LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w92 1/1 p. 8-13
  • Ko e Ngafa ʻo e Fefiné ʻi he Tohitapú

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Ngafa ʻo e Fefiné ʻi he Tohitapú
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Naʻe Fakatupu ko e Hoa ʻo e Tangatá
  • Ko e Ngafa ʻUhinga-Totonu ʻo e Fefiné
  • Kuo Fakakeheʻi ʻe he Angahalá ʻa e Ngafa ʻo e Fefiné
  • Ko e Kakai Fefine ʻi he Malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé
  • Kakai Fefine Tuʻu-ki-Muʻa
  • Kakai Fefine ʻi he Malumalu ʻo e Lotu Faka-Siú
  • Ko e Kakai Fefine Angatonu Naʻa Nau Talitali ki he Mīsaiá
  • Ko e Hā ʻa e Ngafa ʻo e Kakai Fefiné ʻi he Taumuʻa ʻa Sihová?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2014
  • Ko e Ngafa Molumalu ʻo e Kakai Fefiné ʻi he Lotolotonga ʻo e Muʻaki Kau Sevāniti ʻa e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1995
  • Tangatá mo e Fefiné—Ko ha Ngafa Molumalu Kiate Kinaua Taki Taha
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2007
  • “Kau Fefine ʻOku Nau Ngāue Mālohi ʻi he ʻEiki”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
w92 1/1 p. 8-13

Ko e Ngafa ʻo e Fefiné ʻi he Tohitapú

“ʻE fakahingoa eni ko e Fefine, koeʻuhi naʻe toʻo ia mei he tangata.”​—SENESI 2:23.

1, 2. (a) Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa e kakai ʻe niʻihi ki he vakai ʻa e Tohitapú ki he kakai fefiné? (e) Ke maʻu ʻa hono moʻoní, ko e hā ʻa e fakafehoanaki ʻoku totonu ke faí, pea ko e hā ʻa e lave ʻa e tohi ʻe taha ʻo kau ki he meʻá ni?

KO E HĀ ʻa e vakai ʻa e Tohitapú ki he kakai fefiné? ʻOku kehekehe pē ʻa e ngaahi fakakaukau ki he meʻá ni. ʻI he kaveinga ko ʻení ʻoku pehē ai ʻe ha tohi ki muí ni mai: “Ko ha tomuʻa fakakaukauʻi ʻa e pehē ʻoku fakamāʻulaloʻi ʻe he Tohitapú ʻa e kakai fefiné.” ʻOku taukaveʻi ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻi hono konga faka-Hepelū mo e faka-Kalisí fakatouʻosi, ko e Tohitapú ʻoku fefeka ki he kakai fefiné. ʻOku moʻoni ʻeni?

2 Ke maʻu ʻa hono moʻoní, ʻoku feʻunga ke ʻuluaki sivisiviʻi ʻa e anga ʻo hono tauhi ʻo e kakai fefiné ʻi he taimi ʻo e Tohitapú ʻi he lotolotonga ʻo e kakai naʻe ʻikai te nau lotu kia Sihová. ʻI he ngaahi sivilaise ʻe niʻihi ʻo e kuonga muʻá ʻa ia naʻe fai ai ʻa e lotu ki he ʻotua fefine ko e faʻē, naʻe fakalāngilangiʻi ai ʻa e kakai fefiné ko ha ngaahi fakahāhā ʻo e fakafanau. ʻOku hā naʻe fakamahuʻingaʻi ʻaupito kinautolu ʻi Pāpilone mo ʻIsipite. Ka ʻi he feituʻu kehe naʻe ʻikai ke lelei ai honau tauhí. ʻI ʻAsīlia ʻo e kuonga muʻá naʻe malava ke tuku ange pē ʻe ha tangata ia hono uaifí ʻi haʻane loto pē ki ai pea aʻu ʻo tāmateʻi ʻa e uaifí ʻo kapau naʻe taʻeangatonu ia. ʻI heʻene mavahe mei he ʻapí kuo pau ke ne ʻai ha veili. ʻI Kalisi mo Loma, ko e kakai fefine maʻu koloá pē, ko e tokolahi ʻo kinautolu ko e kau tākatuʻu, pe kau feʻauaki pē mo e kakai maʻu koloa mo tuʻunga māʻolungá, naʻe malava ke nau ako mo maʻu ha tuʻunga ʻo e tauʻatāiná. Ko ia ʻoku fakafiefia ke lau ʻi he The New International Dictionary of New Testament Theology:a “ʻI he faikehekehe mo e toenga ʻo e māmaní (tuʻunga fakalotu) ʻo e hahaké, [ko e fefiné ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepelū] ʻoku tokaʻi ia ko ha tokotaha pea ko e hoa ia ʻo e tangatá.” Naʻe fakahā lelei ʻeni ʻi he tohi fakaʻosi ʻo e Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he palōfita ʻa Sihová ʻa e uaifi ʻo ha tangata ko hono “kaumeʻa,” peá ne tānaki atu: “Ke ʻoua naʻa ai ha kākā ʻe fai ki he uaifi ʻo hoʻo talavou.”​—Malakai 2:​14, 15.

