Founga ʻe Lava Ke Tau Fakatupulekina Ai e ʻUlungaanga Leleí
KO E ngaahi tikisinale ʻi onopōní ʻoku fakaʻuhingaʻi ai ʻa e “ʻulungaanga leleí” ko e “lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga; tuʻunga lelei.” Ko e “ngāue mo e fakakaukau totonu; lelei ʻo e angá.” Ko e Faʻu-Tikisinale ko Marvin R. Vincent ʻokú ne pehē ko e muʻaki ʻuhinga fakaetohi ʻo e foʻi lea faka-Kalisi naʻe fakalea ko e “ʻulungaanga leleí” ʻoku ʻuhingá ko e “lelei ʻaupito ʻi ha faʻahinga meʻa pē.” ʻOku ʻikai leva ha ofo, ʻi hono fakavīkivikiʻi ko e ʻulungaanga lelei ʻi he taimi lahi ʻa e ngaahi ʻulungaanga hangē ko e fakapotopoto, loto-toʻa, akonakiʻi-kita, fakaʻofoʻofa, manavaʻofa, kītaki, faitotonu, anga-fakatōkilalo, mo e mateakí. Kuo toe fakaʻuhingaʻi ʻa e ʻulungaanga leleí ko e “tulitāupau ki ha tuʻunga ʻo e totonú.”
Ko e tuʻunga lelei ʻaupito, lelei, mo totonu ʻa hai ʻoku totonu ke tau tulitāupau ki aí? “Fakatatau ki he kulupu māʻolunga ʻi he filōsofia fakaeʻulungāngá,” ko e lau ia ʻa e makasini Newsweek, “ko e veiveiua naʻe fakatupunga ʻe he Fakamāmá kuó ne fakatahaʻi ʻa e fakakaukau kotoa pē fekauʻaki mo e tonú pea mo e halá ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e manako fakafoʻituituí, saiʻia fakaeongó pe fili fakasivilaisé.” Ka ko e manako pe saiʻia ʻataʻataá ko ha founga fakafiemālie ia ʻo hono fakapapauʻi ʻa e tonú mo e halá? ʻIkai. Ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí, ʻoku tau fiemaʻu ha tuʻunga alafalalaʻanga ʻo e leleí mo e koví—ko ha tuʻunga ʻa ia ʻe fakamāuʻi nai ai pe ʻoku tonu pe hala ha tōʻonga, fakakaukau, pe ʻulungaanga pau.
Ko e Matavai Moʻoni Pē Taha ʻo e Ngaahi Tuʻunga Fakaeʻulungāngá
ʻOku ʻi ai ʻa e Matavai moʻoni pē taha ki he ngaahi tuʻunga ʻo e ʻulungāngá—ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko Sihova ko e ʻOtuá. ʻI he hili pē ʻene fakatupu ʻa e ʻuluaki tangatá, ʻa ʻĀtama, naʻe tuku leva ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e fekau ko ení ki he tangatá: “ʻE lelei ʻaupito hoʻo kai mei he ngahi ʻakau kehekehe ʻo e ngoue; ka ko e ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi ʻe ʻikai te ke kai mei ai: he ko e ʻaho te ke kai mei ai kuo pau te ke mate.” (Senesi 2:16, 17) Naʻe ʻoange ʻe Sihova ko e ʻOtuá ki he fuʻu ʻakaú ʻa e hingoa makehe ko iá ke fakahaaʻi ai ʻa ʻene totonu maʻataʻatā ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí pea mo e meʻa ʻoku koví ki heʻene ngaahi meʻa fakatupú. Naʻe hoko ai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ki he leleí mo e koví ko e makatuʻunga ia ki he fakamaau, pe fakafuofua, ʻo e ngaahi ngāue ʻa ha taha, ko ʻene fakakaukaú, mo hono ngaahi angaʻitangatá. ʻI he ʻikai ha ngaahi tuʻunga peheé ʻe ʻikai lava ke tau fakafaikehekeheʻi totonu ʻa e tonú mei he halá.
