Ko e Moʻoni Koā ko e Ngaahi ʻAho Fakamuí ʻEni?
ʻOKÚ KE ʻi he taumuʻa ʻo ha pōpao ʻi heʻene hū atu ʻi ha konga tokakovi ʻo ha vaitafe. ʻOku hā nenefu mai ha ngaahi fuʻu maka lalahi ʻi he fehāʻuluʻi ʻa e koá mo e vaí. ʻOkú ke feinga ke fakahaohao holo mei ai. ʻOku ʻamanekina ʻe tokoni ʻa e tokotaha ʻi mui ʻiate koé ki hono afeʻi holo ʻo e vaká, ka ʻoku ʻikai loko taukei ia. Ko e toe kovi angé, ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻo mape, ko ia ai, ʻoku ʻikai haʻo teitei ʻilo pe ʻe iku ʻa e tatafe mālohi ko ʻení ki ha vai nonga pe ki ha vaitō.
ʻOku ʻikai fakamānako ʻa e sioloto atu ki ha ʻotu meʻa pehē, ʻikai ko ia? Ko ia tau fulihi angé iá. Fakaʻuta atu ʻokú ke ʻalu mo ha tokotaha takihala taukei, ko e tokotaha ʻokú ne ʻilo ʻa e fuʻu maka kotoa pē ʻi he vaitafe ko ʻení, ʻa e afenga kotoa pē. Naʻá ne ʻosi ʻilo pē ʻe ia ki muʻa ʻoku fakaofiofi mai ʻa e konga vaitafe toka kovi ko ʻení, ʻokú ne ʻilo ʻa hono ngataʻangá pea ʻokú ne ʻilo ʻa e founga ʻe afeʻi holo atu ai hono halá. ʻIkai te ke ongoʻi malu lahi ange?
Ko e moʻoni, ko kitautolu hono kotoa ʻoku tau ʻi ha tuʻunga faingataʻa meimei tatau. ʻOku tau ʻiloʻi, ʻa ia ʻoku ʻikai ko e foʻui ia ʻo kitautolu tonu, ʻoku tau ʻi ha vahaʻa taimi toka kovi ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku ʻikai te nau ʻilo pe ko e hā hono lōloa ʻo e pehē ni ʻa e ngaahi meʻá, pe ʻe lelei ange ʻa e ngaahi tuʻungá, pe ko e hā ʻa e founga lelei taha ke hao ai ʻi he lolotonga ní. Ka ʻoku ʻikai totonu ke tau ongoʻi hē pe tuēnoa. Kuo tokonaki mai kiate kitautolu ʻe hotau Tokotaha-Fakatupú ha takihala—ʻa ia naʻá ne tala ki muʻa ʻa e vahaʻa taimi fakapoʻuli ko ʻeni ʻo e hisitōliá, ʻo tomuʻa tala ʻa e founga ʻe ngata aí, mo fakaʻaliʻali mai kiate kitautolu ʻa e tataki ʻoku tau fiemaʻu koeʻuhi ka tau haó. Ko e takihala ko iá ko ha tohi, ko e Tohitapú. Ko hono Tokotaha-Faʻú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ʻokú ne ui ʻa ia tonu ko e Tokotaha-Fakahinohino Maʻongoʻonga, pea fakafou ʻia ʻAisea ʻokú ne folofola fakafiemālie mai ai: “ʻE fanongo ʻe ho telinga ki ha lea mei ho tuʻa, Ko eni ʻa e hala fou ai; ka ai haʻo afe ki toʻomataʻu pe ka ai haʻo afe ki toʻohema.” (Aisea 30:20, 21) Te ke talitali lelei ha tataki pehē? Tau vakai leva pe naʻe tala moʻoni ki muʻa ʻe he Tohitapú ʻa e tuʻunga ʻe ʻi ai hotau taimí.