Naʻe Fakatupu ko e Hoa ʻo e Tangatá

3 mo e fakamatala ʻi laló. (a) ʻI he ʻosi hono fakatupu ʻo ʻĀtamá, ko e hā ʻa e ngāue naʻe vaheʻi ʻe Sihova kiate iá? (e) Neongo naʻe teʻeki ai ke ʻi ai hano uaifi, ko e hā naʻe moʻoni ʻo fekauʻaki mo ʻĀtama ʻi he ki muʻa ke fakatupu ʻa ʻIví, pea ko e hā naʻe toe moʻoni ʻo kau ki he “Atama fakamui,” ʻa Sīsū?

3 Fakatatau ki he Tohitapú, naʻe fakatupu ʻe Sihova ʻa ʻĀtama “mei he efu ʻo e kelekele” pea naʻá ne tuku ia ki he ngoue ko ʻĪtení, ke ngoueʻi ia. Naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama ʻa e fanga manu ʻo e vaó mo e fanga manupuna ke ne ako kiate kinautolu pea mo fakahingoa kinautolu. Lolotonga ʻa e taimi naʻe tuku kia ʻĀtama ke ne fai ai ʻa e meʻa ko ʻení, naʻá ne tokotaha pē. Ko ia, naʻá ne haohaoa, kakato, ʻikai ha meʻa ʻe masiva ai ke ne fakahoko ʻa e ngāue kuo vaheʻi meia Sihova ʻo aʻu ki he taimi ko iá.b Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha “tokoni ke ʻao mo ia.”​—Sēnesi 2:​7, 15, 19, 20.

4, 5. (a) Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sihova ʻi he ʻikai ke kei lelei kia ʻĀtama ke ne nofo tokotaha pē? (e) Ko e hā ʻa e ngāue taimi fuoloa naʻe vaheʻi ʻe Sihova kia ʻĀtama mo ʻIví, pea ko e hā ʻa e fiemaʻu heni kiate kinaua fakatouʻosi?

4 Kaekehe, ʻi he ʻosi atu ha taimi, naʻe fakahā ʻe Sihova “ʻoku ʻikai lelei ki he tangata ke toko taha,” peá ne hoko atu ke tokonaki kia ʻĀtama ha feʻao ke na kaungāʻinasi mo ia ʻa e ngaahi ngāue ʻoku hanga mei muʻá. Naʻá ne fakamohe ʻa ʻĀtama, ʻo ne toʻo ʻa e taha ʻo hono ngaahi hui vakavaká, ʻo ne faʻu mei ai ha fefine, ko e ‘hui mei hono ngaahi hui mo e kakano mei hono kakano.’ Kuo toki maʻu eni ʻe ʻĀtama ha “tokoni,” ha taha ke “ʻao mo ia,” pe ko ha hoa. “Pea naʻe tapuakiʻi ʻakinaua ʻe he ʻOtua, pea naʻe folofola kiate kinaua ʻe he ʻOtua, ʻo pehe, Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia: pea mo pule ki he ika ʻo e tahi, mo e manupuna ʻo e langi, pea mo e meʻa moʻui kotoa pe ʻoku totolo ʻi he fonua.”​—Sēnesi 1:​25, 28; 2:​18, 21-23.

5 Fakatokangaʻi ko e ngāue kuo vaheʻi naʻe ʻoange kiate “kinaua,” fakatouʻosi ki he tangatá mo e fefiné. Ko ʻena kaungāngāué ʻe ʻikai ke fakangatangata pē ki hono fakafonu ʻo e māmaní. ʻE toe kau ki ai foki mo hono ikuʻi ʻa e māmaní mo fai ʻa e pule totonu ki he ngaahi meʻamoʻui kotoa pē. ʻE fiemaʻu ki ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakaʻatamai mo fakalaumālie, pea fakatouʻosi ʻa e tangatá mo e fefiné naʻá na maʻu ʻa ia ʻoku fiemaʻu ki hono fai ke fakautuutu ʻeni ʻo fetāiaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá.

Ko e Ngafa ʻUhinga-Totonu ʻo e Fefiné

6. (a) Ko e hā ʻoku fakahā ʻe he Tohitapú ʻo kau ki he fakafelāveʻiʻaki ʻa e mālohi fakaesino ʻo e tangatá mo e fefiné? (e) ʻE lelei ki he kau fefiné ke nau fakakaukau fēfē koeʻuhi ka nau tali ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki he ngaahi meʻa?

