Founga ke Ngāueʻaki ʻa e Ongoongo Lelei mei he ʻOtuá!
ʻOku Fakataumuʻa ʻa e Polosiua Foʻoú ke Tokoniʻi Kitautolu ʻi Hono Fai ʻo e Ngaahi Toe ʻAʻahí mo Kamata ʻa e Ako Tohi Tapú
1. Ko e hā ʻa e polosiua foʻou naʻe tukuange mai ʻi he Fakataha-Lahi Fakavahe “Lama Ho Lotó!” ʻoku fakataumuʻa ke tokoniʻi kitautolu ʻi hono fai ʻo e ngaahi toe ʻaʻahí mo kamata ʻa e ako Tohi Tapú?
1 Lolotonga ʻa e Fakataha-Lahi Fakavahe, “Lama Ho Lotó!” naʻa tau fiefia ke maʻu ʻa e polosiua foʻoú ke tokoniʻi kitautolu ʻi hono fai ʻo e ngaahi toe ʻaʻahí mo kamata ʻa e ako Tohi Tapú. Ko e Ongoongo Lelei mei he ʻOtuá! ʻoku meimei tatau mo e polosiua Fiemaʻú, ʻa ia ʻokú ne fetongí, ʻi aí ʻoku nounou ange ʻa e ngaahi lēsoní. ʻOku tokoni eni ke ola lelei ange hono ngāueʻaki ʻa e polosiuá ki he ngaahi ako Tohi Tapu ʻi he matapaá. Kae kehe, lolotonga ko e polosiua Fiemaʻú ʻoku lāulea ki he ngaahi fiemaʻu faka-Kalisitiané, ʻa ia ko e niʻihi ʻe lava ke hoko ko ha pole ki he kau ako foʻoú ke tali, ko e polosiua foʻou ko ení ʻoku hangataha ki he ngaahi ongoongo lelei ʻoku maʻu ʻi he Tohi Tapú.—Ngā. 15:35.
2. Ko e hā naʻe faʻu ai ʻa e polosiua Ongoongo Leleí?
2 Ko e hā naʻe faʻu aí? Ko e fanga tokoua takatakai he māmaní kuo nau kole ha meʻa faingofua ange te ne tohoakiʻi ʻa e kakaí ki he moʻoní pea taki atu ki he tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú, ko ʻetau tohi tefito ia ki he ngaahi ako Tohi Tapú. Ko e kakai ʻoku ʻikai ke nau saiʻia ʻi he tohí ʻoku nau faʻa loto-lelei ange ke ako ʻa e Tohi Tapú ʻo ngāueʻaki ha polosiua. Tānaki atu ki aí, ko ha polosiua ʻoku faingofua ange ke liliu ki ha ngaahi lea lahi ange.
3. ʻOku anga-fēfē kehe ʻa e polosiua ko ení mei he ʻū tohi ako kehé?
3 Founga Hono Fokotuʻutuʻú: Ko e lahi ʻo ʻetau ʻū tohi akó ʻoku hiki ia koeʻuhi ke lava ʻe ha taha ʻo lau pea mahinoʻi ʻa e moʻoní, naʻa mo e ʻikai ha tokoní. Ko e tohí ni ʻoku kehe ia. ʻOku hiki ia ko ha tataki ki he ako Tohi Tapu mo ha faiako. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku tuʻuaki ai ki ha taha, ʻoku lelei tahá ke lāulea ki ha palakalafi ʻe taha pe ua. Ko e ngaahi palakalafí ʻoku nounou, ko ia ʻe lava ke lāulea ki ai naʻa mo e ʻi he matapā pē ʻo e tokotahá pe ʻi hono feituʻu fakapisinisí. Lolotonga ko e lelei tahá ke kamata ʻi he lēsoni 1, ʻe lava ke tau kamata ʻa e akó ʻi ha faʻahinga lēsoni pē ʻi he polosiuá.
4. ʻOku anga-fēfē tokoniʻi kitautolu ʻe he polosiuá ke ako fakahangatonu mei he Tohi Tapú?
