KUPU AKO 28
ʻOku Pule ʻa e Puleʻangá!
“Ko e puleʻanga ʻo e māmaní kuo hoko ia ko e Puleʻanga ʻo hotau ʻEikí pea mo ʻene Kalaisí.”—FKH. 11:15.
HIVA 22 ʻOku Pule ʻa e Puleʻangá—Ke Hoko Mai Ia!
ʻI HE KUPÚ NIa
1. Ko e hā ʻoku tau fakapapauʻí, pea ko e hā hono ʻuhingá?
ʻI HOʻO vakai ki he tuʻunga ʻo e māmaní, ʻoku faingataʻa nai ke ke tauhi maʻu ha vakai pau? Ko e ngaahi haʻi fakafāmilí ʻoku movetevete. Ko e kakaí fakalūkufua ʻoku nau toe hoko ʻo anga-fakamālohi, siokita mo anga-fefeka ange. Ko e tokolahi ʻoku faingataʻa ke nau falala ki he faʻahinga maʻu mafaí. Ka ko e ngaahi tuʻunga ko ení ʻe lava ke ne ʻoatu kiate koe ʻa e tuipau. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ko e kakaí ʻoku nau tōʻonga tatau tofu pē mo e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻi ha kikite fakatupu tokanga fekauʻaki mo e “ngaahi ʻaho fakaʻosí.” (2 Tīm. 3:1-5) Ko hono fakahoko ʻo e kikite ko ení, ʻa ia ʻoku taʻemalava ki ha tokotaha loto-moʻoni pē ke ne fakaʻikaiʻi, ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ko Kalaisi Sīsū kuo kamata ke ne pule ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ka ko e taha pē eni ʻi he ngaahi kikite lahi fekauʻaki mo e Puleʻangá. ʻE fakatupu tui mālohi kiate kitautolu ke sivisiviʻi ʻa e ngaahi kikite kehe kuo fakahoko ʻi he ngaahi taʻu ki muí ni maí.
Hangē ko e fehoanakimālie ʻa e ngaahi kongokonga ʻo ha pāsolo ʻoku fokotuʻutuʻu fakataha, ko e ngaahi kikite mei he tohi ʻa Taniela mo Fakahaá ʻokú na fehoanakimālie ʻo ʻomai ha fakatātā māʻalaʻala ʻo e feituʻu ʻoku tau ʻi ai ʻi he taimi-tēpile ʻa Sihová (Sio ki he palakalafi 2)
2. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení, pea ko e hā hono ʻuhingá? (Lave ki he tā ʻi he takafí.)
2 ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki ha (1) kikite ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻa e taimi naʻe fokotuʻu ai ʻa e Puleʻangá, (2) ngaahi kikite ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi ʻa e ʻi heni taʻehāmai ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea (3) ngaahi kikite ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa e founga ʻe fakangata ai ʻa e ngaahi fili ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Te tau sio ko e ngaahi kikite ko ení ʻoku nau fehoanakimālie ʻo hangē ko e ngaahi kongokonga ʻo ha pāsolo ʻoku fokotuʻutuʻu fakataha ʻoku ʻomai ai ha fakatātā māʻalaʻala ki he feituʻu ʻoku tau ʻi ai ʻi he taimi-tēpile ʻa Sihová.
FOUNGA KE ʻILOʻI AI ʻA E TAIMI NAʻE FOKOTUʻU AI ʻA E PULEʻANGÁ
3. Ko e hā ʻoku fakapapauʻi mai ʻe he kikite ʻi he Taniela 7:13, 14 fekauʻaki mo e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
3 Ko e kikite ʻi he Taniela 7:13, 14 ʻoku fakapapauʻi mai ai ko Kalaisi Sīsū te ne hoko ko e Pule lelei taha ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e kakai mei he ngaahi puleʻangá te nau “tauhi” fiefia kiate ia, pea heʻikai ʻaupito fetongi ia ʻi hono tuʻunga ko ha Pulé. Ko ha toe kikite ʻi he tohi ʻa Tanielá naʻe tomuʻa tala ai ko Sīsū te ne maʻu hono Puleʻangá ʻi he ngataʻanga ʻo ha vahaʻa taimi fakaekikite ʻo e kuonga ʻe fitu. ʻOku malava nai ke ʻiloʻi ʻa e taimi naʻe hoko ai ʻa e meʻa fakafiefia ko iá?