6 Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu foki ha mālohi fakaesino ke ikuʻi ʻa e māmaní. ʻI he taʻe fakangatangata ʻo hono potó, naʻe ʻuluaki fakatupu ai ʻe Sihova ʻa ʻĀtama, kae ki mui ʻa ʻIvi. “Ko e tupuʻanga ʻo e fefine ko e tangata.” Ko e fefiné naʻe fakatupu “koeʻuhi ko e tangata,” pea ʻoku hā mahino ʻoku siʻi ange hono ivi fakaesinó ʻi he tangatá. (1 Tīmote 2:13; 1 Kolinitō 11:​8, 9; fehoanaki mo 1 Pita 3:7.) Ko e moʻoniʻi meʻa ʻeni ʻi he moʻuí ʻoku ngali faingataʻa ia ke tali ʻe he kau fefine ʻoku feinga ke nau tatau mo e kau tangatá pea mo e kakai fefine kehe foki. ʻOku pau te nau toe fiefia ange ʻo kapau ʻoku nau feinga ke maʻu ʻa e mahino ki he ʻuhinga naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Sihova ʻo pehē ʻa e meʻa ko ʻení, ʻo nau tali honau ngafa naʻe ʻomai mei he ʻOtuá. Ko e faʻahinga ʻoku lāunga ʻo fekauʻaki mo e fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá ʻe lava ke fakafehoanaki nai ki he faʻahinga manupuna ko e naitingikeili (nightingale) ʻa ia ʻoku fakafulofula pē ʻi hono punungá koeʻuhi he ʻoku ʻikai ke mālohi ia ʻo hangē ko e talá, ka naʻe totonu ke puna ia ki ha vaʻa māʻolunga mo hiva ʻi he houngaʻia ki he ngaahi meʻaʻofa ʻoku taha ʻana kuo foaki ange ʻe he ʻOtuá kiate ia.

7. Ko e hā naʻe ʻi he tuʻunga lelei ai ʻa ʻĀtama ke ne ngāueʻaki ʻa e tuʻunga-ʻulú kia ʻIvi mo ha fānau ʻe fanauʻi, ka ʻe hoko ʻeni ko ha fakatupu-kovi kia ʻIvi?

7 ʻOku pau naʻe maʻu ʻe ʻĀtama ha taukei lahi ʻi he moʻuí ki muʻa pea toki fakatupu ʻa ʻIví. ʻI he lolotonga ʻo e taimi ko ʻení, naʻe ʻoange ai ki ai ʻe Sihova ha ngaahi fakahinohino. Naʻe toki pau ke fakahoko ʻeni ʻe ʻĀtama ki hono uaifí, ko ia ʻokú ne ngāue ai ko e tangatalea ʻa e ʻOtuá. Ko hono ʻuhinga-totonú, naʻe totonu ke ne takimuʻa ʻi he ngaahi meʻa hono kotoa pē ʻo fekauʻaki mo e lotu mo e ngāue fakaʻotua ʻa ia ʻoku pau ke na fai mo e taumuʻa ke fakahoko ʻa e ngāue kuo vaheʻi kiate kinauá. ʻI hono fanauʻi ʻa e fānaú, ʻoku totonu ko ia ʻa e ʻulu ʻo e fāmilí. Ka ʻoku ʻikai ko ha fakatupu-kovi ʻeni ia ki hono uaifí. Ka ko ha ʻaonga ia ki he uaifí koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha tokotaha ke ne poupouʻi ia ʻi heʻene ngāueʻaki ʻa hono mafai kuo foaki mei he ʻOtuá ke fai ki heʻene fānaú.

8. Ko e hā ʻa e fokotuʻutuʻu fakaʻotua ʻo e ngaahi meʻa kuo fakahokohoko ʻi he Tohitapú?

8 Fakatatau ki he fokotuʻutuʻu fakaʻotua ki he ngaahi meʻa, naʻe pau ke fai ʻe ʻĀtama ha fakamatala kia Sihova, ko ʻIvi naʻe ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-ʻulu ʻo ʻĀtamá, ko ha fānau ʻe ʻi he malumalu ia ʻo e tataki ʻo ʻenau mātuʻá, pea ko e fanga manú te nau anganofo ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Kuo maʻu ʻe he tangatá mo e fefiné ʻa ʻena ngaahi ngafa taki taha, pea ʻe lava ke na taki taha moʻui fiefia mo lavameʻa. Ko ia, ‘ko e meʻa kotoa pē ke fai ke tāu mo māu.’​—1 Kolinitō 11:3; 14:​33, 40.

Kuo Fakakeheʻi ʻe he Angahalá ʻa e Ngafa ʻo e Fefiné

9, 10. Ko e hā ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e tō ki he angahalá ʻa e tangatá mo e fefiné, pea ko e hā hono ola ʻo e meʻá ni ki he kakai fefine tokolahi?

9 Ko hono moʻoní, ʻi he fakatuʻuta ʻa e angahalá mo e taʻe haohaoá ki he ʻuluaki Palataisí naʻá ne fakameleʻi ʻa e fokotuʻutuʻu maau ʻo e ngaahi meʻá. (Loma 7:​14-20) Naʻá ne ʻomai ai ʻa e faingataʻá ki he tangata angatuʻu mo hono uaifi talangataʻa. (Sēnesi 3:​16-19) Talu mei ai, kuo tokolahi ʻa e kau tangata siokita kuo nau ngāuehalaʻaki honau tuʻunga-ʻulu totonú, ʻo hoko ai ʻa e faingataʻaʻia lahi ki he kakai fefiné ʻi he ngaahi kuonga.