Naʻe ʻEke ʻe he Kau Muimui ʻo Sīsuú ha Fehuʻi Mohu ʻUhinga
Kuo pau pē naʻe ofo ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú. Naʻe toki tala ange pē ʻe Sīsū kiate kinautolu ʻo ʻikai toe veiveiua, ko e ngaahi fale molumalu ʻo e temipale ʻi Selusalemá ʻe fakaʻauha fakaʻaufuli! Naʻe fakaʻohovale ha tala toka muʻa pehē. Taimi nounou pē ʻi he hili iá, lolotonga ʻenau nofo ʻi he Moʻunga ʻOlivé, naʻe ʻeke ai kia Sīsū ʻe he toko fā ʻo ʻene kau ākongá: “Tala mai, pe hoko fakakū ʻa e ngāhi meʻa ko ia? pea ko e ha nai ʻa e fakaʻilonga ʻo haʻo ha mai, mo e fakaʻosi ʻo e kuonga?” (Mātiu 24:3; Maake 13:1-4) Pe naʻa nau fakatokangaʻi pe ʻikai, ko e tali ʻa Sīsuú ʻe ʻi ai hono fakahoko lōlahi.
Ko e fakaʻauha ʻo e temipale ʻi Selusalemá pea mo e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa faka-Siú naʻe ʻikai tatau ia mo e taimi ʻo e ʻi ai ʻa Kalaisí pea mo e fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu kotoa ʻo e ngaahi meʻa ʻi he māmaní. Ka neongo ia, ʻi heʻene tali lōloá, naʻe fakamatalaʻi mālie ai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi tafaʻaki kotoa ko ia ʻo e fehuʻí. Naʻá ne tala ange kiate kinautolu ʻa e tuʻunga ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻá ki muʻa ʻi hono fakaʻauha ʻo Selusalemá; naʻá ne toe tala ange ʻa e meʻa ke ʻamanekina ʻe ʻi ai ʻa e māmaní ʻi he lolotonga ʻo ʻene ʻi aí, ʻi he taimi te ne pule ai ko e Tuʻi ʻi hēvaní pea ʻi heʻene ofi ke fakahoko mai ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu kotoa ko ʻeni ʻo e māmaní.
Ko e Ngataʻanga ʻo Selusalemá
ʻUluaki fakakaukau ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻo fekauʻaki mo Selusalema mo hono temipalé. Laka hake he hongofuluʻi taʻu ʻe tolu ki muʻa, naʻá ne tala ai ki muʻa ha taimi ʻo e ngaahi faingataʻa fakalilifu ki he taha ʻo e ngaahi kolo lalahi taha ʻi he māmaní. Fakatokangaʻi tautautefito ʻene ngaahi lea naʻe hiki ʻi he Luke 21:20, 21: “Ka ʻo ka mou ka vakai ki he kapui ʻo Selusalema ʻe he ngaahi matatau, te mou toki ʻilo kuo ofi hono fakaʻauha. Pea ke toki hola ki he moʻunga ʻa kinautolu ʻoku ʻi Siutea: pea ko kinautolu ʻoku ʻi loto kolo ke hiki mei ai; pea ko kinautuolu ʻoku ʻi ʻuta ke ʻoua te nau hu ki he kolo.” Kapau ko Selusalemá naʻe pau ke kāpui, ʻo takatakaiʻi ʻe he ngaahi matataú, ʻe lava fēfē ke “hiki” pē ʻa “kinautolu ʻoku ʻi loto kolo,” ʻo hangē ko ia naʻe tuʻutuʻuni ʻe Sīsuú? ʻOku hā mahino naʻe fakahuʻuhuʻunga ʻa Sīsū ki ha taimi faingamālie ʻe fakaava. Naʻe pehē?
ʻI he taʻu 66 T.S., ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa Cestius Gallus naʻe ao fakafoki ai ʻe he kautau Lomá ʻa e ngaahi kongakau angatuʻu Siú ki Selusalema pea fakamaʻu kinautolu ʻi loto ʻi he koló. Naʻe toe fai foki ʻe he kau Lomá ha ʻoho ki he loto koló tonu pea aʻu atu ki he ʻā ʻo e temipalé. Ka ʻi he taimi ko iá naʻe tataki ai ʻe Gallus ʻene kau taú ke fai ʻa e meʻa fakatupu puputuʻu moʻoni. Naʻá ne fekauʻi ke nau holomui! Naʻe hoko atu ʻa e kau sōtia fiefia Siú ʻo tuli mo fakahoko ʻa e maumau ki honau ngaahi fili Loma naʻe holá. Ko ia naʻe fakaava heni ʻa e taimi faingamālie naʻe tala ki muʻa ʻe Sīsuú. Naʻe tokanga ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ki heʻene fakatokangá pea nau hū ki tuʻa mei Selusalema. Naʻe fakapotopoto ia, he ʻi he taʻu pē ʻe fā ki mui ai, naʻe foki mai ʻa e kau tau Lomá, ʻi hono tataki mai kinautolu ʻe Seniale Taitusi. ʻI he taimi ko ʻení naʻe ʻikai toe lava ha hola.