4. Fakamatalaʻi ʻa e anga hono taki atu kitautolu ʻe he Taniela 4:10-17 ki he taʻu naʻe pule ai ʻa Kalaisi ʻi he Puleʻangá. (Sio foki ki he fakamatala ʻi laló.)
4 Lau ʻa e Taniela 4:10-17. Ko e “kuonga ʻe fitu” ko ení ʻokú ne fakafofongaʻi ha vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 2,520. Naʻe kamata ʻa e vahaʻa taimi ko iá ʻi he 607 K.M. ʻi he taimi naʻe liua ai ʻe he kau Pāpiloné ʻa e tuʻi fakamuimui ʻi he taloni ʻo Sihová ʻi Selusalemá. Naʻe ngata ia ʻi he 1914 T.S. ʻi he taimi naʻe fakanofo ai ʻe Sihova ʻa Sīsū—“ʻa e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e totonu fakalao”—ko e Tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.b—ʻIsi. 21:25-27.
5. Ko e hā ʻa e founga ʻe taha ʻe lava ke tau maʻu ʻaonga ai mei he kikite fekauʻaki mo e ‘kuonga ʻe fitú’?
5 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he kikite ko ení? ʻI he ʻilo fekauʻaki mo e ‘kuonga ʻe fitú’ ʻoku fakapapauʻi mai ai ʻoku fakahoko ʻe Sihova ʻene ngaahi talaʻofá ʻi hono taimi totonu. Hangē tofu pē ko ʻene kotofa ʻa e taimi pau ki hono fokotuʻu hono Puleʻangá, te ne toe fakapapauʻi foki ʻe fakahoko ʻa e kotoa ʻo e ngaahi kikite kehé ʻo fakatatau ki heʻene taimi-tēpilé. ʻIo, ko e ʻaho ʻo Sihová “ʻe ʻikai ke tōmui!”—Hap. 2:3.
FOUNGA KE ʻILOʻI AI ʻA E ʻI HENI TAʻEHĀMAI ʻA KALAISI KO E TUʻI ʻO E PULEʻANGA ʻO E ʻOTUÁ
6. (a) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni hā mahino ʻo e pule taʻehāmai ʻa Kalaisi ʻi hēvaní? (e) ʻOku anga-fēfē hono fakapapauʻi ʻa e fakamoʻoni ko ení ʻi he kikite ʻi he Fakahā 6:2-8?
6 ʻI he ofi ki he ngata ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū ʻi he māmaní, naʻá ne tomuʻa tala ʻa e ngaahi meʻa pau ʻe hoko ʻi he māmaní ʻe tokoni ki hono kau muimuí ke nau ʻilo kuó ne kamata pule ʻi hēvani. Naʻe kau heni ʻene lave ki he ngaahi tau, honge mo e mofuike. Naʻá ne toe tomuʻa tala ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi mahaki fakaʻauha pe ngaahi mahaki kehe “ʻi he feituʻu ki he feituʻu”—ʻa ia ko ha fakatātā ʻe taha ko e mahaki fakaʻauha ki muí ni ko e COVID-19. Ko e ngaahi meʻa ko ení ko e konga ia ʻo e meʻa ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko e “fakaʻilonga” ʻo e ʻi heni ʻa Kalaisí. (Māt. 24:3, 7; Luke 21:7, 10, 11) Laka hake ʻi he taʻu ʻe 60 hili ʻa e pekia ʻa Sīsū peá ne foki ki hēvaní, naʻá ne ʻoange ki he ʻapositolo ko Sioné ha toe fakapapauʻiʻanga ko e ngaahi meʻa ko ení ʻe hoko. (Lau ʻa e Fakahā 6:2-8.) Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa ko ení kuo hoko talu mei he hoko ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻi he Puleʻangá ʻi he 1914.
