Malanga ʻa Tokoua Rutherford ʻi he fakataha-lahi ʻi Cedar Point, Ohio, 1919
1919—Taʻu ʻe Teau Kuohilí
ʻI HE 1919 naʻe ngata ʻa e Tau Lahí (naʻe ʻiloa ki mui ko e Tau I ʻa Māmaní), ʻa ia naʻe feʻunga mo e taʻu ʻe fā nai. ʻI he konga ki mui ʻo e taʻu ki muʻa aí, naʻe huʻi mahafu ʻa e ngaahi puleʻangá, pea ʻi Sanuali 18, 1919, naʻe kamata ʻa e Fakataha ki he Melinó ʻi Pālesi. Ko e taha ʻo e ngaahi lavameʻa ʻo e fakataha ko iá ko e Talite ʻo Versailles, ʻa ia naʻe fakangata fakalelei ai hono tauʻi ʻe he ngaahi puleʻangá ʻa Siamane. Naʻe fakamoʻoni e talité ʻi Sune 28, 1919.
Naʻe toe fokotuʻu ʻi he talité ha kautaha foʻou naʻe ui ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. Ko ʻene taumuʻá ke “pouaki ʻa e ngāue fāitaha fakavahaʻapuleʻangá pea ke maʻu ʻa e melino mo e malu fakavahaʻapuleʻangá.” Naʻe poupouʻi ʻe he ngaahi lotu lahi ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá. Naʻe fakahīkihikiʻi ia ʻe he Kōsilio ʻo e Ngaahi Siasi ʻo Kalaisí ʻi ʻAmeliká ʻo pehē “ko e fakahāhā fakapolitikale ia ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.” Naʻe poupouʻi ʻe he kōsilio ko ení ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ʻaki hono fekauʻi atu ʻa e kau fakafofonga ki he Fakataha ki he Melinó ʻi Pālesí. Naʻe pehē ʻe he taha ʻo e kau fakafofonga ko iá ko e fakatahá “naʻe kamata ai ha kuonga foʻou ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.”
Naʻe kamata ha kuonga foʻou, ka naʻe ʻikai kamataʻi ia ʻe he kau tangata naʻa nau kau ʻi he fakataha ko ia ki he melinó. ʻI he 1919 naʻe kamata ha kuonga foʻou ʻo e ngāue fakamalangá ʻi hono fakaivia ʻe Sihova ʻene kakaí ke malanga ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa. Ka ki muʻa iá, naʻe fiemaʻu ha liliu fakaʻaufuli ki he tuʻunga ʻo e Kau Ako Tohi Tapú.
KO HA FILI FAINGATAʻA
Joseph F. Rutherford
Ko e fili fakataʻu ʻo e kau talēkita ʻo e Watch Tower Bible and Tract Society naʻe fakaʻaho ki he Tokonaki, Sanuali 4, 1919. ʻI he taimi ko iá, ko Joseph F. Rutherford, naʻá ne takimuʻa ʻi he kakai ʻa Sihová, naʻe tuku pilīsone taʻetotonu ia mo ha toko fitu kehe, ʻi Atlanta, Siōsia, ʻAmelika. Ko e fehuʻí, ʻE toe fili pē ʻa e fanga tokoua ne tuku pilīsoné ke nau hoko atu? Pe ʻe fetongi kinautolu?
Evander J. Coward
ʻI he loki pilīsoné, naʻe hohaʻa ʻa Tokoua Rutherford ki he kahaʻu ʻo e kautahá. Naʻá ne ʻilo naʻe loto ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi ʻe lelei tahá ke fili ha taha kehe ke palesiteni. ʻI he ʻuhinga ko ení, naʻá ne fai ha tohi ki he faʻahinga ʻe ʻi aí, ʻo fokotuʻu ʻa tokoua Evander J. Coward ke hoko ko e palesitení. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Rutherford ko Coward ko ha tokotaha “nonga,” “fakapotopoto” mo “mateaki ki he ʻEikí.” Kae kehe, naʻe saiʻia ʻa e fanga tokoua tokolahi ʻi ha founga ʻe taha, ko hono toloi ʻa e filí ʻi ha māhina ʻe ono. Naʻe loto ki ai ʻa e timi fakalao naʻa nau taukapoʻi ʻa e fanga tokoua ne tuku pilīsoné. Naʻe ʻita ʻa e niʻihi lolotonga e lāuleá.
Richard H. Barber
Pea naʻe hoko ha meʻa ʻa ia naʻe pehē ʻe Richard H. Barber ki mui ai naʻe ‘hangē ia ha lingi lolo ki ha tahi hoú.’ Naʻe lea hake ha tokoua ʻi ai: “ʻOku ʻikai ko ha loea au, ka ʻi he haʻu ki he tuʻunga fakalaó, ʻoku ou ʻiloʻi ha meʻa fekauʻaki mo e lao ʻo e mateakí. Ko e mateakí ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá. Ko e founga lelei taha ke tau fakahaaʻi ai ʻetau mateaki ki he ʻOtuá ko hono fai ha fili pea toe fili pē ʻa Tokoua Rutherford ko e palesitení.”—Saame 18:25.