4 ʻI he lahi ʻo ʻetau ʻū tohí, ko e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi kuo pulusí ʻe lava ke maʻu ʻi he ngaahi palakalafí. Neongo ia, ʻi he tohi ko ení, ko e lahi taha ʻo e ngaahi talí ʻoku ʻi he Tohi Tapú. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku nau loto ke ako mei he Tohi Tapú kae ʻikai mei he ʻetau tohí. Ko ia ai, ko e meimei kotoa ʻo e ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku haá ʻoku ʻikai lave ki ai. ʻOku fiemaʻu ia ke lau mei he Tohi Tapú tonu. ʻOku tokoni eni ki he kau akó ke nau ʻiloʻi ko e meʻa ʻoku nau akó ko e haʻu mei he ʻOtuá.—ʻAi. 54:13.
5. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ki he tokotaha faiakó ke mateuteu lelei ki he ako taki taha?
5 ʻOku ʻikai ke fakamatalaʻi kotoa ʻe he polosiuá ʻa e ngaahi konga tohí. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku fakataumuʻa ia ke fakalototoʻaʻi ʻa e tokotaha akó ke ʻeke ha ngaahi fehuʻi pea fakaʻatā ʻa e faiakó ke ngāueʻaki ʻene malava fakaefaiakó. Ko ia ai, ʻoku mahuʻinga ke mateuteu lelei ki he ako taki taha. Ko ha fakatokanga: ʻOua ʻe lahi fakamatala. ʻOku tau saiʻia ke fakamatalaʻi ʻa e Tohi Tapú. Ka ʻoku faʻa lavameʻa lahi ange hono fakaafeʻi ʻa e tokotaha akó ke ne ʻomai ʻa e anga ʻene fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e konga tohí. ʻI hono ngāueʻaki fakapotopoto ʻa e ngaahi fehuʻí, ʻe lava ke tau tokoniʻi ia ke fakaʻuhingaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e konga tohi taki taha.—Ngā. 17:2.
6. ʻE lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa e polosiuá (a) ʻi he feituʻu ʻoku veiveiua ai ʻa e kakaí fekauʻaki mo e ʻOtuá mo e Tohi Tapú? (e) ʻi he ʻalu mei he fale ki he falé? (f) ʻi he ngāueʻaki ʻa e tuʻuaki hangatonu ke kamata ha ako Tohi Tapú? (h) ʻi he fai ha toe ʻaʻahí?
6 Hangē ko e ʻū tohi kehe ki hono fakahoko ʻo e ngaahi akó, ko e polosiua ko ení ʻe lava ke tuʻuaki ia ʻi ha faʻahinga taimi pē, tatau ai pē pe ko e hā ʻoku ngāueʻaki he māhina ko iá. Ko e tokolahi te nau fiefia ʻi hono ngāueʻaki ki hono tuʻuaki fakahangatonu ke kamata ha ako he matapaá. Tānaki atu ki aí, hangē ko ia naʻe lave ki ai he fakataha-lahi fakavahé, ngāueʻaki ia ʻi he taimi ʻoku fai ai ha toe foki ki he faʻahinga ʻoku nau fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻiá “ʻe lava moʻoni ke ne ʻai ke fakafiefia hono fai ʻo e toe ʻaʻahí!”—Sio ki he ngaahi puha ʻi he peesi 11-13.
7. ʻE lava fēfē ke ke fakahoko ha ako Tohi Tapu ʻo ngāueʻaki ʻa e polosiuá?
7 Founga Hono Fakahoko ʻo e Akó: ʻE lava ke tau kamata ʻa e fetalanoaʻakí ʻi hano lau ʻa e fehuʻi kuo fakafika ʻoku pulusi mataʻāʻaá. Hokó, lau ʻa e palakalafí mo e (ngaahi) potu folofola ʻoku tohiʻi fakaheiheí. Ngāueʻaki ha ngaahi fehuʻi fakapotopoto ke tokoniʻi ʻa e tokotaha-ʻapí ke ne mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e vēsí. Ki muʻa ke hiki ki he kupu hokó, kole ange leva ki he tokotaha-ʻapí ke tali ʻa e fehuʻi ʻoku pulusi mataʻāʻaá, ke fakapapauʻi ʻokú ne mahinoʻi. ʻI he ngaahi ʻuluaki ʻaʻahí ʻe lelei tahá ke lāulea ki he taha pē ʻo e ngaahi fehuʻi pulusi mataʻāʻaá. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻe malava nai ke tau fakalōloa ʻa e fetalanoaʻakí ke kau ai ʻa e lēsoní kakato.
8. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau fakafeʻiloaki ʻa e ngaahi potu folofolá pea ko e hā hono ʻuhingá?