10 ʻI heʻene fua ʻilo ki he nunuʻa ko eni ʻo e angahalá, naʻe pehē ai ʻe Sihova kia ʻIvi: “Kae to hoʻo holi ki ho husepaniti, pea ʻe aʻana ʻa e pule kiate koe.” (Sēnesi 3:16) Ko e pule fakaaoao kovi ko ení kuo ʻikai ko e pule totonuʻaki ia ʻo e tuʻunga-ʻulú. Kuó ne fakahā mai ʻa e tuʻunga angahalaʻia ʻo e tangatá pea pehē ki he taʻehaohaoa ʻa e fefiné, he ko e taimi ʻe niʻihi kuo faingataʻaʻia ʻa e kakai fefiné koeʻuhi ko ʻenau feinga ke faʻao ʻa e mafai ʻa honau ngaahi husepānití.

11. Ko e hā ʻoku moʻoni ʻi he kakai fefine tokolahi, pea ko e hā naʻe tohi ʻe ha fatutohi ʻe taha ʻo kau ki he kakai fefine ʻi he ngaahi taimi ʻo e kau pēteliaké?

11 Ka ʻi he pipiki ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú, ko e kakai fefine tokolahi kuo nau maʻu ai ʻa e fiemālie mo e fiefia. Naʻe pehē pē ʻeni ia ʻi he taimi ʻo e kau pēteliaké. ʻI ha lave ki he vahaʻa taimi ko iá ʻi heʻene tohi ko e La Bible au Féminin (Ko e Fefiné ʻi he Tohitapú), ko e fatutohi fefine ko Laure Aynard ʻokú ne tohi ai: “Ko e meʻa ʻoku fakatefito ki ai ʻa e tuʻu-ki-muʻa ʻi he ngaahi fakamatala ko ʻení hono kotoa ko e ngafa mahuʻinga naʻe fakahoko ʻe he kau fefiné, ko honau tuʻunga lelei ʻi he vakai ʻa e kau pēteliaké, mo ʻenau loto-toʻa ʻo fai ha meʻa ʻiate kinautolu pē, pea mo e tauʻatāina ʻa ia naʻa nau nofo aí.”

Ko e Kakai Fefine ʻi he Malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé

12, 13. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e tuʻunga ʻo e kakai fefiné ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻa Mosesé? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e tauhi fakalaumālie ʻo e kakai fefiné ʻi he malumalu ʻo e Laó?

12 Fakatatau ki he ngaahi lao ʻa Sihova naʻe fakafou mai ʻia Mōsesé, ko e ngaahi uaifí naʻe pau ke ‘lehilehiʻi.’ (Teutalōnome 13:​6, NW) Ko e ngeia ʻo e ngaahi uaifí naʻe pau ke fakaʻapaʻapaʻi ʻi he ngaahi meʻa ʻo fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó, pea heʻikai ha fefine ʻe ngaohikoviʻi ʻi he fehokotaki fakasinó. (Livitikō 18:​8-19) Ko e Laó naʻe tatau pē ki he kau tangatá mo e kau fefiné ʻo kapau naʻe ʻilo ʻoku nau halaia ʻi he tonó, angahala fakamalaʻiá, pe mohe mo ha manu. (Livitikō 18:​6, 23; 20:​10-12) Naʻe fiemaʻu ʻi he fekau hono nimá ke fai ʻa e fakaʻapaʻapa tatau ki he tamaí mo e faʻeé.​—ʻEkisoto 20:12.

13 Sinoemeʻa, naʻe tokonaki ʻe he Laó ʻa e faingamālie kakato ki he kakai fefiné ke nau fakalakalaka ʻenau tuʻunga fakalaumālié. Naʻa nau maʻu ʻaonga mei hono lau ʻo e Laó. (Siōsiua 8:35; Nehemaia 8:​2, 3) Naʻe fiemaʻu ke nau tauhi ʻa e ngaahi kātoanga fakalotú. (Teutalōnome 12:​12, 18; 16:​11, 14) Naʻa nau kau ki he Sāpate fakauiké pea naʻe lava ke nau fai ʻa e fuakava ʻa e Nasilí. (ʻEkisoto 20:8; Nōmipa 6:2) Naʻe ʻi ai honau felāveʻi fakafoʻituitui mo Sihova pea nau taki taha lotu kiate ia.​—1 Sāmiuela 1:10.

14. Ko e hā ʻoku leaʻaki ʻe he tokotaha poto mataotao Katolika faka-Tohitapu ʻo kau ki he moʻui ʻa e kakai fefine Hepeluú, pea ko e hā ʻe lava ke leaʻaki ʻo kau ki he ngafa ʻo e kakai fefiné ʻi he malumalu ʻo e Laó?