Alexander H. Macmillan
Naʻe manatuʻi ʻe he kaungā-nofo pilīsone ko A. H. Macmillan ʻi he ʻaho hono hokó naʻe tukituki ange ʻa Tokoua Rutherford ʻi he holisi hono loki pilīsoné pea pehē ange, “Mono mai ho nimá.” Naʻe mono ange ʻe Tokoua Rutherford ha mākoni. Naʻe sio ʻa Macmillan ki he kiʻi pōpoaki nounoú peá ne ʻiloʻi leva hono ʻuhingá. Naʻe pehē ai: “RUTHERFORD WISE VAN BARBER ANDERSON BULLY MO SPILL TALĒKITA ʻULUAKI TOKO TOLÚ ʻOFA ATU.” Naʻe ʻuhinga eni naʻe toe fili kotoa pē ʻa e kau talēkitá pea ko Joseph Rutherford mo William Van Amburgh naʻá na hoko atu pē. Ko ia, ko Tokoua Rutherford naʻe hoko atu pē ko e palesitení.
TUKU ANGE!
ʻI hono kei tuku pilīsone ʻa e fanga tokoua ʻe toko valú, naʻe tufaki ʻe he Kau Ako Tohi Tapu faitōnungá ha tohi tangi ke tuku ange kinautolu. Naʻe maʻu ʻe he fanga tokoua loto-toʻa ko ení ha fakamoʻoni ʻe 700,000 tupu. ʻI he Pulelulu, Maʻasi 26, 1919, ki muʻa ke fakahū ʻa e tohi tangí, naʻe tuku ange mai ʻa Tokoua Rutherford mo e fanga tokoua fua fatongia kehé.
ʻI he lea ʻa Tokoua Rutherford ki he faʻahinga naʻa nau talitali iá, naʻá ne pehē: “ʻOku ou tuipau ko e hokosia ko ení ko hono teuʻi ia kitautolu ki ha taimi faingataʻa ange. . . . Ko hoʻomou faitaú naʻe ʻikai ko e fai pē ke tuku ange homou fanga tokoua mei pilīsoné. Naʻe ʻikai ko e taumuʻa tefitó ia. . . . Ko e faitau naʻa mou fakahokó ko e faifakamoʻoni ia ki he Moʻoní, pea ko e faʻahinga kuo nau fai iá kuo nau maʻu ha tāpuaki fakaofo.”
Ko e ngaahi meʻa ne hoko ʻi hono ʻahiʻahiʻi hotau fanga tokouá ʻokú ne ʻomai nai ai ʻa e fakaʻilonga ʻo e tataki ʻa Sihová. ʻI Mē 14, 1919, naʻe faituʻutuʻuni ʻa e fakamaauʻanga tangí: “Ko e kau fakaʻiloa ʻi he keisi ko ení naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻa e . . . fakamaau totonu naʻa nau tuha mo iá, pea ʻi he ʻuhinga ko iá ʻoku fakafoki ʻa e tuʻutuʻuní.” Naʻe tukuakiʻi ʻa e fanga tokouá ki he hia mafatukituki, pea ko e meʻa ko ení naʻe mei uesia ai pē honau lēkōtí kapau naʻe fakamolemoleʻi pe tuku hifo pē nai honau tauteá. Naʻe ʻikai ha toe tautea. Ko hono olá, naʻe kei maʻu pē ʻe Fakamaau Rutherford ʻene laiseni fakalao ke taukapoʻi ʻa e kakai ʻa Sihová ʻi he Fakamaauʻanga Lahi ʻi ʻAmeliká, naʻe tuʻo lahi ʻene fai pehē hili hono tuku ange iá.
FAKAPAPAU KE MALANGÁ
“Heʻikai ke mau tangutu noa pē ʻo tatali ki he ʻEikí ke ne ʻave kimautolu ki hēvani,” ko e manatu ia ʻa Tokoua Macmillan. “Naʻa mau ʻilo naʻe pau ke mau fai ha meʻa ke fakapapauʻi ʻa e finangalo moʻoni ʻo e ʻEikí.”
Ka ko e fanga tokoua ʻi he ʻuluʻi ʻapitangá naʻe ʻikai lava ke nau hoko atu pē ʻa e ngāue naʻa nau fai ʻi he laui taʻú. He ko e hā? Koeʻuhi lolotonga hono tuku pilīsone kinautolú, ko e ngaahi peleti pulusi kotoa naʻe ngāueʻaki ke pulusi ʻa e ʻū tohí naʻe fakaʻauha. Naʻe fakalotosiʻi eni, pea naʻe fifili ʻa e fanga tokoua ʻe niʻihi pe kuo ngata ʻa e ngāue fakamalangá.