Ko e fekau fekauʻaki mo e fuʻu ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví naʻe ʻoatu ai kia ʻĀtama mo ʻIvi ha fili—ke na talangofua pe ʻikai ke na talangofua. Kiate kinaua, ko e ʻulungaanga leleí naʻe ʻuhingá ko e talangofua ki he fekau ko iá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe fakahaaʻi lahi ange ai ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻoku fakahōifua kiate iá pea mo e meʻa ʻoku taʻefakahōifua kiate iá, pea naʻá ne ʻai ʻa e meʻá ni ke lēkooti ia maʻatautolu ʻi he Tohitapú. Ko hono fakatupulekina leva ʻo e ʻulungaanga leleí, ʻoku kau ki ai ʻetau tulitāupau ki he ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa Sihova ʻoku ʻomai ʻi he ngaahi Konga Tohitapú.
Hoko ʻo Maheni Kakato mo e Ngaahi Tuʻunga ʻa e ʻOtuá
Koeʻuhi kuo fakapapauʻi ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e leleí mo e koví pea kuó ne fakahaaʻi kinautolu ʻi he Tohitapú, ʻikai ʻoku totonu ke tau hoko ʻo maheni kakato mo kinautolu? Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni: koeʻuhiā ke tuʻu kakato ʻa e tangata fakaʻotua, kuo ʻosi sāuni ki he ngāue lelei fulipe.”—2 Timote 3:16, 17.
Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he taʻemahino naʻe fehangahangai mo Kunihito, ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ʻi he taimi naʻá ne fakahāhā ai ʻa e anga-fakanānaá ʻo hangē ko e vakai ki ai ʻi heʻene tōʻonga fakafonuá. Ko ha vakai ofi ange ki he ngaahi tuʻunga Fakatohitapú naʻá ne tokoniʻi ia ki mui ke ne fai ha laka ʻoku toe mafamafatatau angé. ʻOku fakalototoʻaʻi moʻoni mai ʻe he Tohitapú ʻa e anga-fakanānaá, pea ʻoku akonaki ia ʻo fakafepakiʻi ʻa e falala tōtuʻá mo e ʻafungí. (Palovepi 11:2; Maika 6:8) Ka, ʻi hono fokotuʻu mai ʻa e ngaahi tuʻunga taau ki he “lakanga ʻo ha ʻovasiá,” naʻe lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo fekauʻaki mo e “kakapa atu” ki he monū ko iá. (1 Timote 3:1, NW) Ko e “kakapa atu” ko ení ʻoku pau ke fai ia ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai hīkisia pe ʻafungí kae pehē foki ke ʻoua ʻe tuku hifo kita ki lalo ʻa ia naʻe ʻikai fiemaʻu.
Ko e hā ʻa e lau ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga ʻi he malaʻe ʻo e pisinisí? Ko hono fakahoko ʻo e ngaahi founga ʻoku fehuʻia pe hala tuʻusi ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni fakapuleʻangá mo e ngaahi lao tukuhaú ko ha tōʻonga ia ʻoku failahia ʻi he māmani pisinisi ʻo e ʻaho ní. Kae kehe, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe he niʻihi kehé, ko e tuʻunga ʻa e Tohitapú ke tau “moui agatonu i he mea kotoabe.” (Hepelu 13:18, PM) Ko ia ai, ʻoku tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí ʻaki ʻetau hoko ʻo faitotonu mo taʻefilifilimānako ki he kau pule ngāué, kau ngāué, kau kasitomá, mo e ngaahi puleʻanga fakamāmaní. (Teutalonome 25:13-16; Loma 13:1; Taitusi 2:9, 10) ʻOku pouaki moʻoni ʻe he faitotonú ʻa e falala mo e leleiʻia. Pea ko hono fai fakapepa ʻa e ngaahi felotoí ʻoku faʻa taʻofi ai ʻa e ngaahi taʻefemahinoʻaki mo e ngaahi fihi ʻa ia ʻe malanga hake nai koeʻuhi ko e “ʻikai ke tomuʻa ʻilo ʻa e meʻa taʻeʻiloa.”—Koheleti 9:11, NW; Semisi 4:13, 14.
