,915 naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatu ʻi he 2013. ʻOku ʻuhinga ení ko e toko 1 ʻi he toko 18 kotoa pē ʻi Semipia naʻe maʻu Fakamanatú. He tupu fakaofo ē!
LĒVANI
10. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní?
10 Lau ʻa e Mātiu 13:33. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní? Ko e talanoa fakatātā ko ení ʻoku fakahoa ia ki he pōpoaki ʻo e Puleʻangá mo e anga ʻene liliu ʻa e moʻui ʻa e kakaí. Ko e ‘takaonga mahoaʻá kotoa’ ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi puleʻangá kotoa. Ko ʻene tupú ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e anga ʻo e mafola atu ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ko e ola ia ʻo e ngāue fakamalangá. Lolotonga ko e tupu ʻa e tengaʻi mūsitá ʻoku tau sio vave ki ai, ko e tupu ʻa e lēvaní ʻoku ʻikai ke pehē. ʻI ha toki taimi ki mui ai ʻoku tau sio ki he ngaahi olá.
11. Ko e hā naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní?
11 Ko e hā naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ko ení? Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻoku maʻu ʻe he pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻa e mālohi ke aʻu “ki he feituʻu taupotu taha ʻo e māmaní “ pea fakatupunga ha ngaahi liliu lahi ʻi he loto ʻo e kakaí. (Ngā. 1:8) ʻI he kamataʻangá heʻikai nai ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi liliú, ka ʻoku hoko ia. ʻOku tali ʻe he fuʻu kakai tokolahi ʻi he feituʻu kotoa ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá pea fakaʻatā ʻa e pōpoaki mālohi ko ení ke ne liliu honau angaʻitangatá.—Loma 12:2; ʻEf. 4:22, 23.
12, 13. ʻOmai ha fakatātā ʻo e anga ʻo e tupu ʻa e ngāue fakamalangá hangē ko ia ko hono fakamatalaʻi ʻi he talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní.
12 Ko e ola ʻo e ngāue fakamalangá ʻoku faʻa hā ia ʻi he ngaahi taʻu hili ʻa e ʻuluaki fanongo ʻa e kakaí ki he pōpoakí. Ko e fakatātaá, ʻi he 1982, ko Franz mo Margit, ko ha ongo meʻa naʻá na ngāue ʻi he Pēteli ʻi Pelēsilá, naʻá na faifakamoʻoni ʻi ha kiʻi kolo. Naʻá na kamataʻi ha ngaahi ako Tohi Tapu, ko e taha mo ha faʻē mo ʻene fānau ʻe toko fā. Ko e tamasiʻi lahi tahá naʻe taʻu 12 pē he taimi ko iá. Naʻá ne mā ʻaupito pea faʻa feinga ke toitoi ki muʻa ke kamata ʻa e akó. Koeʻuhí ko ha liliu ʻi he vāhenga-ngāué, naʻe ʻikai lava ke hoko atu ʻe Franz mo Margit ʻa e akó. ʻI he taʻu ʻe 25 ki mui ai, naʻá na toe ʻaʻahi ki ai. Sioloto atu ki heʻena fiefiá ʻi he taimi naʻá na sio ai ki ha fakatahaʻanga ʻo e kau malanga ʻe toko 69, ʻa ia ko e toko 13 ko e kau tāimuʻa tuʻumaʻu, ʻoku nau fakataha kotoa ʻi ha Fale Fakatahaʻanga foʻou! Pea kuo fuʻu lahi ʻa e kiʻi tamasiʻi maá pea ngāue he taimi ko ení ko e sea ʻo e kulupu ʻo e kau mātuʻá! Hangē ko e lēvani ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú, ko e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻoku mafola atu ʻo ne liliu ʻa e moʻui ʻa e tokolahi.
