He Tāpuaki ē ki he Faʻahinga ʻOku Nau ʻAve ʻa e Lāngilangí ki he ʻOtuá
“Te nau omi ʻo punou ʻi ho ʻao, Atonai: pea ko ho huafa te nau fakahikihikiʻi [pe fakalāngilangiʻi].”—SĀME 86:9.
1. Ko e hā ʻoku malava ai ke tau ʻoatu ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangí ʻi he ngaahi founga ʻoku fakalaka atu ia ʻi he meʻa ʻoku malava ke fai ʻe he fakatupu ʻikai ke moʻuí?
ʻOKU taau ʻa Sihova mo e fakahīkihikiʻi mei he kotoa ʻo ʻene fakatupú. Lolotonga ʻoku ʻomai fakalongolongo ʻe heʻene fakatupu ʻikai ke moʻuí ʻa e fakalāngilangi kiate ia, ko kitautolu faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku tau maʻu ʻa e malava ke fakaʻuhinga, ke mahinoʻi, ke houngaʻia, pea ke lotu. Ko ia ai, ko kitautolu ʻoku lea ki ai ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Mavava ki he ʻOtua, ʻa Maama katoa: hivaʻaki ʻa e ongoongo [pe lāngilangi] ʻo hono hingoa: fakalangilangiʻi hono fakamaloa.”—Sāme 66:1, 2.
2. Ko hai ʻa e faʻahinga kuo nau fai ʻa e tali ki he fekau ke ʻave ʻa e lāngilangí ki he huafa ʻo e ʻOtuá, pea ko e hā hono ʻuhingá?
2 Ko e konga lahi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku nau fakafisi ke fakamālōʻiaʻi ʻa e ʻOtuá pe ke ʻave kiate ia ʻa e lāngilangí. Kae kehe, ʻi he ngaahi fonua ʻe 235, ʻoku laka hake ʻi he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻe toko ono miliona ʻoku nau fakahāhā ʻoku nau mamata ki he ‘ngaahi meʻa [pe ʻulungāanga] taʻehāmai’ ʻo e ʻOtuá fakafou ʻi he ngaahi meʻa kuó ne ngaohí pea kuo nau “fanongoa” ʻa e fakamoʻoni fakalongolongo ʻa e fakatupú. (Loma 1:20; Sāme 19:2, 3) ʻI hono ako ʻa e Tohi Tapú, kuo nau toe hoko ai ʻo ʻilo mo ʻofa kia Sihova. Naʻe tomuʻa tala ʻi he Sāme 86:9, 10: “Ko e puleʻanga kotoa kuo ke ngaohi te nau omi ʻo punou ʻi ho ʻao, Atonai: pea ko ho huafa te nau fakahikihikiʻi [pe fakalāngilangiʻi]. He ko e lahi ʻa e ʻAfiona, pea mo e fai meʻa mana: ko Koe ʻa e ʻOtua toko taha.”
3. ʻI he founga fē ʻoku fai ai ʻe he “fuʻu kakai lahi” ʻa e ngāue toputapú ‘ʻi he ʻaho mo e poó’?
3 ʻOku fakamatala meimei tatau ʻa e Fakahā 7:9, 15 ki ha “fuʻu kakai lahi” ʻo e kau lotu ʻoku nau “tauhi [pe fai ʻa e ngāue toputapu ki he ʻOtuá] ʻi hono temipale ʻi he ʻaho mo e po.” ʻOku ʻikai pehē ia ʻoku kounaʻi moʻoni ʻe he ʻOtuá ha fakahīkihiki taʻetuku mei heʻene kau sevānití, ka ko ʻene kau lotú ko ha kautaha ia ʻi māmani lahi. Ko ia, ʻi he taimi ʻoku poʻuli ai ʻa e ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e kau sevāniti ko ia ʻa e ʻOtuá ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e foʻi kolopé ʻoku nau femoʻuekina ʻi he faifakamoʻoní. Ko ia ai, ʻoku malava ke pehē ʻoku ʻikai ʻaupito ke tō ʻa e laʻaá ia ʻi he faʻahinga ʻoku nau ʻoatu ʻa e lāngilangí kia Sihová. ʻOku vavé ni ki he “mea kotoabe oku mānava” ke ne hiki hake hono leʻó ʻi he fakahīkihiki kia Sihova. (Sāme 150:6, PM) Ka, ʻi he taimi tatau, ko e hā ʻoku malava ke tau fai tāutaha ke ʻave ai ʻa e lāngilangí ki he ʻOtuá? Ko e hā ʻa e ngaahi pole ʻoku tau fehangahangai nai mo iá? Pea ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku fakatatali mai ki he faʻahinga ʻoku nau ʻave ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangí? ʻI hono talí, tau lāulea angé ki ha fakamatala ʻi he Tohi Tapú fekauʻaki mo e matakali ʻIsileli ʻo Katá.