7. Ko e hā naʻe iku atu ai ʻa e pule ʻa Sīsuú ki he ʻoiauē ʻa e māmaní?
7 Ko e hā naʻe ʻalu ai ke toe kovi ange ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní ʻi he hoko ʻa Sīsū ko e Tuʻí? ʻOku ʻomai ʻi he Fakahā 6:2 ha fakaikiiki mahuʻinga—ko e ʻuluaki ngāue ʻa Sīsū ʻi hono tuʻunga ko e Tuʻi naʻe toki fakanofó ko ʻene faitau. Ko e faitau mo hai? Pea mo e Tēvoló mo ʻene fanga tēmenioó. Fakatatau ki he Fakahā vahe 12, naʻe foʻi ʻa Sētane ʻi he taú, pea naʻe lī hifo ia mo ʻene fanga tēmenioó ki he māmaní. ʻI he ʻita lahi ʻa Sētané, naʻe kamata ke ne ʻohofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo iku atu ai ki he “ʻoiauē ʻa e māmaní.”—Fkh. 12:7-12.
ʻOku ʻikai ke tau fiefia ʻi he ongoongo koví, ka ko e vakai ki hono fakahoko ʻo e ngaahi kikité ʻoku tau tuipau ai ʻoku pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá (Sio ki he palakalafi 8)
8. ʻI heʻetau sio ki hono fakahoko ʻo e ngaahi kikite fekauʻaki mo e Puleʻangá, ʻe lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei ai?
8 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he kikite ko ení? Ko e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní mo e hā mahino ʻa e liliu ʻi he tōʻonga ʻa e kakaí te ne tokoniʻi kitautolu ke ʻiloʻi kuo hoko ʻa Sīsū ko e Tuʻi. Ko ia ʻi he ʻikai hoko ʻo loto-mamahi ʻi he taimi ʻoku tau sio ai ki he tōʻonga siokita mo tāufehiʻa ʻa e kakaí, ʻoku tau manatuʻi ko ʻenau ngaahi tōʻongá ʻoku fakahoko ai ʻa e kikite Fakatohitapú. ʻOku pule ʻa e Puleʻangá! (Saame 37:1) Pea ʻe lava ke tau ʻamanekina ʻe fakaʻaʻau ki he kovi ange ʻa e tuʻunga ʻi he māmaní ʻi heʻetau toe ofi ange ki ʻĀmaketoné. (Mk. 13:8; 2 Tīm. 3:13) ʻIkai ʻokú ke fakamālō ki heʻetau Tamai fakahēvani ʻofá ʻi heʻene tokoniʻi kitautolu ke mahinoʻi ʻa e taimi faingataʻa ko ení?
FOUNGA ʻE FAKANGATA AI ʻA E NGAAHI FILI ʻO E PULEʻANGA ʻO E ʻOTUÁ
9. ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he kikite ʻi he Taniela 2:28, 31-35 ʻa e hau ʻi māmani fakamuimuí, pea naʻe ʻasi fakakū hake ia?
9 Lau ʻa e Taniela 2:28, 31-35. ʻOku tau vakai ki hono fakahoko ʻo e kikite ko ení ʻi he ʻahó ni. Ko e misi ʻa Nepukanesá naʻe tuhu ki he meʻa ʻe hoko “ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí,” hili ʻa e kamata pule ʻa Kalaisí. Ko e ngaahi fili ʻo Sīsū ʻi he māmaní ʻe kau ai ʻa e hau ʻi māmani fakamuimui naʻe tomuʻa tala ʻi he Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe he “lauʻivaʻe ukamea mo e ʻumeá.” Ko e hau ʻi māmani ko ení kuo ʻosi ʻasi hake. Naʻe ʻasi hake ʻi he lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní ʻi he taimi naʻe faʻu ai ʻe Pilitānia mo ʻAmelika ha vā fengāueʻaki makehe, ko e faʻahi ʻa Pilitānia-ʻAmeliká. Ko e ʻīmisi ʻi he misi ʻa Nepukanesá naʻe toe tomuʻa tala ai ʻa e meʻa ʻe ua fekauʻaki mo e hau ʻi māmani ko ení ʻa ia ʻe fakafaikehekeheʻi ai ia mei he ngaahi puleʻanga ki muʻá.
