LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w05 2/1 p. 4-7
  • ʻOku Mahuʻinga Fēfē ʻa Hoʻo Moʻuí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻOku Mahuʻinga Fēfē ʻa Hoʻo Moʻuí?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • “ʻIkai ha Taha ʻe To”
  • “Ko Homou Ngāhi Tuʻoni Louʻulu Kuo ʻOsi Lau Fakalautelau”
  • “Ko e Fua ʻo e Ngāue Pōtoʻi”
  • “ʻOku Ne Fakahaofi ʻa e Masiva ʻo ka Tangi”
  • Kuo ʻOsi Lau ʻe Sihova “Homou Ngāhi Tuʻoni Louʻulu”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
  • 2 Maʻu ʻa e ʻIlo Totonu ki he ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2009
  • ʻOku Halaʻatā ha Meʻa Ke Ne “Fakamavaheʻi Kitautolu mei he ʻOfa ʻa e ʻOtuá”
    ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
  • ʻUhinga ʻOku TUHA ke Moʻui Aí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2019
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
w05 2/1 p. 4-7

ʻOku Mahuʻinga Fēfē ʻa Hoʻo Moʻuí?

NEONGO ʻoku taʻefaʻalaua ʻa e ngaahi moʻui ne feilaulauʻi ʻi ʻIulope ʻi he lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, naʻe fai ʻa e ngaahi feinga fakaofo ke fakahaofi ʻa e ngaahi moʻui ʻi he ʻAnitātiká. Ko e tokotaha-fakatotolo Pilitānia-ʻAilani ko Ernest Shackleton mo ʻene kau kauvaká naʻa nau tofanga ʻi ha fakatamaki ʻi hono laiki pea fakangotoʻi honau vaka ko e Endurance, ʻe ha fuʻu konga ʻaisi. Naʻe malava ʻe Shackleton ʻo haofakiʻi ʻene kau tangatá ki ha taulanga ū malu—ʻi ha tuʻunga—ki Elephant Island ʻi he ʻŌseni ʻAtalanitiki Sauté. Ka naʻa nau kei fehangahangai pē mo ha fakatuʻutāmaki lahi fakaʻulia.

Naʻe ʻiloʻi ʻe Shackleton ko ʻenau ʻamanaki pē taha ki ha hao moʻuí naʻe fakatuʻunga ia ʻi hano fekauʻi atu ha kau tangata ki ha tokoni mei ha feituʻu pisinisi tofuaʻa ʻi he motu ko South Georgia. Naʻe kilomita ʻe 1,100 ʻa hono mamaʻó, pea ko e kiʻi vaka fakahaofi-moʻui mita ʻe 6.7 pē ʻe taha naʻá ne fakahaofi mei he Endurance. Naʻe ʻikai ke lelei ʻenau ʻamanakí.

Kae kehe, ʻi Mē 10, 1916, hili ia ha ʻaho ʻe 17 ʻo e feinga mamahi, naʻe aʻu ai ʻa Shackleton mo ha kiʻi tokosiʻi ki South Georgia, ka ne ʻai kinautolu ʻe he kovi fakaʻulia ʻa e tahí ke nau tūʻuta ʻi he tafaʻaki hala ʻo e motú. Naʻe pau ai ke nau fononga taʻemape ʻi ha kilomita ʻe 30, ʻi ha ʻotu moʻunga sinou ke aʻu ki he feituʻu naʻa nau taumuʻa ki aí. ʻI he fepaki mo e ngaahi faingataʻá—ʻi he ngaahi ʻea mātuʻaki momoko ʻaupito pea ʻikai ha meʻa kaka moʻunga totonú—naʻe aʻu ʻa Shackleton mo ʻene kau kauvaká ki he feituʻu naʻa nau taumuʻa ki aí, pea faai mai pē ʻo ne fakahaofi ʻa e kotoa ʻo ʻene kau tangata tukuvakaá. Ko e hā naʻe fakahoko ai ʻe Shackleton ha feinga faivelenga peheé? “Ko ʻene taumuʻá pē taha,” ko e tohi ia ʻa e faipiokālafi ko Roland Huntford, “ke haofakiʻi moʻui ʻa ʻene kau tangatá kotoa.”