14 ʻI he lave ki he moʻui ʻa e kau fefine Hepeluú, ʻoku tohi ha tokotaha poto mataotao Katolika faka-Tohitapu ko Roland de Vaux ʻo ne pehē: “Ko e moʻoni ko e kotoa ʻo e ngaahi ngāue faingataʻa ʻi he ʻapí naʻe fai ia ʻe he fefiné; naʻá ne tokangaʻi ʻa e fanga monumanú, ngāue ʻi he ngoueʻangá, feimeʻakai, fai ʻa e lalanga, pea mo e hā fua. Kaekehe, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakafiu ko ʻení, naʻe ʻikai te ne fakamāʻulaloʻi hono tuʻungá, ka naʻá ne maʻu ai ʻa e tokaʻi. . . . Pea ko e ngaahi fakamatala tātātaha ko ia ʻa ia ʻoku tau maʻu ai ha lika ki he felāveʻi vāofi ʻo e moʻui faka-fāmilí ʻoku nau fakahā ai ko ha uaifi ʻIsileli naʻe ʻofaʻi pea naʻe fanongo ki ai ʻe hono husepānití, pea naʻe ʻikai te ne sio lalo ki hono uaifí. . . . Pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha veiveiua ko e meʻa pē ia naʻe hoko fakalūkufuá. Ko e fakahā totonu ia ʻo e akonaki kuo tauhi toputapu ʻia Sēnesí, ʻa ia ʻoku pehē ai naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e fefiné ko ha tokoni ki he tangatá, ʻa ia naʻá ne pipiki ki ai (Sēnesi 2:​18, 24); pea ʻoku hiva fakamālōʻia ʻa e vahe fakaʻosi ʻo e tohi Palōvepí ki ha uaifi lelei, naʻe fakamālō ki ai ʻa ʻene fānaú, pea laukauʻaki ʻe hono husepānití (Palōvepi 31:​10-31).” (Ancient Israel​—Its Life and Institutions) ʻOku ʻikai ke toe fehuʻia, ʻi he taimi naʻe fai ai ki he Laó ʻi ʻIsilelí, naʻe ʻikai ke ngaohikoviʻi ai ʻa e kakai fefiné.

Kakai Fefine Tuʻu-ki-Muʻa

15. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e fakatātaaʻi ʻe he ʻulungaanga ʻo Selá ʻa e felāveʻi totonu ʻo ha tangata mo hono uaifí? (e) Ko e hā ʻoku taau ke tokangaʻi ai ʻa e meʻa fekauʻaki mo Lēhapí?

15 ʻOku ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ʻo e kakai fefine naʻa nau hoko ko e kau sevāniti tuʻu-ki-muʻa ʻa e ʻOtua ko Sihová. ʻOku maʻu meia Sela ha fakatātā lelei ʻo e founga ʻoku malava ʻe he fefine anga-fakaeʻotuá ke ne anganofo ki hono husepānití pea ʻi he taimi tatau pē ke ne tokoni kiate ia ʻi hono fai ʻa e ngaahi filí. (Sēnesi 21:​9-13; 1 Pita 3:​5, 6) ʻOku taau ke tokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku kau kia Lēhapí. ʻOkú ne fakahā ʻoku loi ʻa e tukuakiʻi naʻe lau matakali mo filifilimānako mo fefeka ʻa Sihova ki he kakai fefiné. Ko Lēhapí ko ha paʻumutu pea naʻe ʻikai ko ha ʻIsileli ia. Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi hono tali ia ʻe Sihova ko ha tokotaha lotu ange ki aí ka koeʻuhi ko e lahi ʻo ʻene tuí, ʻa ia naʻe poupouʻi ia ʻe he ngaahi ngāué ʻo kau ki ai mo e liliu ʻo ʻene founga moʻuí, naʻe fakahā ai ʻe Sihova ʻoku angatonu ʻa e fefiné ni. ʻIkai ko ia pē, naʻá ne fakapaleʻi ia ʻaki ʻa e monū makehe ʻo ne hoko ko ha kui fefine ia ʻa e Mīsaiá.​—Mātiu 1:​1, 5; Hepelū 11:31; Sēmisi 2:25.

16. Ko e hā ʻoku fakatātaaʻi ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻApikalé, pea ko e hā naʻe fakatonuhiaʻi ai ʻa e meʻa naʻá ne faí?

16 ʻOku fakamahino ʻi he meʻa ko ia naʻe hoko kia ʻApikalé ʻoku ʻikai ke fiemaʻu ʻe Sihova ia ha uaifi ke ne moʻulaloa taʻefakakaukau pē ki hono husepānití. Ko hono husepānití ko e tangata maʻu koloa, mo ʻene ngaahi tākanga lahi ʻo e fanga sipi mo e fanga kosi. Ka ko e “tangata naʻe faingataʻa, pea kovi ʻene ngaahi toʻonga.” Naʻe fakafisi ʻa ʻApikale ia ke muimui ki he founga kovi ʻa hono husepānití. ʻI heʻene fakahā ʻa e fakapotopotó, fakakaukau lelei, anga-fakatōkilalo, mo fakakaukau vave, naʻá ne taʻofi ha tuʻunga naʻe mei fakatuʻutāmaki ki hono fāmilí, pea naʻe tāpuakiʻi lahi ia ʻe Sihova.​—1 Sāmiuela 25:​2-42.