Naʻe kei mahuʻingaʻia ha taha ʻi he pōpoaki ʻo e Puleʻangá naʻe malangaʻi ʻe he Kau Ako Tohi Tapú? Ke tali ʻa e fehuʻi ko iá, naʻe fili ʻe Tokoua Rutherford ke fai ha malanga. ʻE fakaafeʻi ki ai ʻa e kakaí. “Kapau heʻikai haʻu ha taha ki he fakataha ko iá,” ko e lea ia ʻa Tokoua Macmillan, “ko ʻetau lavá ia.”
Tuʻuaki ʻi he nusipepá ʻa e malanga ʻa Tokoua Rutherford, “ʻAmanaki ki he Faʻahinga Mafasiá” ʻi Los Angeles, Kalefōnia, 1919
Naʻe fai ia ʻi he Sāpate, Mē 4, 1919, neongo naʻe puke lahi ʻa Tokoua Rutherford, naʻá ne fakahoko ʻa e malanga “ʻAmanaki ki he Faʻahinga Mafasiá” ʻi Los Angeles, Kalefōnia. Naʻe haʻu ʻa e toko 3,500 nai ki ai, pea foki ʻa e laui ngeau he naʻe fonu. ʻI he ʻaho hokó, naʻe toe haʻu ha toko 1,500. Naʻe maʻu ʻe he fanga tokouá ʻa e talí—naʻe kei mahuʻingaʻia ʻa e kakaí!
Ko e meʻa hono hoko naʻe fai ʻe he fanga tokouá naʻe fokotuʻu ai ha ʻalunga ki he ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.
MATEUTEU KI HA TUPU LAHI ANGE
ʻI he Watch Tower ʻo ʻAokosi 1, 1919, naʻe fanongonongo ai ʻi he konga ki muʻa ʻo Sepitemá, ʻe fai ha fakataha-lahi ʻi Cedar Point, Ohio. “Naʻe ongoʻi ʻe he taha kotoa kuo pau ke nau ʻalu ki ai,” ko e manatu ia ʻa Clarence B. Beaty, ko ha kiʻi talavou Ako Tohi Tapu mei Missouri. Naʻe toko 6,000 tupu ʻa e fanga tokoua naʻa nau maʻu ʻa e fakataha ko iá, ʻo tokolahi mamaʻo ia ʻi he meʻa naʻa nau ʻamanekiná. Naʻe toe fakafiefia ʻa e fakataha ko ení, he naʻe papitaiso ʻa e toko 200 tupu ʻi he Anovai Erie.
Takafi ʻo e fuofua ʻīsiu ʻo e The Golden Age, ʻOkatopa 1, 1919
ʻI Sepitema 5, 1919, ko e ʻaho hono nima ia ʻo e fakataha-lahí, ʻi he malanga ʻa Tokoua Rutherford ko e “Tokanga ki he Kaungāngāué,” naʻá ne fanongonongo ai ha makasini foʻou, naʻe fakakaveinga ko e The Golden Age.a ʻE “talaki ai ʻa e ngaahi ongoongo mahuʻinga lolotongá, ʻoatu mo ha fakamatala Fakatohitapu ki he ʻuhinga ʻo e hoko ʻa e ngaahi meʻa lalahi ko ení.”
Naʻe fakalototoʻaʻi ʻa e Kau Ako Tohi Tapú kotoa ke nau malanga loto-toʻa ʻaki ʻa e makasini foʻou ko ení. Naʻe pehē ʻi ha tohi ʻo fakamatalaʻi ai ʻa e founga ke fokotuʻutuʻu ai e ngāué: “Tuku ke manatuʻi ʻe he tokotaha [papitaiso] mateaki taki taha ko ha monū lahi ia ke ngāue, pea maʻu ʻa e faingamālie ko ení pea kau ʻi hono ʻoatu ʻa e fuʻu fakamoʻoni ko ení ki he māmaní.” Naʻe fakaofo ʻa e olá! ʻI Tīsema, ko e kau malanga faivelenga ʻo e Puleʻangá naʻa nau maʻu ʻa e tukuhau ʻe 50,000 tupu ki he makasini foʻoú.
Fanga tokoua ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke mo ha loli fonu ʻi he The Golden Age
ʻI he ngataʻanga ʻo e 1919, naʻe toe fokotuʻutuʻu maau mo fakaivia ʻa e kakai ʻa Sihová. Pehē foki, ko e ngaahi kikite mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosí kuo fakahoko. Ko hono sivi mo fakamaʻa ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá, naʻe tomuʻa tala ʻi he Malakai 3:1-4, naʻe kakato. Naʻe fakatauʻatāinaʻi ʻa e kakai ʻa Sihová mei he pōpula fakaefakatātā ki “Pāpilone ko e Lahi,” pea naʻe fakanofo ʻe Sīsū “ʻa e tamaioʻeiki anga-tonu mo potó.”b (Fkh. 18:2, 4; Māt. 24:45) ʻI he taimi ko ení naʻe mateuteu ʻa e Kau Ako Tohi Tapú ki he ngāue naʻe tuku tauhi mai ʻe Sihova kiate kinautolú.
a Naʻe fakahingoa ʻa e The Golden Age ko e Consolation ʻi he 1937 pea ko e Awake! ʻi he 1946.