Ko e meʻa fekauʻaki mo e valá mo e teuteú ko e toe tafaʻaki ia ʻe taha ʻa ia ʻoku fiemaʻu ai ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí. Ko e ngaahi fili ʻo e valá ʻoku kehekehe ia ʻo fakatatau ki he tōʻonga fakafonuá, pea ʻoku mālohi nai ʻa e tenge ke fai ki he ngaahi sitaila mo e ngaahi ākenga fakamuimui tahá. Ka ko e hā ke tau muimui ai ki he tōʻonga pe sīpinga kotoa pē ʻoku hake maí? ʻOku naʻinaʻi mai ʻa e Tohitapú kiate kitautolu ke ‘oua naa fakatatau akitautolu ki he mamaní.’ (Loma 12:2, PM) ʻI he ʻikai ke faʻu ha ngaahi laó, naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi hono fakamānavaʻí: “Ko hoku loto ki he kau fefine, ke nau teuʻaki kinautolu ʻa e kofu ʻoku ngali ke ʻai, pea o mo e angama mo e angafakamaʻumaʻu: ʻo ʻoua ʻe fai ʻaki ʻa e fafatu ʻo e louʻulu, pe ko e koula mo e mataʻitofe mo e kofu mahuʻinga; ka nau fai ke teungaʻia ʻi he ngaahi ngaue lelei, ʻa ia ko e meʻa ʻoku tau mo e kau fefine ʻoku nau lavutu ke tauhi ki he ʻOtua.” (1 Timote 2:9, 10) Ko e tuʻunga tefito ko ení ʻoku ngāueʻaki tatau pē ia ki he kakai tangatá mo e kakai fefiné. Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ha tuʻunga ki he kehekehe fakamānako ʻi he sitailá tupu mei he saiʻia ʻi he tōʻonga fakafonuá pe fili fakafoʻituituí.
ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi tōʻonga ʻulungaanga taʻetaau ʻoku fakahalaiaʻi hangatonu ʻe he ʻOtuá. ʻI he 1 Kolinito 6:9, 10, ʻoku tau lau ai ʻa e fakatokanga: “Ta ʻoku ʻikai te mou ʻilo ʻapē, ka ʻilonga ha niʻihi ʻoku ngaue taʻetotonu, ʻe ʻikai hanau tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua? ʻOua naʻa tuku ke kākāʻi kimoutolu: ʻoku ʻikai ha feʻauaki, pe ha lotu ki he aitoli, pe ha tono ʻunoho, pe ha moʻui fakapelepele, pe ha fai faka-Sotoma, pe ha kaihaʻa, pe ha manumanu, pe ha faʻa konā, pe ha kapekape, pe ha fai fakamalohi, te ne maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” Naʻe tokoniʻi ʻe he konga Tohitapu ko ení ʻa Malia, naʻe lave ki ai ki muʻá, ke ne sio ai, ʻi he fakatatau ki he tuʻunga lelei ʻaupito fakaeʻulungaanga ʻoku ʻomai ʻe he Tokotaha-Fakatupú, ko ʻene fekauʻaki mo Siuení naʻe hala pea kuo pau ke ne fakangata ia kapau ʻokú ne fiemaʻu ke maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá. ʻOku hā mahino, ke fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí, ʻoku fiemaʻu ke tau hoko ʻo maheni fakaʻāuliliki mo e ngaahi tuʻunga ʻa Sihová.