Naʻe toe kāpui ʻe he kau tau Lomá ʻa Selusalema; naʻa nau tō ʻāʻi ʻakau māsila takai ia. Naʻe ʻosi kikite ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo Selusalema: “Tokaange hao taimi ʻe ʻākoloʻi koe ʻe ho ngaahi fili, pea te nau kapuʻi koe, mo punipuni mei he potu kotoa.”a (Luke 19:43) ʻIkai fuoloa mei heni, naʻe tō ʻa Selusalema; naʻe tuku hifo ʻa hono temipale lāngilangiʻiá ki ha toetoenga kohu pē. Naʻe fakahoko kotoa fakaikiiki ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú!
Ka neongo ia, naʻe ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he fakakaukau ʻa Sīsuú ʻi he fakaʻauha pē ko ia ʻo Selusalemá. Naʻe toe ʻeke foki kiate ia ʻe heʻene kau ākongá fekauʻaki mo e fakaʻilonga ʻo ʻene ʻi aí. Naʻe ʻikai te nau ʻilo ia ʻi he taimi ko iá, ka naʻe lave ʻa e meʻá ni ki ha taimi ʻa ia ʻe fokotuʻu ai ia ke pule ko e Tuʻi ʻi hēvani. Ko e hā naʻá ne tala ki muʻá?
Tau ʻi he Ngaahi ʻAho Fakamuí
Kapau te ke lau ʻa e Mātiu vahe 24 mo e 25, Maake vahe 13, mo Luke vahe 21, te ke sio ai ki he fakamoʻoni ʻikai toe fehālaaki naʻe talanoa ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo hotau taimí tonu. Naʻá ne tala ki muʻa ha taimi ʻo e ngaahi tau—ʻo ʻikai ko e “ngāhi tau, mo ha ngāhi tala tau” pē ʻa ia kuó ne fakameleʻi maʻu pē ʻa e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ka ko e ngaahi tau ʻoku kau ki ai ʻa e ‘kakai ki ha kakai, mo ha puleʻanga ki ha puleʻanga’—ʻio, ko e ngaahi tau lalahi fakavahaʻapuleʻanga.—Mātiu 24:6-8.
Fakakaukau angé ʻi ha momeniti ʻo fekauʻaki mo e liliu ʻo e taú ʻi hotau senitulí. ʻI he taimi naʻe ʻuhinga ai ʻa e taú ko e fepaki pē ʻa e ngaahi kongakau ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ongo puleʻanga fepaki ʻe uá, naʻe ʻosi feʻungaʻānoa pē ʻa e fakalilifu ia ʻi he sipi ʻaki ʻa e heletaá, pe naʻa mo e fefanaʻaki ʻo e ngaahi meʻafaná ʻi ha malaʻetau. Ka ʻi he 1914 naʻe mapuna hake ai ʻa e Tau Lahí. Naʻe muimui ʻa e puleʻanga ʻi he puleʻanga ki he taú ʻo iku ki he ikuʻanga tatau—ko e ʻuluaki tau ʻa e māmaní kotoa. Naʻe faʻufaʻu ʻa e ngaahi meʻatau ʻotomētiki ke tāmateʻi ʻaki ʻa e kakai tokolahi ange pea mei he mamaʻo lahi ange. Naʻe fakalilifu ʻa hono fana ʻo e mahafú ʻe he ngaahi mīsinikaní; naʻe tutu ʻe he kasa masitatí, ʻo fakamamahiʻi, fakalaveaʻi, mo tāmateʻi ʻa e kau sōtia ʻe laui afe; naʻe ʻuʻulu taʻetoemeesi atu ʻa e ngaahi tangikē taú ki he tafaʻaki ʻa e filí, mo fana taʻemotu ʻenau ngaahi meʻafaná. Naʻe toe hoko mai foki ʻa e vakapuná mo e vakaukú—ko e fakamelomelo pē ʻo e meʻa te nau toki hoko ki ai.