Ko ha Pole ʻi he Kuonga Muʻá
4. Ko e hā ʻa e pole naʻe fehangahangai mo e matakali ʻo Katá?
4 Ki muʻa ke hū ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻe kole ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e matakali ʻIsileli ʻo Katá ke fakaʻatā kinautolu ke nau nofo ʻi he feituʻu kaikaiʻanga lelei ki he fanga manú ʻi he hahake ʻo Sioataní. (Nomipa 32:1-5) Ko e nofo aí ʻe iku ai ki he fekuki mo e ngaahi pole mafatukituki. Ko e ngaahi matakali ki he hihifó te nau maʻu ʻa e maluʻanga mei he Teleʻa Sioataní—ko ha ʻā-vahevahe fakanatula ia ki ha kau tau fakatūʻuta. (Siosiua 3:13-17) Kae kehe, ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi fonua ʻi he hahake ʻo Sioataní, ko e Historical Geography of the Holy Land, naʻe fai ʻe George Adam Smith, ʻoku pehē ai: “[ʻOku nau] tokalelei mo mafola atu kotoa, ʻo meimei ʻikai ha ʻā-vahevahe ʻe tuʻu vahaʻa ai, ʻi he fuʻu manafa tokalelei ʻo ʻAlepeá. Ko ia ai, ne nau eʻa atu maʻu pē ki he fakatūʻuta ki ai ʻa e kau nofo hikihiki holo fiekaiá, ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻa nau fakatahataha ki he fuʻu manafa tokaleleí ni ʻi he taʻu kotoa ko e kumi ki ha kaikaiʻanga ki he fanga manú.”
5. Naʻe anga-fēfē hono fakalototoʻaʻi ʻe Sēkope ʻa e ngaahi hako ʻo Katá ke nau fai ha tali ʻi hono ʻohofi kinautolú?
5 ʻE anga-fēfē ʻa e fekuki ʻa e matakali ʻo Katá mo e tenge taʻemālōlō peheé? ʻI he laui senituli ki muʻá, ʻi heʻene kikite heʻene meimei maté, naʻe tomuʻa tala ai ʻe heʻenau kui ko Sēkopé: “Ko Kata, e lavaʻi ia e ha kogakau, ka te ne toki ikuna amui.” (Senesi 49:19, PM) ʻI he ʻuluaki fakakaukau ki he ngaahi leá ni ʻoku hangē ʻoku hā ngali fakalotomamahí. Kae kehe, ko hono moʻoní, naʻe fakahuʻunga ia ki ha tuʻutuʻuni ki he kau Katá ke nau faitau ʻo fakafepakiʻi. Naʻe fakapapauʻi ange ʻe Sēkope kiate kinautolu kapau te nau fai pehē, ʻe holomui ʻi ha founga fakamā ʻa e kau ʻohofí, ʻi hono ikunaʻi kinautolu ki mui ʻe he kau Katá.
Ngaahi Pole ki Heʻetau Lotu he ʻAho Ní
6, 7. ʻOku anga-fēfē ʻa e meimei tatau ʻa e tuʻunga ʻo e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní mo ia ʻo e matakali ʻo Katá?