10. (a) ʻOku anga-fēfē hono ʻomai ʻe he kikite ʻa Tanielá ha fakatātā totonu ʻo e faʻahi ʻa Pilitānia-ʻAmeliká? (e) Ko e hā ʻa e fakatuʻutāmaki kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei aí? (Sio ki he puha “Tokanga ki he ʻUmeá!”)
10 ʻUluakí, ʻi he ʻikai ke hangē ko e ngaahi hau ʻi māmani ki muʻá ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he vīsoné, ko e faʻahi ʻa Pilitānia-ʻAmeliká ʻoku fakafofongaʻi, ʻo ʻikai ʻe ha mētale hangē ko e koula pe siliva, ka ʻe ha fio ʻo e ukamea pea mo e ʻumea. Ko e ʻumeá ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “hako ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá,” pe ko e kakai lāuvalé. (Tan. 2:43, fkm. ʻi lalo) Hangē ko ia ʻoku hā mahino ʻi he ʻaho ní, ko ʻenau tākiekina ʻi he ngaahi filí, ngaahi kemipeini ki he totonu ʻa e tangatá, laka fakahāhā lalahi pea mo e totonu ʻa e kau ngāué ʻokú ne fakavaivaiʻi ʻa e malava ʻa e hau ʻi māmani ko ení ke ne fakahoko ʻene ngaahi tuʻutuʻuní.
11. ʻOku anga-fēfē hono hanga ʻe he pule ʻa e Hau ʻi Māmani ko Pilitānia-ʻAmeliká ʻo fakaivimālohiʻi ʻetau tuipau ʻoku tau moʻui ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá?
11 Uá, hangē ko ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe he lauʻivaʻe ʻo e fuʻu ʻīmisí, ko Pilitānia-ʻAmelika ʻa e hau ʻi māmani fakamuimui naʻe tomuʻa tala ʻi he Tohi Tapú. Heʻikai ke toe fetongi ia ʻe ha mafai fakapolitikale ʻe taha. ʻI hono kehé, ʻe fakangata vave ia ʻi ʻĀmaketone ʻi he taimi ʻe laiki ai ia ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea mo e toenga ʻo e ngaahi puleʻanga fakaetangatá kotoa.c—Fkh. 16:13, 14, 16; 19:19, 20.
12. Ko e hā ha toe fakamoʻoni ʻi he kikite ʻa Tanielá ʻoku ʻomai ai ʻa e fakafiemālie mo e ʻamanaki?
12 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he kikite ko ení? ʻOku ʻomai ʻe he kikite ʻa Tanielá ha toe fakamoʻoni ʻoku tau moʻui ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá. Laka hake ʻi he taʻu ʻe 2,500 kuohilí, naʻe tomuʻa tala ʻe Taniela ʻo pehē ʻi he hili ʻa e pule ʻa Pāpiloné, ʻe toe ʻi ai ha hau ʻi māmani ʻe fā te nau kaunga fakahangatonu ki he kakai ʻa e ʻOtuá. ʻIkai ko ia pē, naʻá ne fakahaaʻi ko e fakamuimui taha ʻi he ngaahi hau ko ení ko Pilitānia-ʻAmelika. ʻOku ʻomai heni ʻa e fakafiemālie mo e ʻamanaki ʻoku vavé ni ke tafiʻi ʻosi atu ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e kotoa ʻo e pule fakaetangatá pea pule fakaʻaufuli ki he māmaní.—Tan. 2:44.
13. Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ‘tuʻi hono valú’ mo e “tuʻi ʻe hongofulu” ʻoku lave ki ai ʻi he Fakahā 17:9-12, pea kuo anga-fēfē hono fakahoko ʻa e kikite ko ení?