Ako ʻAki ʻa e Lotó
Ko e ʻulungaanga leleí ʻoku ʻikai ko ha fakaʻehiʻehi pē ia mei he meʻa ʻoku koví. ʻOku ʻi ai hono mālohi fakaeʻulungaanga. Ko e tokotaha ʻulungaanga leleí ʻoku ʻi ai hono tuʻunga lelei. Ko e “ʻulungaanga leleí,” ʻoku pehē ʻe ha palōfesa ʻe taha, “ʻoku fiemaʻu ke ako ʻaki ʻa e lotó pea pehē foki ki he foʻi ʻulú.” Ko hono fakatupulekina leva ʻo e ʻulungaanga leleí, ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi ha maheni fakaʻāuliliki pē mo e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e fakalaulauloto ki he meʻa kuo tohi ʻi aí koeʻuhi ke lava ʻo fakafonuʻaki ai hotau lotó ʻa e houngaʻia kia Sihova pea ueʻi ai kitautolu ke tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻi heʻetau moʻuí.
“ʻOi ʻeku ʻofa ki hoʻo lao na!” ko e kalanga ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. “ʻOku ou fakalaulauloto ki ai he ʻaho kotoa.” (Sāme 119:97) Pea naʻe tohi ʻe Tuʻi Tēvita: “Oku ou manatu ki he gaahi aho i mua; oku ou fakalaulauloto ki hoo gaue kotoabe; oku ou fifili ki he gaue a ho nima.” (Sāme 143:5, PM) Ko kitautolu foki ʻoku totonu ke tau ʻai ʻa e fakalaulauloto fakamātoató ko ha konga tefito ia ʻo ʻetau ako ʻa e Tohitapú mo e ngaahi tohi makatuʻunga ʻi he Tohitapú.
Ko e moʻoni, ko hono vaheʻi ha taimi ki he ako tōtōiví fakataha mo e fakalaulaulotó ʻe lava ke hoko ia ko ha pole. Ka ko e tulitāupau ki he ʻulungaanga leleí ʻoku fiemaʻu ai ke tau fakatau mai ʻa e taimi mei he ngaahi ngāue kehé. (Efeso 5:15, 16) Ko Aaron, taʻu 24, ʻokú ne fakatau mai ʻa e taimi peheé ʻi he ʻaho kotoa pē ʻaki ʻene ʻā hake ʻi he miniti ʻe 30 ki muʻa ʻo ʻikai hangē ko ia naʻá ne angaʻaki ki muʻá. ʻOkú ne pehē: “ʻI he ʻuluaki taimí, naʻá ku lau pē ʻa e Tohitapú ʻi he haafe houá kotoa. Kuó u toki ʻiloʻi ki muí ni ʻa e mahuʻinga ʻo e fakalaulaulotó. Ko ia ʻoku ou ngāueʻaki he taimí ni ʻa e vaeua nai ʻo e taimi ko iá ke fakakaukau ai ki he meʻa kuó u toki laú. Kuo fakafiemālie moʻoni ʻa e meʻá ni.” ʻE lava ke fai ʻa e fakalaulaulotó ʻi he ngaahi taimi kehe. ʻI ha foʻi fasi naʻe faʻu kia Sihova, naʻe hiva ai ʻa Tēvita: “ʻOku ʻosi ʻa e po mo ʻeku fakalaulauloto ki he ʻAfiona.” (Sāme 63:6) Pea ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Pea ʻalu a Aisake ke fai ʻene lotu [“fakalaulauloto,” NW] ʻi he ngoue ʻi heʻene efiafi hifo.”—Senesi 24:63.