17. (a) Ko e hā ʻa e monū tuʻu-ki-muʻa naʻe maʻu ʻe ha kakai fefine ʻe niʻihi ʻi ʻIsileli? (e) Ko e hā ʻa e lēsoni ʻoku ʻi he meʻa ʻo kau kia Miliamé ki he kakai fefine Kalisitiane ʻe ʻoange nai ha ngaahi monū ʻo e ngāué kiate kinautolu?

17 Ko ha kakai fefine tokosiʻi pē naʻe palōfita fefiné. Ko e tuʻunga ia ʻo Tēpola, lolotonga ʻa e taimi ʻo e kau Fakamaaú. (Fakamaau, vahe 4 mo e 5) Ko Hūlita ko ha palōfita fefine ʻi Siuta, ki muʻa siʻi ʻi hono fakaʻauha ʻo Selusalemá. (2 Tuʻi 22:​14-20) ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa e meʻa naʻe hoko kia Meliamé. Neongo ʻoku lave ki ai ko e palōfita fefine, ʻa ia naʻe fekau mai ʻe Sihova, ʻoku ngalingali ko e monū ko ʻení naʻe ʻai ke ne loto-mahikihiki ai ʻi he taimi ʻe taha. Naʻe ʻikai te ne fakatokangaʻi ʻa e mafai kuo ʻoange ʻe Sihova ki hono tuongaʻane ko Mōsesé ke taki ʻa e kau ʻIsilelí, pea naʻe tautea ia ki he meʻa ko ʻení, neongo naʻe hā mahino ʻene fakatomalá pea naʻe toe fakafoki.​—ʻEkisoto 15:​20, 21; Nōmipa 12:​1-15; Maika 6:4.

Kakai Fefine ʻi he Malumalu ʻo e Lotu Faka-Siú

18, 19. Ko e hā ʻa e tuʻunga ʻo e kakai fefiné ʻi he lotu faka-Siú, pea ko e hā naʻe hoko ai ʻení?

18 Hangē ko ia kuo tau lave ki aí, ko e Lao ʻa Mōsesé naʻá ne maluʻi ʻa e ngaahi totonu ʻa e kakai fefiné, pea ʻi hono tauhí, naʻe ʻatā ai ʻa e kakai fefiné ke nau moʻui fiemālie. Ka ʻi he ʻalu pē ʻa e taimí, fakatautefito ʻi he hili ʻa e fakaʻauha ko ia ʻo Selusalema ʻi he 607 K.M., naʻe kamata ai ʻa e lotu faka-Siú (Judaism), ʻa ia naʻe lahi ange hono makatuʻungá mei he ngaahi talatukufakaholó ʻi he ngaahi Lao kuo tohi ʻa Sihová. Kamata mei he senituli hono fā K.M. ʻo faai mai, naʻe lahi hono tali ʻe he lotu faka-Siú ʻa e poto fakafilōsefa faka-Kalisí. Ko e konga lahi ʻo e kau filōsefa faka-Kalisí naʻe siʻisiʻi ʻaupito ʻenau tokanga ki he ngaahi totonu ʻa e kakai fefiné, ko ia naʻe hoko ha tō ʻi he tuʻunga ʻo e kakai fefiné ʻi he lotolotonga ʻo e lotu faka-Siú. Kamata mei he senituli hono tolu K.M., naʻe kamata ai ke fakamavahe ʻa e kakai fefiné mei he kakai tangatá ʻi he ngaahi sinakoke faka-Siú pea naʻe fakalotosiʻi ʻenau lau mei he Torah (Lao ʻa Mōsesé). ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Encyclopaedia Judaica: “Ko hono olá ko e kakai fefine tokosiʻi pē naʻe akó.” Ko e akó naʻe fakatefito pē ia ki he tamaiki tangatá.

19 ʻOku tohi ʻe J. Jeremias ʻi heʻene tohi ko e Jerusalem in the Time of Jesus: “ʻI he fakalea fakalūkufuá, ko e tuʻunga ʻo e kakai fefiné ʻi he faʻu lao fakalotú ʻoku fakahā lelei taha ia ʻi he toutou lave ki ai ʻi he foungá ni: ‘Ko e kakai fefiné, kau tamaioʻeiki (Senitaile) mo e fānau.’ . . . Te tau tānaki nai ki he meʻá ni hono kotoa naʻe lahi ʻa e ngaahi fakakaukau naʻe fakahāhā paetaku ki he kakai fefiné. . . . Ko ia ʻoku mau maʻu ʻa e fakakaukau ko e lotu faka-Siu ʻi he taimi ʻo Sīsuú naʻa nau maʻu ʻa e fakakaukau māʻulalo ki he kakai fefiné.”

Ko e Kakai Fefine Angatonu Naʻa Nau Talitali ki he Mīsaiá

20, 21. (a) Neongo ʻa e fakakaukau paetaku ʻa e kau taki lotu Siú ki he kakai fefiné, ko hai naʻe ʻilo ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu naʻa nau leʻo ʻi he fakaofi ʻa e taimi ki he Mīsaiá? (e) Ko e hā ʻokú ne fakahā ko ʻIlisapesi mo Melé naʻe loloto ʻa ʻena anga-līʻoa fakaʻotuá?