13 Lau ʻa e Fakahā 17:9-12. Ko e maumau naʻe fakatupunga ʻe he Tau I ʻa Māmaní naʻe taki atu ia ki hono fakahoko ha toe kikite ʻe taha ʻi he Tohi Tapú fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosí. Ko e kau taki ʻo e māmaní naʻa nau loto ke fakapapauʻi ʻe ʻi ai ha melino ʻi he māmaní. Ko ia ʻi Sanuali 1920, naʻa nau fokotuʻu ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá, ʻa ia naʻe fetongi ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻi ʻOkatopa 1945. Ko e kautaha ko ení ʻoku ui ko ha ‘tuʻi hono valu.’ Ka ʻoku ʻikai ko ha hau ia ʻi māmani. Ko hono mālohi faitākiekiná ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi mafai fakapolitikale ʻoku poupou ki aí. ʻOku lave fakaefakatātā ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi mafai ko iá ko e “tuʻi ʻe hongofulu.”
14-15. (a) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻi he Fakahā 17:3-5 fekauʻaki mo “Pāpilone ko e Lahi”? (e) Ko e hā ʻoku hoko ki he poupou ki he lotu loí?
14 Lau ʻa e Fakahā 17:3-5. ʻI hono fakamānavaʻi fakaʻotua ʻa e ʻapositolo ko Sioné, naʻá ne mamata ʻi ha vīsone ki ha fefine feʻauaki, ko “Pāpilone ko e Lahi,” ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ʻemipaea ʻi māmani ʻo e lotu loí. Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻi he vīsoné? Ko e ngaahi kautaha fakalotu loí kuo fuoloa mai ʻenau fengāueʻaki vāofi mo e ngaahi mafai fakapolitikale ʻo e māmaní pea kuo nau poupouʻi kinautolu. Neongo ia, ʻoku vavé ni ke ʻai ʻe Sihova ki he loto ʻo e ngaahi mafai fakapolitikalé ke nau “fakahoko ʻa ʻene fakakaukaú.” Ko e hā ʻa e olá? Ko e ngaahi mafai fakapolitikale ko iá, ʻa e “tuʻi ʻe hongofulu,” te nau hanga hake ki he ngaahi kautaha fakalotu loí pea fakaʻauha kinautolu.—Fkh. 17:1, 2, 16, 17.
15 ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ʻoku ofi ʻa e ngataʻanga ʻo Pāpilone ko e Lahí? Ke tali ʻa e fehuʻi ko iá, ʻoku ʻaonga ke manatuʻi ko e kolo ʻi he kuonga muʻá ko Pāpiloné ko e meʻa ʻe taha naʻá ne maluʻí ko e ngaahi vai mālohi ʻo e Vaitafe ʻIufaletesí. ʻOku fakahoa ʻi he tohi ʻa Fakahaá ʻa e laui miliona ʻo e kau poupou ʻo Pāpilone ko e Lahí ki ha “ngaahi vai” malu. (Fkh. 17:15) Ka ʻoku toe hā ai ko e ngaahi vaí ʻe “mātuʻu,” ʻo fakahaaʻi ai ko e ʻemipaea ʻi māmani ʻo e lotu loí ʻe mole ʻa e tokolahi ʻa hono kau poupoú. (Fkh. 16:12) ʻI hono fakahoko ʻa e kikite ko iá, ko e kakai tokolahi ʻi he ʻahó ni kuo nau siʻaki ʻa e lotu loí pea kuo nau kamata ke hanga ki ha ngaahi feituʻu kehe ki ha fakaleleiʻanga.
16. ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei hono mahinoʻi ʻa e kikite fekauʻaki mo e ʻasi hake ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá pea mo e fakangata ʻo Pāpilone ko e Lahí?