6 ʻI he hangē ko e matakali ʻo Katá, ʻoku eʻa atu ʻa e kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní ki he ngaahi tenge mo e ngaahi kavenga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻa Sētané; ʻoku ʻikai ha maluʻi fakaemana ke fakahaofi ai kitautolu mei he fāinga mo kinautolú. (Siope 1:10-12) Ko e tokolahi ʻo kitautolu kuo pau ke tau fekuki mo e ngaahi tenge ʻo hono maʻu ʻa e akó, ko hono tauhi ʻo e nofó mo hono tauhi hake ʻo e fānaú. ʻOku toe ʻi ai ʻa e ngaahi tenge fakafoʻituitui pe tenge ʻi loto. Kuo pau ke kātekina ʻe he niʻihi “ae tolounua i he kakano” ʻi he tuʻunga ko ha faingataʻaʻia fakasino pe puke lahi. (2 Kolinito 12:7-10, PM) ʻOku fakalotomamahiʻi ʻa e niʻihi ʻe he ngaahi ongoʻi ʻo e ʻikai loko ʻi ai hato mahuʻingá. Ko e “ngaahi ʻaho kovi” ʻo e taʻumotuʻá ʻokú ne taʻofi nai ha kau Kalisitiane taʻumotuʻa mei he tauhi kia Sihova ʻaki ʻa e longomoʻui naʻa nau maʻu ki muʻá.—Koheleti 12:2 (Koh 12:1, PM).
7 ʻOku toe fakamanatu mai ʻe he ʻapositolo ko Paulá kiate kitautolu ʻo pehē “ko ʻetau milimilisino ni . . . mo e ngaahi kongakau laumalie ʻa e kovi ʻi he ngaahi feituʻu ʻo langi.” (Efeso 6:12) ʻOku tau eʻa atu maʻu pē ki he “laumalie ʻoku ʻo mamani,” ʻa e laumālie ʻo e angatuʻu mo e fakameleʻi fakaeʻulungāanga ʻa ia ʻoku pouaki ʻe Sētane mo ʻene kau tēmenioó. (1 Kolinito 2:12; Efeso 2:2, 3) ʻI he hangē ko Lote manavahē-ʻOtuá, ʻoku fakalotomamahiʻi nai kitautolu he ʻahó ni ʻe he ngaahi meʻa taʻetaau ʻoku leaʻaki mo fai ʻe he kakai ʻoku takatakai kiate kitautolú. (2 Pita 2:7) ʻOku tau toe eʻa atu ki he ʻoho fakahangatonu ʻa Sētané. ʻOku faitau ʻa Sētane mo e toenga ʻo e faʻahinga paní, ʻa ē ʻoku nau “tauhi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtua, mo nau puke maʻu ʻenau fakamoʻoni kia Sisu.” (Fakahā 12:17) ʻOku hokosia foki ʻe he “fanga sipi kehe” ʻa Sīsuú ʻa e ʻoho ʻa Sētané ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi fakataputapui mo e ngaahi fakatanga.—Sione 10:16.
Tukulolo pe Faitau Fakafepaki?
8. ʻOku totonu ke fēfē ʻetau talí ki he ngaahi ʻoho ʻa Sētané, pea ko e hā hono ʻuhingá?
8 ʻOku totonu ke fēfē ʻetau tali ki he ngaahi ʻoho ʻa Sētané? ʻI he hangē ko e matakali ʻo Kata ʻi he kuonga muʻá, kuo pau ke tau mālohi fakalaumālie ke faitau fakafepaki ʻo fakatatau ki he ngaahi tataki ʻa e ʻOtuá. Ko hono pangó, kuo kamata ʻa e niʻihi ke ʻulutukua ki he ngaahi tenge ʻo e moʻuí, ʻo liʻaki honau ngaahi fatongia fakalaumālié. (Mātiu 13:20-22) Ko e meʻa ʻeni naʻe leaʻaki ʻe ha tokotaha Fakamoʻoni ʻe taha ʻo fekauʻaki mo e ʻuhinga naʻe tōlalo ai ʻa e maʻu fakataha ʻi heʻene fakatahaʻangá: “ʻOku ongosia moʻoni pē ʻa e fanga tokouá. ʻOku nau mātuʻaki loto-mafasia ʻaupito.” Ko e moʻoni, ʻoku lahi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku ongosia ai ʻa e kakaí he ʻahó ni. Ko ia ai, ʻoku faingofua ke vakai ki he lotu ʻa e ʻOtuá ko ha toe tenge ia ʻe taha, ko ha ngafa fakamafasia. Ka ko ha vakai lelei—pe totonu—ia?