“ʻIkai ha Taha ʻe To”

Ko e hā naʻá ne fakahaofi ʻa e kau tangata ʻa Shackleton mei he tuʻunga taʻeʻiai fakaʻaufuli ha ʻamanakí ʻi heʻenau haʻohaʻo ʻo tatali ʻi ha meʻa pē ʻa ia “ko ha konga maka mo e ʻaisi momoko mo ʻikai ala aʻu ki ai ʻoku kilomita ʻe 30 mei he ngataʻanga ko ē ki he ngataʻanga ko eé”? Ko ʻenau falala ʻe fai honau takí ki heʻene palōmesi ke fakahaofi kinautolú.

Ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he ʻahó ni ʻoku nau meimei hangē tofu pē ko e kau tangata ko ia ne līʻekina ʻi Elephant Island. ʻOku moʻui ʻa e tokolahi ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga fakamamahi ʻo ʻikai ala tui ki ai pea fāinga pē ai ke hao moʻui. Neongo ia, ʻoku malava ke nau maʻu ʻa e falala kakato ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “fakahaofi ʻa e tuʻutāmakí” mei he fakafeʻātungiá mo e faingataʻá. (Siope 36:​15, NW) Fakapapauʻi ange ʻoku vakai mai ʻa e ʻOtuá ki he moʻui ʻa e tokotaha kotoa ʻoku mahuʻinga. “ʻI he ʻaho faingataʻa tautapa kiate au,” ko e folofola mai ia ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ko e Tokotaha-Fakatupú, pea “te u hamusi koe.”—Sāme 50:15.

ʻOku faingataʻa kiate koe ke ke tui ʻoku vakai mai ʻa e ʻOtuá kiate koe—ko e foʻi tokotaha pē ʻi he lotolotonga ʻo e laui piliona ʻi he māmaní—ʻokú ke mahuʻinga fakafoʻituitui? Peʻi fakatokangaʻi ange ʻa e meʻa naʻe tohi ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻo fekauʻaki mo e laui piliona ʻo e ngaahi fetuʻu ʻi he ngaahi kaniva ʻe laui piliona ʻi he ʻuniveesi kāfakafa takatakai ʻiate kitautolú. ʻOku tau lau: “Tangaki ki ʻolunga homou mata, ʻo vakai. Ko hai kuo ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa ko é? Ko ia ʻoku taki mai mo lau honau kongakau: ʻoku ne ui honau hingoa tāutaha; ko e meʻa ʻi he lahi hono ngaahi ivi, mo e tuʻu kaukaua hono ngu, ʻoku ʻikai ha taha ʻe to.”—Fakaʻītali ʻamautolu; Aisea 40:​25e, 26.

ʻOkú ke ʻiloʻi ʻoku ʻuhinga ia ki he hā? Ki hotau Kaniva Milky Way—ʻa ia ko ha konga pē ia ʻo hotau sisitemi solá​—ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fetuʻu ʻo ʻikai toe siʻi hifo ʻi he 100 pilioná. Pea ʻoku fiha mo e toe ngaahi kaniva kehe ʻoku ʻi aí? ʻOku ʻikai ʻilo pau ia ʻe ha taha, ka ʻoku fakafuofua ʻe he niʻihi ki he fika ko e 125 piliona. Ko ha lahi fakapuputuʻu-loto ē ʻo e ngaahi fetuʻú! Neongo ia, ʻoku tala mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ʻunivēsí ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e foʻi fetuʻu taki taha ʻi hono hingoa.