20 Ko e fakakaukau paetaku ko eni ki he kakai fefiné ko ha founga ia ʻe taha ʻa ia naʻe hanga ai ʻe he kau lāpai Siú ʻo ‘fakataʻeʻaongaʻi ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻenau talatukufakaholó.’ (Maʻake 7:13) Ka neongo hono taʻe tokaʻi ko ʻení, ʻi he hokosia ʻa e taimi ke hoko mai ai ʻa e Mīsaiá, ko ha kakai fefine anga-fakaʻotua ʻe niʻihi naʻa nau leʻo ki ai. Ko e taha ʻo e faʻahinga ko ʻení ko ʻIlisapesi, ko e uaifi ia ʻo e taulaʻeiki Līvai ko Sākalaia. Ko ia mo hono husepānití “naa na agatonu fakatouoji be i he ao oe Otua, o na alu taehala i he gaahi fekau moe tuutuuni kotoabe ae Eiki.” (Luke 1:​5, 6, PM) Naʻe hōifua ai ʻa Sihova kia ʻIlisapesi, he neongo ko e paʻa ia pea kuó ne taʻu motuʻa, ka naʻá ne hoko ko e faʻē ʻa Sione ko e Papitaisó.​—Luke 1:​7, 13.

21 Naʻe ueʻi ʻe he laumālie māʻoniʻoni ʻa ʻIlisapesi, pea fakahāhā ai ʻe ia ʻa e ʻofa loloto ki ha fefine anga-fakaʻotua ʻe taha ʻi he taimi ko ia, ko ha kāinga pē naʻe hingoa ko Mele. Fakafuofua ki he ngataʻanga ʻo e taʻu 3 K.M., ʻi he fakahā ʻe he ʻāngelo ko Kēpalelí kia Mele te ne feitamaʻi ʻi ha mana ha tamasiʻi (Sīsū), naʻá ne pehē ki ai, “ʻa koe kuo ʻofeina,” pea toe tānaki atu: “ʻoku ʻiate koe ʻa e ʻEiki [Sihova, NW].” Taimi siʻi mei ai, naʻe ʻaʻahi ʻa Mele kia ʻIlisapesi, ʻa ia naʻá ne talamonū kiate ia mo e tamasiʻi naʻá ne feitamaʻí, ʻo ne ui ʻa Sīsū ko hono “ʻEiki” ki muʻa pē ia ʻoku teʻeki ai ke fanauʻí. ʻI he meʻa ko iá, naʻe fai ai ʻe Mele ha fakahā ʻo e fakamālōʻia ʻo Sihova ʻa ia ʻoku hā ai ʻa e fakamoʻoni moʻoni ki he loloto ʻo ʻene anga-līʻoa fakaʻotuá.​—Luke 1:​28, 31, 36-55.

22. ʻI he ʻosi hono fanauʻi ʻo Sīsuú, ko hai ʻa e fefine manavahē-ʻOtua naʻá ne fakahā ʻokú ne ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu naʻe tali ki he Mīsaiá?

22 ʻI he fanauʻi ʻo Sīsū pea naʻe ʻomai ia ʻe Mele ki he temipalé ʻi Selusalema ke foaki atu ai ia kia Sihová, ko ha fefine manavahē-ʻOtua ʻe taha, ko e palōfita fefine taʻu motuʻa ko ʻAna, naʻá ne fakahāhā ai ʻa ʻene fiefia. Naʻá ne fai ha ngaahi fakamālō kia Sihova pea naʻá ne lea ʻo kau kia Sīsū kiate kinautolu hono kotoa pē ʻa ia naʻa nau tali ki he Mīsaia naʻe talaʻofá.​—Luke 2:​36-38.

23. Ko e hā ʻa e lave ʻa e ʻapositolo ko Pitá ki he kau fefine māʻoniʻoni ʻi muʻa he kuonga Kalisitiané, pea ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻe vakaiʻi ʻi he kupu hono hoko maí?

23 Ko ia, ʻi he fakaofi mai ai ʻa e taimi ki he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū ʻi māmaní, naʻe kei ʻi ai pē ʻa e “kau fefine maʻoniʻoni . . . ʻa ia naʻe tuʻu ʻenau falala ki he ʻOtua.” (1 Pita 3:5) Ko e niʻihi ʻo e kakai fefine ko ʻení naʻa nau hoko ko e kau ākonga ʻa Kalaisi. Ko e hā ʻa e angafai ʻa Sīsū kiate kinautolú? Pea ʻoku ʻi ai ha kau fefine ʻi he ʻahó ni ʻoku nau tali lelei ʻa honau ngafa kuo fakahā ʻi he Tohitapú? Ko e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻe vakaiʻi ia ʻi he kupu hono hoko maí.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Voliume 3, peesi 1055.

b Ko e “Atama fakamui,” ko Sīsū Kalaisi, naʻe hangē pē ko iá ko ha tangata haohaoa, kakato, neongo naʻe ʻikai ke ʻi ai hano uaifi fakaekakano.​—1 Kolinitō 15:45.