8 Ko e potu Folofola ʻoku hā ʻi muʻa ʻa e foʻi lea “lau” ko ia ʻokú ne tali hangatonu taha ʻa e fehuʻi pulusi mataʻāʻaá. ʻI hoʻo lave ki ha veesi, fakaʻehiʻehi mei he pehē, “Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá” pe “Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻe Selemaiá.” ʻE fakakaukau nai ʻa e tokotaha-ʻapí ʻoku tau lau atu ʻa e ngaahi lea ʻa e tangata. ʻE lelei tahá ke pehē, “ʻOku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá” pe “Fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohi Tapú.”
9. ʻOku totonu ke lau ʻa e potu folofola kotoa ʻoku haá lolotonga ʻa e akó?
9 ʻOku totonu ke tau lau ʻa e kotoa ʻo e potu folofola ʻoku haá pe ko e potu folofola pē ʻoku “lau”? ʻE makatuʻunga ʻi he ngaahi tuʻungá. ʻOku ʻikai ko e ʻi ai pē ʻa e ngaahi veesi ʻoku haá koeʻuhi ko e feituʻu ia ʻoku maʻu ai ʻa e foʻi fakakaukau mei he Tohi Tapú. Ko e potu folofola kotoa ʻoku haá ʻoku ʻi ai ʻa e fakamatala ʻoku tuha ke lāulea ki ai. Ka ʻi he tuʻunga ʻe niʻihi, ko e ʻikai ha taimi ʻo e tokotaha akó, mahuʻingaʻiá pe malava ke lau tohí ʻe lelei ange nai ke sio pē ki he ngaahi potu folofola ʻoku “lau.”
10. Ko fē taimi ʻe lava ke tau fetongi ai ʻa e akó ki he tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú?
10 Taimi ke Fetongi Ai ki he Tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú: Hili ha ngaahi fetalanoaʻaki pea ʻi heʻetau ʻiloʻi kuo tau fokotuʻu ha taimi pau ʻo e akó, ʻe lava ke tau fetongi ki he tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú pe hokohoko atu ʻi he polosiua Ongoongo Lelei, kae ʻoua kuo ʻosi ia. ʻE lava ke ngāueʻaki ʻe he kau malangá ʻenau fakafuofua leleí ke fili ʻa e taimi ke fetongi aí. ʻI he taimi te tau hiki aí, kuo pau ke tau kamata mei he kamataʻanga ʻo e tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú? ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha lao ia ki heni. Ko e tokotaha taki taha ʻoku kehekehe. Neongo ia, ko e tokolahi taha ʻo e kau akó te nau maʻu ʻaonga mei hano toe ako ʻo e kaveinga tatau ʻo fakaikiiki ange ʻi he tohi Akoʻi ʻe he Tohi Tapú.
11. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ngāueʻaongaʻaki ʻa e polosiua foʻou ko ení?
11 ʻI ha māmani ʻoku siʻisiʻi ai ʻa e ongoongo leleí, ʻoku tau maʻu ʻa e monū maʻongoʻonga ke talaki ʻa e ongoongo lelei taha ʻoku ala maʻú—ʻa ia ko e pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea ʻe vavé ni ke ne ʻomai ha māmani foʻou ʻa ia ʻe lotolotoi ai ʻa e māʻoniʻoní! (Māt. 24:14; 2 Pita 3:13) ʻOku tau tui pau ko e tokolahi te nau fanongo ki he pōpoaki ko ení te nau loto-tatau mo e folofola fakamānavaʻi ko ení: “Hono ʻikai fakaʻofoʻofa ʻi he ngaahi moʻunga siʻi vaʻe ʻo e talaongoongolelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e melino, ʻo ia ʻoku ongoongo mai ʻa e lelei, ʻo ia ʻoku fakaha ʻa e moʻui; ʻo ia ʻoku fanongonongo ki Saione Kuo toe tuʻi ho ʻOtua!” (ʻAi. 52:7, 8) ʻOfa ke tau ngāueʻaki ʻa e polosiua foʻou ko ení ke ʻoatu ʻa e ongoongo lelei mei he ʻOtuá ki he faʻahinga fieinua ʻi hotau feituʻu ngāué!