“Ko Homou Ngāhi Tuʻoni Louʻulu Kuo ʻOsi Lau Fakalautelau”

‘Ka,’ ʻe fakafepakiʻi nai ʻe ha taha, ‘ko hono ʻiloʻi pē ʻa e ngaahi hingoa ʻe laui piliona ʻo e ngaahi fetuʻú—pe laui piliona ʻo e kakaí—ʻoku ʻikai ke ʻuhinga pau ia ki ha tokanga ʻoku fai kiate kinautolu tāutaha.’ Ko ha komipiuta ʻoku ʻi ai ha manatu feʻunga ai ʻoku malava ke ne lēsisita ʻa e ngaahi hingoa ʻo e kakai ʻe laui piliona. Neongo ia, ʻoku ʻikai ha taha ia te ne pehē ʻoku tokanga mai ʻa e komipiutá ki ha taha ʻo kinautolu. Kae kehe, ʻoku fakahā mai ʻe he Tohi Tapú ia, ko Sihova ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻiloʻi ʻa e ngaahi hingoa ʻo e kakai ʻe laui pilioná ka ʻokú ne toe tokanga fekauʻaki mo kinautolu ʻi he tuʻunga ko e faʻahinga tāutahá. “Li atu ā hono kotoa ʻo hoʻomou lotomoʻua ki he ʻEne ʻAfio,” ko e tohi ia ʻa e ʻapositolo ko Pitá, “he ʻoku ne mamahiʻi [pe tokanga mai kiate] kimoutolu.”—1 Pita 5:7.

Naʻe fakahā ʻe Sīsū Kalaisi: “ʻIkai ʻoku fakatau ha ongo kiʻi misi ʻe toko ua ki ha konga seniti pe? ka ʻe ʻikai patū ki he kelekele hana taha taʻe meʻa ki ai ʻe hoʻomou Tamai. Ka ko e meʻa kiate kimoutolu, ko homou ngāhi tuʻoni louʻulu kuo ʻosi lau fakalautelau. Ko ia ʻoua te mou manavahe: ʻoku mou mahuʻinga kimoutolu ʻi ha fanga misi tokolahi.” (Mātiu 10:​29-31) Fakatokangaʻi naʻe ʻikai ke pehē ʻe Sīsū ia ʻe lāuʻilo pē ʻa e ʻOtuá ki he meʻa ʻoku hoko ki he fanga misí pea ki he tangatá. Naʻá ne pehē: “ʻOku mou mahuʻinga kimoutolu ʻi ha fanga misi tokolahi.” Ko e hā ʻoku mou mahuʻinga ange ai kimoutolú? Koeʻuhi ʻoku ngaohi kimoutolu “i he imisi ʻo e ʻOtua”—fakataha mo e malava ke fakatupulekina mo fakahāhā ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga, fakaʻatamai, mo fakalaumālie ʻa ia ʻokú ne tapua mai ʻa engaahi ʻulungāanga māʻolunga ʻo e ʻOtuá tonu.—Senesi 1:​26, 27.

“Ko e Fua ʻo e Ngāue Pōtoʻi”

ʻOua naʻa takihalaʻi ʻe he ngaahi fakamatematē ʻa e kakai ko ia ʻoku nau fakaʻikaiʻi ʻa e ʻi ai ʻa ha Tokotaha-Fakatupú. Fakatatau kiate kinautolu, ko e ngaahi mālohi noa mo taʻefakaetangata ʻo natulá naʻá ne ngaohi koé. ʻOku nau taukaveʻi ʻo pehē ʻi he mamaʻo mei hono ngaohi “i he imisi ʻo e ʻOtua,” ʻoku ʻikai te ke toe kehe koe mei he kotoa ʻo e fanga manu moʻui kehe ʻi he palanite ko ʻení—kau ai ʻa e fanga misí.

ʻOku ongo lelei kiate koe ʻa e pehē naʻe hoko mai ʻa e moʻuí ki heni ʻi ha tuʻunga hokonoa pē, pe mālohi noa? Fakatatau ki he faipaiolosī molekula ko Michael J. Behe, ko e “ngaahi ngāue fakapaiokemikale fihi fakapuputuʻu-loto” ʻoku nau puleʻi ʻa e moʻuí ʻokú ne ʻai ʻa e foʻi fakakaukau ko iá ke taʻeʻuhinga fakaʻaufuli. Ko e fakamoʻoni ʻo e ngāue fakapaiokemisitulií, ʻokú ne pehē, ʻoku taki atu ki he fakamulituku taʻealakalofi ko e “moʻui ʻi he māmaní ʻi hono tuʻunga tefito lahi tahá . . . ko e fua ʻo e ngāue pōtoʻi.”​—Darwin’s Black Box​—The Biochemical Challenge to Evolution.

ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu ko e moʻui ʻi he māmaní ʻi he ngaahi tuʻunga kotoa pē ko e fua ia ʻo e ngāue pōtoʻi. Pea ʻokú ne tala mai kiate kitautolu ko e Matavai ʻo e ngāue pōtoʻi kotoa ko ʻení ko Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ʻunivēsí.—Sāme 36:9; Fakahā 4:11.

ʻOua ʻe fakaʻatā ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e pau ke tau kātaki ʻi ha māmani fonu ʻi he langa mo e faingataʻaʻiá ke ne taʻofi koe mei he tui ʻoku ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu mo e Tokotaha-Faʻufaʻu ʻo e māmaní pea mo e kotoa ʻo e moʻui ʻi aí. Tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú ʻa e ongo moʻoni tefito ʻe ua. Ko e taha naʻe ʻikai ke faʻufaʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e taʻehaohaoa ʻoku ʻi aí ni takatakai kiate kitautolú kotoa. Ko e tahá ko hotau Tokotaha-Fakatupú ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga lelei ki hono fakangofua fakataimi iá. Hangē ko ia kuo faʻa lāulea ki ai ʻa e makasini ko ʻení, kuo fakaʻatā ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e koví ke ʻi aí ni ʻi ha taimi fakangatangata pē koeʻuhi ke fakaleleiʻi tā tuʻo taha ai ʻa e ngaahi ʻīsiu fakaeʻulungāanga naʻe malanga hake ʻi he taimi naʻe fuofua fakataleʻi ai ʻe he tangatá ʻa hono tuʻunga-haú.a​—Senesi 3:​1-7; Teutalonome 32:​4, 5; Koheleti 7:​29; 2 Pita 3:​8, 9.

“ʻOku Ne Fakahaofi ʻa e Masiva ʻo ka Tangi”

Ko hono moʻoní, naʻa mo e ngaahi tuʻunga fakamamahi kuo pau ke faingataʻaʻia ai ʻa e kakai tokolahi ʻi he ʻaho ní, ʻoku kei hoko pē ʻa e moʻuí ia ko ha meʻaʻofa fakaofo. Pea ʻoku tau fai ʻa e meʻa kotoa te tau malavá ke fakatolonga ia. Ko e moʻui ʻi he kahaʻú ʻa ia ʻoku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá ʻoku mahulu lahi hake ia mei ha fāinga pē ke hao moʻui ʻi he ngaahi tuʻunga fefeka mo fakamamahí—hangē ko e kau tangata ʻa Shackleton ʻi Elephant Island. Ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke fakahaofi kitautolu mei hotau tuʻunga fakamamahi mo e koto laufanō lolotongá koeʻuhi ke tau malava ke “puke ki he moʻui moʻoni” ʻa ia naʻe fuofua fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ki heʻene fakatupu fakaetangatá.—1 Timote 6:19.

ʻE fai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻá ni kotoa koeʻuhi ko kitautolu taki taha ʻoku mahuʻinga ʻi heʻene vakai ʻaʻaná. Naʻá ne fokotuʻutuʻu ki hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi, ke ne tokonaki mai ʻa e feilaulau huhuʻi naʻe fiemaʻu ke fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu mei he angahalá, taʻehaohaoá, mo e mate ʻa ia kuo tau maʻu tukufakaholo mei heʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi. (Mātiu 20:28) “Naʻe ʻofa pehe ʻa e ʻOtua ki māmāni,” ko e lea ia ʻa Sīsū Kalaisí, “ko ia naʻa ne foaki hono ʻAlo tofu-pe-taha-ne-fakatupu, koeʻuhi ko ia kotoa pe ʻoku tui pikitai kiate ia ke ʻoua naʻa ʻauha, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengata.”—Sione 3:16.