13 Naʻa mo e ngaahi fonua ʻoku ʻikai ke tauʻatāina ai ʻa e malangá, ko e mālohi ʻo e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ʻoku kei malava pē ke ne liliu ʻa e kakaí. ʻOku tau faʻa ʻohovale ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e mafola atu ʻa e pōpoakí ʻi he ngaahi fonua ko iá. Ko e fakatātaá, naʻe aʻu ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ki Kiupa ʻi he 1910, pea naʻe ʻaʻahi ʻa Tokoua Russell ki he motu ko ení ʻi he 1913. ʻI he kamataʻangá, naʻe ʻikai fuʻu tupu. Ka ko e hā ʻoku hoko ʻi Kiupa he ʻaho ní? ʻOku laka hake he toko 96,000 ʻa e kau malanga ʻoku nau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí, pea ko e toko 229,726 naʻa nau maʻu ʻa e Fakamanatú ʻi he 2013. Ko e toko 1 ia mei he toko 48 kotoa ʻoku nofo aí. Naʻa mo e ngaahi fonua ʻoku ʻikai ke nau ʻi he malumalu ʻo e fakataputapuí, ko e pōpoaki ʻo e Puleʻangá kuo aʻu nai ia ki he ngaahi feituʻu ʻoku ʻikai fakakaukau ʻa e Kau Fakamoʻoni fakalotofonuá ʻe lava ha faifakamoʻoni aí.a—Koh. 8:7; 11:5.
14, 15. (a) ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga fakafoʻituitui mei he lēsoni ʻi he talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní? (e) Ko e hā ʻoku akoʻi mai heni kia kitautolu fekauʻaki mo Sihova mo Sīsuú?
14 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he meʻa naʻe akoʻi mai ʻe Sīsū ʻi he talanoa fakatātā fekauʻaki mo e lēvaní? ʻI he taimi ʻoku tau fakalaulauloto ai ki he ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú, ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke tau hohaʻa ki he founga ʻe aʻu ai ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá ki he kakai ʻe laui miliona ʻoku teʻeki ke nau fanongo aí. Kuo mapuleʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa kotoa. Ka ko e hā ʻetau ngāué? ʻOku tali ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻI he pongipongi to hoʻo tenga, pea ʻi he efiafi ofi ʻa e poʻuli ʻoua taʻofi ho nima: He ʻoku ʻikai te ke ʻilo pe ko e fe ʻe tuʻumalie, ʻa é pe ko é; pea naʻa fakatou lelei.” (Koh. 11:6) Ko e moʻoni, ʻoku totonu ke tau manatuʻi maʻu pē ke kole kia Sihova ke ne tāpuakiʻi ʻa e ngāue fakamalangá, tautefito ʻi he ngaahi fonua ʻoku fakangatangata ai ʻa e ngāué.—ʻEf. 6:18-20.
15 Pehē foki, ʻoku ʻikai totonu ke tau loto-siʻi ʻo kapau ʻoku ʻikai ke tau sio leva ki he ngaahi ola ʻetau ngāue fakamalangá. ʻOku ʻikai totonu ke tau taʻetokaʻi ʻa e “ʻaho ʻo e meʻa siʻi” pe kamataʻanga siʻisiʻí. (Sāk. 4:10) Ko e ngaahi olá ʻe faai atu pē ʻo lahi mamaʻo ange mo fakaofo ange ʻi he meʻa ʻe faifai ange ʻo tau sioloto atu ki aí!—Saame 40:5; Sāk. 4:7.
TOKOTAHA MĒSIANITI FEFONONGAʻAKÍ MO E KOLOA FUFŪ
16. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tokotaha mēsianiti fefonongaʻakí mo e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e koloa fufū?