16 ʻE lava fēfē ke tau maʻu ʻaonga mei he kikite ko ení? Ko e ʻasi hake ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá pea mo e ʻikai ke toe poupoua ʻa e lotu loí ʻoku toe tānaki atu ia ki he fakamoʻoni ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Neongo ko e ngaahi vai fakaefakatātā ʻo e kau poupou ʻo Pāpiloné ʻoku kamata ke mātuʻu, ko hono fakangata ʻosi ʻo e ngaahi kautaha fakalotu loí ʻe hoko mai ia ʻi ha tafaʻaki kehe. Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻe ʻai ʻe Sihova ki he loto ʻo e “tuʻi ʻe hongofulu”—ʻa e ngaahi mafai fakapolitikale ʻoku nau poupou ki he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá—“ke nau fakahoko ʻa ʻene fakakaukaú.” Ko hono fakangata ʻo e lotu loí ʻe he ngaahi puleʻanga ko iá ʻe hoko fakafokifā, ʻo fakaʻohovale ki he māmaní.d (Fkh. 18:8-10) Ko hono fakaʻauha ʻo Pāpilone ko e Lahí te ne luluʻi ʻa e māmaní pea ʻe fakatupunga nai ai ʻa e faingataʻa, ka ko e kakai ʻa e ʻOtuá te nau maʻu ʻa e ʻuhinga ʻe ua ke fiefia ai. Ko e fili fuoloa ko eni ʻo Sihova ko e ʻOtuá ʻe puli atu ʻo taʻengata, pea ko hotau fakahaofi mei he fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ení ʻe hoko mai!—Luke 21:28.
HANGA ATU KI HE KAHAʻÚ FAKATAHA MO E TUIPAU
17-18. (a) ʻE lava fēfē ke tau hokohoko atu ke fakaivimālohiʻi ʻetau tuí? (e) Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hono hokó?
17 Naʻe tomuʻa tala ʻe Taniela ko e “ʻilo moʻoní” ʻe “lahi ʻaupito.” Pea kuo hoko moʻoni ia! Kuo tau maʻu ʻa e vavanga fakaefakakaukau ki he ngaahi kikite fekauʻaki mo hotau taimí. (Tan. 12:4, 9, 10) Ko e tonu mātē ʻa e ngaahi kikite ko ení ʻokú ne fakalolotoʻi ʻetau fakaʻapaʻapa kia Sihova pea mo ʻene Folofola fakamānavaʻí. (ʻAi. 46:10; 55:11) Ko ia hokohoko atu hono fakaivimālohiʻi hoʻo tuí ʻaki ʻa e ako fakamātoato ʻa e Folofolá pea tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau fakatupulekina ha vahaʻangatae lelei mo Sihova. Te ne maluʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku falala kakato kiate iá, pea te ne ʻoange kiate kinautolu “ha melino hokohoko.”—ʻAi. 26:3.
18 ʻI he kupu hono hokó, te tau tokangataha ai ki he ngaahi kikite fekauʻaki mo e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá. Hangē ko ia te tau ako ki aí, ko e ngaahi kikite ko ení ʻoku fehoanakimālie ia mo e ngaahi kikite fakalūkufua fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho fakaʻosí. Te tau vakai ai ki ha toe fakamoʻoni lahi ange ko Sīsū—ʻa hotau Tuʻi lolotongá—ʻokú ne kau longomoʻui mo hono kau muimui mateakí.
HIVA 61 Laka ki Muʻa, Kimoutolu Kau Fakamoʻoní!
a ʻOku tau moʻui ʻi he taimi fakafiefia taha ʻi he hisitōliá! Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá kuo fokotuʻu, ʻo hangē tofu pē ko e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻi he ngaahi kikite ʻi he Tohi Tapú. ʻI he kupu ko ení ʻe sivisiviʻi ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi kikite ko iá fakataha mo e taumuʻa ke fakalolotoʻi ʻetau tui kia Sihová pea tokoniʻi kitautolu ke hanganaki nonga mo tuipau ʻi he taimí ni pea mo e ngaahi ʻaho ka hoko maí.
b Sio ki he lēsoni 32 poini 4 ʻi he tohi Fiefia ʻi he Moʻuí ʻo Taʻengata! pea ʻi he jw.org, sio ʻi he vitiō Kamata ke Pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he 1914.
c Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e kikite ʻa Tanielá, sio ki he ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Sune 15, 2012, p. 14-19.
d Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tuku tauhi mei he kahaʻú, sio ki he vahe 21 ʻo e tohi God’s Kingdom Rules!