Ngaahi Fehuʻi ke Fakamanatu

◻ Naʻe fēfē hono faikehekehe ʻa e angafai ki he kakai fefiné ʻi ʻIsileli mo e ngaahi fonua kehé?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga fakafelāveʻiʻaki ʻo ʻĀtama mo ʻIví, pea ko e hā hono ʻuhingá?

◻ Ko e hā ʻa e tuʻunga naʻe maʻu ʻe he kakai fefine ʻIsilelí ʻi he malumalu ʻo e Laó, pea naʻa nau ʻi he tuʻunga fakalaumālie kovi ange?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni ke ako mei he moʻui ʻa e kakai fefine tuʻu-ki-muʻa ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú?

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e tuí ʻe lava ke maʻu neongo ʻa e ngaahi fakakaukau ʻi he lotu faka-Siú?

[Puha ʻi he peesi 10]

“KO E FEFINE ʻOKU ʻAPASIA KIA SIHOVA”

“10 Ko e uaifi fita ko hai te ne maʻu? He ko hono mahuʻinga ʻoku hulu ʻi he makakula koloa. 11 ʻOku falala kiate ia ʻa e loto ʻo hono husepaniti, pea ʻi he taufaʻao ke maʻu koloa, ʻe ʻikai te ne masiva. 12 Ko e lelei te ne fai maʻana, ʻo ʻikai ko e kovi, ʻi he ngaahi ʻaho kotoa o ʻene moʻui. 13 ʻOku ne kumi fulufuluʻi sipi, mo e falakesi; ʻo ne ngaohi ia ʻaki ha nima fie ngaue. 14 Ko e vakafakatau tofu pe ia ʻene ʻomi ʻene meʻakai mei he mamaʻo. 15 ʻOku ne tuʻu hake foki kei poʻuli, ʻo tufa meʻakai ki hono famili, mo e ʻinasi ki heʻene kau fefine. 16 ʻOku ne fakakaukau ki ha konga vao, ʻo fakatau ia: Ko e paʻanga ʻoku hu mai ʻi he ngaue ʻa hono nima ʻoku to ʻaki ha ngouevaine. 17 Ko hono noʻo vala ko e fai malohi, pea ʻoku ne fakafefeka hono nima. 18 ʻOku ne sivi, ta kuo fua lelei ʻene fakatau: Talu ai ʻoku ʻikai mate ʻene maama ʻi he po. 19 Ala ʻe hono nima ko é ki he tuʻunga amo; puke ʻe hono louhiʻi ko é ʻa e misini filofilo. 20 Ko e louhiʻi ai pe ko ia ʻoku ne humaki atu ki he maʻulalo, pea ko e nima ai pe ko ia ʻoku ne alaʻaki ki he masiva. 21 ʻOku ʻikai te ne manavahe ki he sinou telia hono famili; he ʻoku kofu hono famili kotoa ʻaki ʻa e meʻa kulokula. 22 ʻOku ne ngaohi meʻa fakamolu maʻana, ʻa e tupenu hina mo e kula-poʻupoʻuli moano kofu. 23 Ko e tangata ʻiloa hono husepaniti ʻi he matanikolo, ʻi heʻene nofo mo e matuʻa ʻo e fonua. 24 ʻOku ne ngaohi tupenu sote, ʻo fakatau, pea ʻoku ne ʻatu noʻo ki he kau Finisia. 25 Ko hono vala takai ko e moʻumoʻua mo e tuʻunga maʻolunga. Pea ʻoku ne kata ki he ʻaho ʻamui. 26 Ko e toʻo hono ngutu ko e koto poto; pea naʻe nofo ʻa e lao ʻofa ʻi hono funga ʻelelo. 27 ʻOku ne lama ʻa e ngaahi ʻalunga ʻo hono famili; pea ʻoku ʻikai te ne kai ʻa e meʻakai ʻa e fakapikopiko. 28 ʻOku tuʻu hake ʻene fanau, ʻo nau tala monū ki ai: Ko hono husepaniti foki, ʻo ne fakamalo kiate ia, ʻo pehe, 29 “ʻOku tokolahi ʻa e ngaahi ʻofefine kuo fai fita; ka ko koe kuo ke hulu ʻiate kinautolu kotoa.” 30 Ko e matamatalelei ko e meʻa ʻe ʻikai ala falala ki ai, pea ko e hoihoifua ko e meʻa hamolofia: Ko e fefine ʻoku ʻapasia kia Sihova, ko eni ia ʻe fakamaloʻia. 31 Tuku hano ʻinasi mei he fua ʻo hono nima, pea ke ne maʻu fakamālō ʻi he ngaahi matanikolo, ʻi he ngaahi meʻa kuo ne fai.”​—Palōvepi 31:​10-31.

[Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]

Ko e tuʻunga ʻo e fefiné ʻi he fāmilí naʻe molumalu

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share