Naʻe fai ʻe he Tau II ʻa Māmaní ʻa e meʻa taʻemafakakaukaua—naʻá ne ʻai moʻoni ʻo hā siʻisiʻi ʻa ia naʻá ne fetongí, ʻi hono tāmateʻi ʻa e laui miliona ʻo e kakaí. Naʻe folau holo ʻi he ngaahi potutahí ʻa e ngaahi fuʻu vaka uta vakapuna lalahi, kuo ʻi ai ha fuʻu kau ngāue tokolahi, ʻo tukuange atu ha ngaahi vakapuna tau ke nau laku pomuʻi hifo mei he ʻataá ʻa e ngaahi tāketi ʻi he filí. Naʻe fana tōpitoʻi ʻe he ngaahi vakaukú ʻo fakangotoʻi ʻa e ngaahi vaka ʻa e filí. Pea naʻe lī ha ngaahi pomu ʻātomi, ʻo ne toʻo ʻa e ngaahi moʻui ʻe laui afe ʻi he haʻulu ʻa e foʻi fana taki taha! Hangē tofu pē ko ia naʻe kikiteʻi ʻe Sīsuú, naʻe ʻi ai moʻoni ʻa e “ngaahi fuʻu meʻa fakailifia” ke ne fakaʻilongaʻi ʻa e kuonga tau ko ʻení.—Luke 21:11.
Kuo holoholo hifo ʻa e taú talu mei he Tau II ʻa Māmaní? Hala ʻatā. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku hoko moʻoni ʻa e ngaahi tau ia ʻe laui tōseni ʻi he lolotonga ʻo ha foʻi taʻu pē ʻe taha—naʻa mo e ʻi he hongofuluʻi taʻu ko ʻeni ʻo e 1990 tupú—ʻo ne toʻo atu ai ʻi he maté ʻa e tokolahi ko e laui miliona. Pea kuo ʻi ai ha liliu ʻi he faʻahinga ʻoku lahi ʻenau mate he taú. ʻOku ʻikai kei hoko ia ke lahi pē ʻa e maté ki he kau sōtiá. ʻI he ʻahó ni, ko e lahi taha ʻo e kau mate ʻi he taú—ko hono moʻoní, laka hake ʻi he peseti ʻe 90 ʻo kinautolu—ko e kau siviliane.
Ngaahi Tafaʻaki Kehe ʻo e Fakaʻilongá
Ko e taú ko e tafaʻaki pē ia ʻe taha ʻo e fakaʻilonga naʻe lave ki ai ʻa Sīsuú. Naʻá ne toe fakatokanga foki ʻe ʻi ai ʻa e “ngaahi honge.” (Mātiu 24:7) Pea kuo hoko foki ia, neongo ai ʻoku ngali kehé he ʻoku tokonaki mai ʻe he māmaní ia ʻa e meʻakai lahi ange ʻi he meʻa ko ia ʻoku fiemaʻu ke fafangaʻaki ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, neongo ʻa e fakalaka ange ʻi ha toe taimi ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá ʻa e saienisi fakaengoué, neongo ʻa e vave mo e feʻunga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ala maʻu ke fetuku ai ʻa e meʻakaí ki ha feituʻu pē ʻi he māmaní. Neongo ʻa e ngaahi meʻa kotoa ko iá, ko e vahe nima ʻe taha nai ʻo e tokolahi ʻo e kakai ʻi he māmani ko ʻení ʻoku nau fiekaia ʻi he ʻaho kotoa pē.