ʻOku mahuʻinga taʻehanotatau ʻa e fakalaulaulotó ʻi hono fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí, he ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tau ongoʻi ʻa e anga ʻo e ngaahi ongoʻi ʻa Sihová pea ke ʻai ʻene ngaahi fakakaukaú ko ʻetau ngaahi fakakaukau. Ko e fakatātaá, ko Malia, naʻá ne ʻiloʻi ʻoku tapui ʻe he ʻOtuá ʻa e feʻauakí. Ka ke ‘fehiʻaʻia ki he koví pea pikitai ki he leleí,” naʻe fiemaʻu ke ne fakalaulauloto ki he ngaahi konga tohi tefito ʻi he Tohitapú. (Loma 12:9) Naʻe tokoniʻi ia ke ne sio ki he fiemaʻu ke fai ha ngaahi liliú ʻi he hili hono lau ʻa e Kolose 3:5, ʻa ia ʻoku uki mai ai kitautolu ke ‘tau ʻai ke mate leva hotau ngaahi kupu ʻoku ʻi mamaní, ko e feʻauakí, angaʻulí, havalá, holi pangó; kaeʻumaʻā ʻa e manumanú.’ Naʻe pau ke ʻeke hifo ʻe Malia kiate ia: ‘Ko e faʻahinga holi pango fēfē kuo pau ke u ʻai ke maté? Ko e hā ʻoku totonu ke u fakaʻehiʻehi mei ai ʻa ia te ne fakaʻaiʻai nai ʻa e ngaahi holi taʻemaʻá? ʻOku ʻi ai ha ngaahi liliu ʻoku fiemaʻu ke u fai ʻi he founga ʻo ʻeku tōʻongafai ki he kakai tangatá?’
ʻOku kau ki he fakalaulaulotó ʻa e fakakaukau ki he nunuʻa ʻo ha tōʻonga. ʻOku uki ʻe Paula ʻa e kau Kalisitiané ke nau fakaʻehiʻehi mei he feʻauakí pea ke ngāueʻi ʻa e mapuleʻi-kitá koeʻuhi ke “oua naa fai hala e ha toko taha, o kākāʻi hono tokoua i ha mea.” (1 Tesalonaika 4:3-7, PM) Ko e ngaahi fehuʻi lelei eni ke fakakaukauloto ki ai: ‘Ko e hā ʻa e maumau te u fai kiate au tonu, ki hoku fāmilí, pe ki he niʻihi kehé ʻaki hono fai ʻo e tōʻongá ni? ʻE anga-fēfē hano uesia au fakalaumālie, fakaeongo, mo fakaesino? Kuo iku ʻo fēfē ʻa e ngaahi meʻá ki he niʻihi kuo nau maumauʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtuá ʻi he kuohilí?’ Ko e fakalaulauloto peheé naʻá ne ʻai ʻa Malia ke ne ongoʻi loto-mālohi ange ai, pea ʻe lava ke ne fai ʻa e meʻa tatau kiate kitautolu.
Ako mei he Ngaahi Faʻifaʻitakiʻangá
ʻE lava ke akoʻi ʻa e ʻulungaanga leleí ʻi ha loki ako? Ko e foʻi fehuʻi ko ení ko e taha ia kuó ne fakapuputuʻuʻi ʻa e kau potó ʻi he laui mileniume. Ko e filōsefa Kalisi ko Palató naʻá ne hehema ke fakakaukau ʻe lava. Ko ʻAlisitōtolo, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ne fakaʻuhinga ko e ʻulungaanga leleí ʻoku maʻu ia fakafou ʻi he ngāue. Naʻe fakanounou ʻe ha faʻu-tohi ʻi he foungá ni ʻa e tipeiti ʻi he ʻīsiú: “ʻI hono fakanounoú, ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻulungaanga leleí ʻe ʻikai lava ke ako ʻataʻatā pē ia. Pea ʻe ʻikai lava ke ako ia mei ha ngaahi tohi ako. Ko e anga ʻoku leleí ʻoku haʻu ia mei he nofo ʻi he ngaahi feituʻu . . . ʻoku fakalotolahiʻi mo fakapaleʻi ai ʻa e ʻulungaanga leleí.” Ka te tau maʻu mei fē ʻa e faʻahinga tāutaha ʻoku ʻulungaanga lelei moʻoní? Lolotonga ʻoku fakaʻaliʻali mai ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi tōʻonga fakafonuá ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ʻulungaanga leleí, ʻi heʻenau kau helo fakaetalatupuʻá mo e ngaahi talanoá, ʻoku ʻi he Tohitapú ʻa e ngaahi fakatātā moʻoni ʻoku hulu fau.