[Puha ʻi he peesi 11]
Feituʻu ʻOku Veiveiua ai ʻa e Kakaí Fekauʻaki mo e ʻOtuá pea mo e Tohi Tapú:
● ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻoku ʻilo ʻe he kau malangá ko e foʻi lea “ʻOtua” mo e “Tohi Tapu” ko e taʻofiʻanga ia ʻo e fetalanoaʻakí. ʻI he tuʻunga ko iá, ʻi he ʻuluaki ʻaʻahí, ʻe lelei nai ke lāulea ki he ngaahi kaveinga ʻoku fai ki ai ʻa e hohaʻa fakalotofonuá, hangē ko e fiemaʻu ki he puleʻanga lelei, ʻe maʻu mei fē ha tokoni ʻaonga ki he ngaahi fāmilí pea ko e hā ʻoku hanga mai mei he kahaʻú. Mahalo ko e polosiua Ongoongo Lelei ʻe lava ke fakafeʻiloaki hili haʻatau toutou fetalanoaʻaki pea lāulea ki he founga ʻoku tau ʻilo ai ʻoku ʻi ai ʻa e ʻOtuá mo e ʻuhinga ʻoku falalaʻanga ai ʻa e Tohi Tapú.
[Puha ʻi he peesi 12]
ʻI he ʻAlu mei he Fale ki he Falé:
● “ʻOku ou ʻaʻahi mai ke fakahaaʻi atu kiate koe ʻa e founga faingofua ke ʻilo ai ʻa e fakakaukau ʻa e ʻOtuá ki he kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Kuó ke fifili pe ʻe toʻo ʻe he ʻOtuá ʻetau faingataʻaʻiá? [Tuku ke ne tali.] Ko e polosiua ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e feituʻu ʻi he Tohi Tapú ʻe lava ke ke maʻu ai ʻa e tali ki he fehuʻi ko iá. [ʻOange ki ai ha polosiua, pea lau ʻa e ʻuluaki palakalafi ʻi he lēsoni 1, pea pehē ki he Selemaia 29:11.] Mei hení, ʻikai ʻoku ʻuhinga lelei kiate koe ʻoku loto mai ʻa e ʻOtuá ke tau maʻu ha kahaʻu lelei ange? [Tuku ke ne tali.] Kapau te ke loto ki ai, maʻu ʻe koe ʻa e tatau ko ená. ʻI he taimi hokó, ʻe lava ke ta lāulea ki he palakalafi uá ke maʻu ʻa e tali ʻa e Tohi Tapú ki he fehuʻi ko ení, ‘ʻE anga-fēfē hano toʻo ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi tupuʻanga ʻo e faingataʻaʻiá?’” Kapau ʻoku ngali ʻi ai ha taimi ʻo e tokotaha ʻapí ʻi he ʻuluaki ʻaʻahí, ʻe malava nai ke ke lau pea lāulea ki he palakalafi hono uá mo hono konga Tohi Tapu ʻe tolú. Fokotuʻutuʻu ke foki ʻo lāulea ʻi he fehuʻi hono ua ʻi he lēsoni ko iá.
● “Ko e kakai tokolahi ʻoku nau saiʻia ke lotu, tautefito ʻi he taimi ʻoku ʻi ai haʻanau ngaahi palopalema. ʻOkú ke faʻa lotu? [Tuku ke ne tali.] ʻOkú ke fakakaukau ʻoku fanongo mai ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi lotu kotoa pē, pe ʻoku ʻi ai ha ngaahi lotu ʻoku ʻikai ke fakahōifua kiate ia? [Tuku ke ne tali.] ʻOku ou maʻu heni ha polosiua ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e founga ke maʻu ai ʻa e tali ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fehuʻi ko iá. [ʻOange ki ai ha tatau pea lāulea fakataha ki he palakalafi ʻuluaki ʻo e lēsoni 12 pea mo e ngaahi konga Tohi Tapu ke “lau.”] ʻIkai ʻoku fakaofo ʻa e loto-lelei ʻa e ʻOtuá ke fanongo mai kiate kitautolú? Ka ke maʻu ʻaonga kakato mei he lotú, ʻoku fiemaʻu ke tau ʻiloʻi lelei ʻa e ʻOtuá. [Huke ki he lēsoni 2 pea tuhu ki he ngaahi kaveinga tokoní.] Kapau te ke loto ki ai, te u tuku ʻa e polosiua ko ení maʻau pea ʻi ha toe taimi, ʻe lava ke ta lau ʻa e ngaahi tali ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fehuʻi fakatoʻoaloto ko ení.”