Naʻe toe tala ki muʻa ʻe Sīsū ʻe ʻi ai ʻa e “ngaahi mahaki fakaʻauha” ʻi he “ngaahi potu kehekehe.” (Luke 21:11) Kuo toe mamata hotau taimí ki ha meʻa ʻoku hā ngali kehe—ko e lelei ange ʻa e tokanga fakafaitoʻó ʻi ha toe taimi, ko e ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia, ko e ngaahi huhu ke taʻofi ʻa e ngaahi mahaki anga-maheni lahi; ka ʻoku toe pehē pē mo e tupulekina taʻefakatataua mai ia ʻa e ngaahi mahaki fakaefakaʻauhá. Naʻe hoko vave ʻa e mahaki fulū faka-Sipeiní ʻi he hili pē ʻa e Tau I ʻa Māmaní pea naʻá ne toʻo atu ai ʻa e ngaahi moʻui lahi ange ʻi he moʻui ko ia naʻe toʻo atu ʻe he taú. Naʻe fuʻu pipihi ʻaupito ʻa e mahaki ko ʻení he ʻi he ngaahi kolo lalahi hangē ko ia ko Niu ʻIoké, naʻe lava ke moʻua paʻanga pe fakahū pilīsone ʻa e kakaí ʻi he mafatuá pē! ʻI he ʻahó ni, ʻoku toʻo atu ai ʻe he kanisaá mo e mahaki mafú ʻa e ngaahi moʻui ʻe laui miliona ʻi he taʻu taki taha—ʻoku ʻikai pē toe loi ʻa e ngaahi mahaki fakaʻauhá ia. Pea ʻoku hokohoko atu ʻa e fakatupu mate ʻa e ʻeitisí, koeʻuhí pē ʻoku ʻikai ʻilo hano faitoʻo ʻe he saienisi fakafaitoʻó.
Neongo naʻe lahi taha ʻa e lāulea ʻa Sīsuú ʻo fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga lahi fakahisitōlia mo fakapolitikale ʻi he ngaahi ʻaho fakamuí, naʻe fakahanga lahi ange ʻa e tokangá ia ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ki he ngaahi palopalema fakasōsialé mo e ngaahi fakakaukau ʻoku mafolalahiá. Naʻá ne tohi ʻi ha konga ʻo pehē: “Ko eni ʻa e meʻa ke ke sinaki ʻilo ki ai; ka hokosia ʻa e kuonga fakamui, ʻe ai ha ngaahi taimi faingataʻa. He ko hono kakai te nau ʻofa kiate kinautolu pe, . . . ko e kau angataʻemolumalu, ko e kau taʻeʻofa-ki-hoʻota, ko e kau taʻefakamolemole, . . . ko e kau taʻefakamaʻumaʻu, ko e kau angafakamanu, ko e kau taʻeʻofa ki he lelei, ko e kau lavaki, ko e kau ʻohonoa, ko e kau loto ʻaoʻaofia ʻi he ʻafungi, ko e kau ʻofa ki he malie ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtua.”—2 Timote 3:1-5.
ʻOku ongo maheni kiate koe ʻa e ngaahi lea ko ʻení? Fakakaukau atu ki ha tafaʻaki pē ʻe taha ʻoku holomui ai ʻa e tuʻunga fakasōsialé ʻi he māmaní he ʻahó ni—ko e taʻefāʻūtaha ʻa e fāmilí. Ko e hulu fau ʻa e movetevete ʻi he ngaahi ʻapí, tā ʻo e ngaahi hoa malí, ngaohikoviʻi ʻo e fānaú, mo hono taʻetokangaʻi ʻa e ngahi mātuʻa taʻumotuʻá—hono ʻikai fakahāhaaʻi ʻe he ngaahi meʻá ni ko e kakaí ʻoku nau “taʻeʻofa-ki-hoʻota,” ko e kau “angafakamanu,” pea naʻa mo e “kau lavaki” ʻo “taʻeʻofa ki he lelei”! ʻIo, ʻoku tau sio ki he ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ʻi ha tuʻunga lahi fau ʻi he ʻahó ni.
Ko Hotau Toʻutangatá ʻa ia Naʻe Tala ki Muʻá?
Ka, te ke fifili nai, ‘ʻIkai kuo fakahohaʻasi maʻu pē ʻe he ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? ʻOku tau ʻilo fēfē ko hotau toʻutangata ʻi onopooní ko ē ia naʻe tala ki muʻa ʻi he ngaahi kikite ko ʻení ʻi he kuonga muʻá?’ Tau vakai angé ki he ngaahi founga ʻe tolu ʻo e fakamoʻoni ʻa ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi naʻe lea ʻa Sīsuú ʻo fekauʻaki mo hotau taimí.