16 Lau ʻa e Mātiu 13:44-46. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tokotaha mēsianiti fefonongaʻakí mo e koloa fufū? ʻI he taimi ʻo Sīsuú, ʻe fononga mamaʻo ʻaupito ʻa e kau mēsianiti fefonongaʻaki ʻe niʻihi ke kumi ki he mataʻitofe lelei tahá pea fakatau kinautolu. Ko e “mataʻitofe mahuʻinga lahi ʻe taha” ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e moʻoni mahuʻinga ʻo e Puleʻangá, pea ko e tokotaha mēsianití ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e kakai ʻoku loto lelei ke kumi ʻi ha feituʻu pē ke maʻu ʻa e moʻoni ko ení. Naʻe loto-lelei ʻa e tokotaha mēsianití ke fakatau “leva” ʻa e meʻa kotoa naʻá ne maʻú kae lava ke ne fakatau mai ʻaki ʻa e mataʻitofe mahuʻinga ko ení. Naʻe toe fai ʻe Sīsū ha talanoa fakatātā fekauʻaki mo ha tangata naʻá ne ngāue ʻi ha ngoue peá ne ʻilo ha koloa “fufū.” ʻI he ʻikai hangē ko e tokotaha mēsianití, ko e tangata ko ení naʻe ʻikai kumi ki ha koloa. Ka ʻi heʻene sio pē ki hono mahuʻingá, naʻá ne loto-lelei foki ke fakatau atu “ʻa e ngaahi meʻa” kotoa kae lava ke ne maʻu ia.
17. Ko e hā naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā fekauʻaki mo e tokotaha mēsianiti fefonongaʻakí mo e koloa fufū?
17 Ko e hā naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ʻe ua ko ení? Naʻá ne fakahaaʻi ko e moʻoní ʻe lava ke maʻu ʻi he ngaahi founga kehekehe. ʻOku kumi ʻa e kakai ʻe niʻihi ki he moʻoní pea fai ʻa e ngaahi feilaulau ke maʻu ia. Ko e niʻihi ʻoku nau maʻu ʻa e moʻoní neongo naʻe ʻikai ke nau kumi ki ai, mahalo ʻi he malanga ha taha kia kinautolu. Ko e tangata taki taha ʻi he ongo talanoa fakatātā ko ení naʻá ne ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e meʻa naʻá ne maʻú pea loto-lelei ke fai ha ngaahi feilaulau lahi ke maʻu ia.
18. (a) ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he ongo talanoa fakatātā ko ení? (e) Ko e hā ʻoku akoʻi mai heni kia kitautolu fekauʻaki mo Sihova mo Sīsū?
18 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he ongo talanoa fakatātā ko ení? (Māt. 6:19-21) ʻEke hifo kiate koe: ‘ʻOku ou maʻu ʻa e fakakaukau tatau ki he moʻoní hangē ko e ongo tangata ko ení? ʻOku ou vakai ki he moʻoní ko ha koloa? ʻOku ou loto-lelei ke fai ha ngaahi feilaulau ke maʻu ia, pe ʻoku ou fakaʻatā ʻa e ngaahi meʻa kehé ke fakahohaʻasi au, hangē ko e loto-moʻua fakaʻaho ki he moʻuí?’ (Māt. 6:22-24, 33; Luke 5:27, 28; Fil. 3:8) Kapau ʻoku tau ʻofa moʻoni ki he moʻoní, te tau loto-lelei ke fai ha meʻa pē ke hanganaki fakamuʻomuʻa ia ʻi heʻetau moʻuí.
19. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?
19 ʻOfa ke tau fakahaaʻi ʻoku tau fanongo pea mahinoʻi moʻoni ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi talanoa fakatātā ko ení. Manatuʻi ʻoku ʻikai feʻunga pē kia kitautolu ke ʻiloʻi honau ʻuhingá. ʻOku fiemaʻu ke tau ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻoku tau ako mei aí. ʻI he kupu hoko maí, te tau lāulea ai ki ha toe talanoa fakatātā ʻe tolu pea sio ki he ngaahi lēsoni ʻe lava ke tau ako mei aí.
a ʻE lava ke ke lau ʻa e ngaahi hokosia meimei tatau mei ʻĀsenitina (2001 Yearbook, peesi 186); Siamane Hahake (1999 Yearbook, peesi 83); Pāpua Niu Kini (2005 Yearbook, peesi 63); mo e Motu Robinson Crusoe (Taua Leʻo, Sune 15, 2000, peesi 9).