Ko e hā ʻe fai ʻe he ʻOtuá maʻá e faʻahinga ko ia ko ʻenau moʻuí ʻoku maumauʻi he taimí ni ʻe he mamahí mo e fakafeʻātungiá? ʻI he fekauʻaki mo hono ʻAló, ʻoku tala mai ʻe he Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu: “ʻOku ne fakahaofi ʻa e masiva ʻo ka tangi; ko e vaivai foki mo ia ʻoku ʻikai hano tokoni. Ko e tuʻutamaki mo e masiva ʻoku ne fakaʻatuʻi, pea ko e ngaahi laumalie ʻo e masiva ʻoku ne fakamoʻui. ʻOku ne huhuʻi honau laumalie mei he maumau mo e fakamalohi.” Ko e hā te ne fai ai ʻa e meʻá ni? Koeʻuhi ‘ʻoku mahuʻinga ʻi heʻene vakaí ʻa honau totó [pe, ko ʻenau moʻuí].’—Fakaʻītali ʻamautolu; Sāme 72:​12-14.

Kuo fakaongosia ʻa e tangatá he laui senituli ʻi he malumalu ʻo e kavenga ko e angahalá mo e taʻehaohaoá, ʻo hangē ʻoku “fetoʻeaki” ʻi ha langa mo e faingataʻaʻia lahí. Naʻe fakaʻatā pē ʻeni ʻe he ʻOtuá ʻi he ʻilo te ne malava ke fakaleleiʻi ha faʻahinga maumau pē ʻe hoko ai. (Loma 8:​18-22) Kuo vavé ni he taimí ni ke ne fakahoko ʻa e “fakafoʻou mai ʻo e meʻa kotoa pe” fakafou ʻi hono ngāueʻaki ʻa hono Puleʻangá ʻi he toʻukupu ʻo hono ʻAló, ʻa Sīsū Kalaisi.—Ngāue 3:21; Mātiu 6:​9, 10.

ʻE kau ai ʻa e toetuʻu ʻa e kakai ko ia naʻa nau faingataʻaʻia pea mate ʻi he kuohilí. ʻOku nau malu ʻi he manatu ʻa e ʻOtuá. (Sione 5:​28, 29; Ngāue 24:15) Kuo vavé ni ke nau maʻu ʻa e moʻui “ʻo lahi ʻaupito”—ko e moʻui taʻengata ʻi he haohaoa ʻi ha māmani palataisi ʻoku ʻataʻatā mei he mamahí mo e faingataʻaʻiá. (Sione 10:10; Fakahā 21:​3-5) Ko e tokotaha kotoa pē ʻe moʻuí te ne malava ke maʻu ʻa e moʻui ʻi he kakato tahá pea fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi malava ko ia ʻoku fakaʻilongaʻi ʻaki ʻa e faʻahinga ʻoku ngaohi “i he imisi ʻo e ʻOtua.”

Te ke hao ke fiefia ʻi he moʻui ko ia kuo talaʻofa mai ʻe Sihová? Ko e meʻa pē ia ʻaʻau. ʻOku mau enginaki atu ke ke fakafaingamālieʻi koe ki he ngaahi tokonaki kuo fai ʻe he ʻOtuá ke fakahoko kotoa mai ʻa e ngaahi tāpuakí ni. ʻE fiefia ʻa e kau faipulusi ʻo e makasini ko ʻení ke tokoniʻi koe ke ke fai pehē.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ki ha lāulea fakaikiiki ki he poini ko ʻení, sio ki he vahe 8, “Ko e Hā ʻOku Fakangofua Ai ʻe he ʻOtuá ʻa e Faingataʻá?” ʻi he tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá, ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.

[Fakatātā ʻi he peesi 4, 5]

Naʻe falala ʻa e kau tangata tukuvakaá ʻe fai ʻa Shackleton ki heʻene palōmesi ke fakahaofi kinautolú

[Maʻuʻanga]

© CORBIS

[Fakatātā ʻi he peesi 6]

“ʻOku mou mahuʻinga kimoutolu ʻi ha fanga misi tokolahi”

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share