ʻUluakí, neongo naʻe ʻi ai ha fakahoko fakakonga ki muʻa ange ʻo hono fakaʻauha ʻo Selusalema mo hono temipalé, naʻe tuhu moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú ia ki he kahaʻú ʻo fakalaka atu ia ʻi he taimi ko iá. ʻI he taʻu ʻe 30 nai hili ʻa e fakatamaki ko ia naʻá ne fakaʻauha ʻa Selusalemá, naʻe ʻoange ai ʻe Sīsū ha vīsone ki he ʻaposetolo taʻumotuʻa ko Sioné ʻo fakahaaʻi ai ko e ngaahi tuʻunga naʻe kikiteʻí—ʻa e taú, hongé, mahaki fakaʻauhá, mo e hokonoa mai ʻa e maté—ʻe hoko mai ia ki he māmaní kotoa ʻi he kahaʻú. ʻIo, ko e ngaahi faingataʻa ko ʻení te nau kāpui, ʻo ʻikai ko ha feituʻu pē ʻe taha, ka ko e “mamani” fakalūkufua.—Fakahā 6:2-8.
Ko hono uá, ʻi he senitulí ni ʻoku fakahoko ai ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi ʻo e fakaʻilonga ʻa Sīsuú ʻa ia te tau pehē nai ko hono fakahoko ia ʻi he tuʻunga lahi tahá. Ko e fakatātaá, ʻe malava nai ʻa e ngaahi taú ke hoko ʻo kovi ange ia ʻi he tuʻunga naʻa nau ʻi aí talu mei he 1914? Kapau ʻe ʻi ai ha Tau III ʻa Māmani, ʻo fakahāhā kotoa ai ʻa e ngaahi meʻatau fakaniukilia ʻo e ʻaho ní, ngalingali ko e māmani ko ʻení ʻe ʻi ha tuʻunga malala liʻaki pē—pea ʻe ʻikai toe ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe tala ki muʻa ʻe he Fakahā 11:18 ʻi he ngaahi ʻahó ni ʻi he taimi ʻe “ʻita” ai ʻa e ngaahi puleʻangá, ʻe hanga ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo “fakaʻauha ʻa e fonua.” Ko e ʻuluaki taimi ʻeni ʻi he hisitōliá, kuo fakatuʻutāmakiʻi ai ʻe hono ʻuliʻi mo maumauʻi ʻo e ʻātakaí ʻa hono nofoʻi ko ia ʻo e palanite ko ʻení! Ko ia ko e tafaʻaki ko ʻení foki ʻoku lolotonga fakahoko ia ʻi hono tumutumú pe ofi ki ai. ʻE lava moʻoni ke hokohoko atu pē ki he kovi ange ʻa e taú mo e ʻuliʻi ʻo e ʻātakaí kaeʻoua kuo fakaʻauha ʻe he tangatá ʻa ia tonu mo e palanite ko ʻení? ʻIkai; naʻe tala ʻe he Tohitapú tonu ko e māmaní ʻe tuʻu ia ʻo taʻengata, pea ʻe nofo ai ʻa e kakai loto-totonú.—Sāme 37:29; Mātiu 5:5.
Ko hono tolú, ʻoku tautefito ʻa e fakatupu tuipau ʻa e fakaʻilonga ʻo e ngaahi ʻaho fakamuí ʻi he taimi ʻoku toʻo fakalūkufua aí. ʻI hono fakakātoá, ʻi he taimi ʻoku tau fakakaukau ai ki he ngaahi tafaʻaki ko ia naʻe lave ki ai ʻa Sīsū ʻi he Kōsipelí ʻe tolu, ko e ngaahi tohi ko ia ʻa Paulá, pea mo ia ʻi he tohi Fakahaá, ʻoku laui tōseni ai ʻa e ngaahi tafaʻaki ia ʻo e fakaʻilonga ko ʻení. ʻE fakakikihiʻi tāutaha nai kinautolu ʻe ha taha, ʻo kikihiʻi tokua kuo mātā ʻe he ngaahi kuonga kehé ʻa e ngaahi palopalema meimei tatau, ka ʻi he taimi ʻoku tau vakai atu ai kiate kinautolu fakakātoá, ʻoku nau tuhu taʻetoeveiveiua ki he kuonga pē ʻe taha—ko hotau kuongá.