● “ʻOku ou ʻi hení koeʻuhi ʻoku hohaʻa ʻa e kakaí fekauʻaki mo e feituʻu ʻoku huʻu atu ki ai ʻa e māmani ko ení. ʻOkú ke fakakaukau ʻe toe fakaleleiʻi ʻa e ngaahi tuʻungá? [Tuku ke ne tali.] ʻOku ʻohovale ʻa e kakai tokolahi ke ako ʻa e ongoongo lelei ʻi he Tohi Tapú ʻoku lava ke ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e ʻamanaki. Ko e niʻihi eni ʻo e ngaahi fehuʻi ʻoku tali ʻe he Tohi Tapú.” ʻOange ki ai ha polosiua pea kole ange ke ne fili ha fehuʻi mei he takafi ʻi muí ʻokú ne saiʻia taha aí. Pea ʻalu leva ki he lēsoní pea fakahāhā ʻa e akó. Fai ha ngaahi fokotuʻutuʻu ke toe foki pea lāulea ki he fehuʻi hoko ʻi he lēsoni ko iá.
[Puha ʻi he peesi 13]
Feinga ke Tuʻuaki Fakahangatonu:
● “Ko ʻeku kiʻi ʻaʻahí ke tala atu kiate koe fekauʻaki mo ha founga foʻou ʻo e ako Tohi Tapú. Ko e polosiua ko ení ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi lēsoni ʻe 15 ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e feituʻu ʻi hoʻo Tohi Tapú ʻoku lava ke ke maʻu ai ʻa e ngaahi tali ki ha ngaahi fehuʻi mahuʻinga. [Fakahaaʻi ange ʻa e ongo takafí.] Kuó ke feinga ke mahinoʻi ʻa e Tohi Tapú? [Tuku ke ne tali.] Tuku ke u fakahaaʻi atu ʻa e faingofua hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi lēsoní. [Lāulea ki he ʻuluaki palakalafi ʻo e fehuʻi 3 ʻi he lēsoni 3 pea lau ʻa e Fakahā 21: 4, 5. Kapau ʻoku faingamālie, lāulea ki he palakalafi hokó mo e ongo konga Tohi Tapú ʻoku “lau.”] Kapau te ke loto ki ai, te u tuku ʻa e polosiua ko ení maʻau. ʻOku mau fakalototoʻaʻi koe ke ke kiʻi feinga ke ako ʻa e Tohi Tapú. Kapau te ke loto ki ai, ʻe lava ke ke hoko atu. ʻI he taimi hokó, ʻe lava ke tau lāulea ki he lēsoni ʻuluakí. Fakatokangaʻi ʻoku peesi pē ʻe taha hono lōloá.”
[Puha ʻi he peesi 13]
Fakafeʻiloaki Ia ʻi ha Toe ʻAʻahi:
● ʻI he foki ke ʻaʻahi ki ha taha naʻá ne fakahāhā ha mahuʻingaʻiá, ʻe lava ke tau pehē: “Mālō ʻetau lava ki he ʻahó ni. Naʻá ku ʻomai ʻa e polosiua ko ení maʻau ʻoku ʻi ai ʻa e tali mei he Tohi Tapú ki he ngaahi fehuʻi fakamānako lahi. [ʻOange ki ai ha polosiua pea fakaafeʻi ia ke sio ki he takafi ʻi muí.] Ko fē ʻi he ngaahi kaveingá ni ʻoku fakamānako taha kiate koé? [Tuku ke ne tali. Pea huke leva ki he lēsoni naʻá ne filí.] Tuku ke u fakahaaʻi atu ʻa e founga hono ngāueʻaki ʻa e polosiua ko ení ke maʻu ʻa e tali ʻa e Tohi Tapú.” Fakahāhaaʻi ʻa e akó ʻaki ha lāulea ki ha palakalafi ʻe taha pe ua mo e ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku “lau.” Kuó ke toki kamataʻi ha ako Tohi Tapu! Tuku ʻa e polosiuá mo e tokotaha-ʻapí pea fokotuʻutuʻu ke toe foki. ʻI he kakato ʻa e lēsoní, ʻe lava ke ke lāulea ki ha lēsoni ʻe taha ʻe fili ʻe he tokotaha-ʻapí pe kamata ʻi he kamataʻanga ʻo e polosiuá.