Ko e faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa taha ʻo e ʻulungaanga leleí ko Sihova. ʻOkú ne ngāue maʻu pē ʻi ha founga ʻulungaanga lelei pea fai ʻa e meʻa ʻoku māʻoniʻoni mo leleí. ʻE lava ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí ʻaki ʻa e hoko ʻo “faifaitaki . . . ki he Otua.” (Efeso 5:1, PM) Pea ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ʻa Sīsū Kalaisi, naʻá ne ‘tuku ha faʻifaʻitakiʻanga kiate kitautolu, ke tau muimui ofi, ʻo topuvaʻe taha mo ia.’ (1 Pita 2:21.) ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi he Tohitapú ʻa e ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e faʻahinga loto-tōnunga tokolahi, hangē ko ʻĒpalahame, Sela, Siosifa, Lute, Siope, mo Taniela pea mo hono kaungāmeʻa Hepelū ʻe toko tolú. ʻOua naʻa tukunoaʻi ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e ʻulungaanga lelei ʻi he lotolotonga ʻo e kau sevāniti ʻa Sihova ʻi onopōní.
ʻE Lava Ke Tau Lavameʻa
ʻE lava ke tau lavameʻa moʻoni ʻi hono fai ʻa e meʻa ʻa ia ʻoku lelei ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá? ʻI hono maʻu tukufakaholo ʻa e taʻehaohaoá, ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe fāinga nai ʻi loto ʻiate kitautolu ha faitau anga-kakaha ʻi he vahaʻa ʻo e ʻatamaí pea mo e kakanó—ʻi he vahaʻa ʻo e loto ke fai ʻa e meʻa ʻoku leleí mo e muimui ʻi heʻetau ngaahi hehema angahalaʻiá. (Loma 5:12; 7:13-23) Ka ʻe lava ke ikunaʻi ʻa e faitaú ʻaki ʻa e tokoni ʻa e ʻOtuá. (Loma 7:24, 25) Kuo tokonaki mai ʻe Sihova ʻa ʻene Folofolá pea mo e ngaahi tohi makatuʻunga ʻi he Tohitapú. ʻAki ʻa hono ako tōtōivi ʻa e ngaahi Konga Tohitapú pea mo e fakalaulauloto fakamātoato kiate kinautolú, ʻe lava ke tau hoko ai ʻo maʻa hotau lotó. Mei ha loto ʻoku maʻa pehē ʻe lava ke haʻu mei ai ʻa e ngaahi fakakaukau, ngaahi lea, mo e ngaahi tōʻonga lelei. (Luke 6:45) Makatuʻunga ʻi he ongo faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sihova ko e ʻOtuá pea mo Sīsū Kalaisí, ʻe lava ke tau langa hake ai ha angaʻitangata fakaʻotua. Pea ʻe lava moʻoni ai ke tau ako lahi mei he faʻahinga tāutaha ʻa ia ʻoku nau tauhi loto-tōnunga ki he ʻOtuá he ʻaho ní.
Naʻe uki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa ʻene kau lautohí ke nau hokohoko “tokanga” ki he ʻulungaanga leleí pea mo e ngaahi meʻa kehe ʻoku taau ke fakamālōʻiá. Ko hono fai ení ʻoku pau ke iku ia ki hono maʻu ʻa e tāpuaki ʻa e ʻOtuá. (Filipai 4:8, 9) ʻI he tokoni ʻa Sihová, ʻe lava ke tau lavameʻa ai ʻi hono fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga leleí.
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
ʻAi ʻa e fakalaulaulotó ko ha konga ia ʻo hoʻo ako Tohitapú
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Langa hake ha angaʻitangata fakaʻotua ʻaki ʻa e faʻifaʻitaki kia Kalaisi Sīsū