Ka, ko e hā ʻa hono ʻuhinga ʻo e meʻa kotoa ko ʻení? Ko hono fakamatalaʻi pē ʻe he Tohitapú ia hotau kuongá ko ha kuonga mātuʻaki faingatāmaki, ʻikai ha ʻamanaki? Mole ke mamaʻo!
Ongoongo Lelei
Ko e taha ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻilonga taha ʻo e fakaʻilonga ʻo e ngaahi ʻaho fakamuí ʻoku hiki ia ʻi he Mātiu 24:14: “Pea ʻe ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongo lelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe, pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.” Kuo fakahoko ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻi he senitulí ni ha ngāue taʻehano tatau ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá. Kuo nau tali ʻa e pōpoaki ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtua ko Sihová—ko e hā ia, ʻoku anga-fēfē ʻene pulé, pea ko e hā te ne lavaʻí—pea kuo fakamafola ʻa e pōpoaki ko iá ki he māmaní kotoa. Kuo nau pulusi ʻa e tohi ʻi he tuʻunga-lea ko ʻení ʻi he ngaahi lea laka hake he 300 pea kuo nau ʻave ia ki he kakaí ʻi honau ngaahi ʻapí pe ʻi he ngaahi halá pe ʻi honau ngaahi feituʻu pisinisí ʻi he meimei fonua kotoa pē ʻi he māmaní.
ʻI he fai peheé, kuo nau fakahoko ai ʻa e kikite ko ʻení. Ka kuo nau toe fakamafola foki ʻa e ʻamanaki. Fakatokangaʻi naʻe ui ʻeni ʻe Sīsū ko e “ongoongo lelei,” ʻo ʻikai ko e ongoongo kovi. ʻE lava fēfē ke hoko ʻo pehē ia ʻi he kuonga fakapoʻuli ko ʻení? Koeʻuhi he ko e pōpoaki tefito ia ʻa e Tohitapú ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo e ngataʻanga ʻo e māmani motuʻa ko ʻení pe ʻe fulikivanu fēfē ʻa e ngaahi meʻa aí. Ko ʻene pōpoaki tefitó ʻoku fekauʻaki ia mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea ʻoku talaʻofa ʻe he Puleʻanga ko iá ʻa e meʻa mātuʻaki mahuʻinga ki he loto ʻo e faʻahinga kotoa pē ʻi he tangatá ʻoku ʻofa ki he melinó—ko e fakahaofi.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe ʻi he nima ʻo Taitusí ha ikuna kuo tokateu. Ka neongo ia, ʻi he ongo tafaʻaki mahuʻinga ʻe ua, naʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e meʻa naʻá ne loto ki aí. Naʻá ne fai ha ngaahi feinga ki ha tukulolo melino, ka naʻe fakafisi loto-fefeka, taʻealafakamatalaʻi, ʻa e kau taki ʻo e koló. Pea ʻi he taimi naʻe iku atu ai ʻo avangi ʻa e ʻā ʻo e koló, naʻá ne tuʻutuʻuni ke fakahaofi pē ʻa e temipalé. Neongo ia naʻe tutu fakaʻaufuli ia! Naʻe fakahā mahino ʻe Sīsū ʻi heʻene kikité ʻe fakaʻauha ʻa Selusalema pea ʻe maumauʻi fakaʻaufuli ʻa e temipalé.—Maake 13:1, 2.
[Fakamatala ʻi he peesi 5]
ʻOku fekumi ʻa e kakaí ki ha tali ki he ngaahi fehuʻi fakatupu puputuʻu hangē ko e, Ko e hā ʻoku fuʻu kovi ai ʻa e ngaahi meʻá? Ko e huʻu ki fē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
[Fakamatala ʻi he peesi 6]
ʻI he ʻahó ni, ʻoku laka hake he peseti ʻe 90 ʻo e kau mate ʻi he taú ko e kau siviliane
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e kikite ko ia ʻa Sīsū fekauʻaki mo hono fakaʻauha ʻo Selusalemá, naʻe fakahoko ia ʻo aʻu ki hono fakaikiiki kotoa pē