9. ʻOku anga-fēfē ʻa e iku ki he fakaivifoʻou ʻa hono toʻo ʻa e ʻioke ʻa Kalaisí?
9 Fakakaukau angé ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ki he fuʻu kakai tokolahi ʻi hono taimí ʻa ia naʻe fakamafasiaʻi pehē pē ʻe he ngaahi tenge ʻo e moʻuí: “Haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa pe ʻoku fakaongosia mo māfasia, pea te u fakamālōlō [pe fakaivifoʻou] kimoutolu.” Naʻe fokotuʻu atu ʻe Sīsū ko e fakaivifoʻou ko iá ʻe hoko ia ʻaki hono fakasiʻisiʻi hifo ʻete ngāue ki he ʻOtuá? ʻI hono kehé, naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻAi ʻeku ioke kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au: he ʻoku ou faʻa kataki mo angafākatuʻa, pea te mou ʻilo ha mālōlō ʻi homou laumalie.” Ko ha ʻioke ko ha vaʻakau pe foʻi ukamea mētale haʻamo ia ʻokú ne ʻai ke malava ha tangata pe ko ha manu ke ne fua ha kavenga mamafa. Ko ia, ko e hā ka loto ai ha taha ke ne tali ha ʻioke pehē? ʻIkai kuo tau ʻosi “mafasia”? ʻIo, ka ʻoku malava ke toe fakalea ʻa e potutohi faka-Kalisí: “Haʻu ke ta fakataha mo au heʻeku ʻioké.” Fakakaukau atu angé: ʻOku fokotuʻu mai ʻe Sīsū te ne tokoniʻi kitautolu ʻi hono toho ʻetau kavengá! ʻOku ʻikai fiemaʻu ke tau fai ia ʻi hotau mālohi pē ʻo kitautolú.—Mātiu 9:36; 11:28, 29; 2 Kolinito 4:7.
10. Ko e hā ʻa e ngaahi ola mei heʻetau ngaahi feinga ke ʻave ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangí?
10 ʻI heʻetau toʻo ʻa e ʻioke ko e tuʻunga-ākongá, ʻoku tau faitau fakafepaki ai kia Sētane. “Tali tekeʻi ʻa e Tevolo, pea te ne hola meiate kimoutolu,” ko e talaʻofa ia ʻi he Semisi 4:7. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni iá ʻoku faingofua ke fai pehē. Ko hono tauhi ʻa e ʻOtuá ʻoku kau ki ai ʻa e feinga lahi. (Luke 13:24) Ka ʻoku fai mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e talaʻofa ko ʻení ʻi he Sāme 126:5: “Ko kinautolu ʻoku fai tangi pe ʻenau fakaheka te nau utu mo e hiva fiefia.” ʻIo, ʻoku ʻikai te tau lotu ki ha ʻOtua taʻehoungaʻia. ʻOkú ne “hanga ʻo totongi kiate kinautolu ʻoku kumi hākili kiate ia,” pea ʻokú ne tāpuakiʻi ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻoange kiate ia ʻa e lāngilangí.—Hepelu 11:6.
Fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he Tuʻunga ko e Kau Malanga ʻo e Puleʻangá
11. ʻOku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e ngāue fakafaifekaú ko ha maluʻi mei he ngaahi ʻoho ʻa Sētané?
11 Naʻe tuʻutuʻuni mai ʻe Sīsū: “Ko ia ke mou ō, ʻo ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko ʻeku kau ako.” Ko e ngāue fakamalangá ko e founga tefito ia ke fai ai “ha feilaulau fakafetaʻi” ki he ʻOtuá. (Mātiu 28:19; Hepelu 13:15) Ko ʻetau “topuvaʻe ʻaki ʻa e ʻosi teuteu mei he Kosipeli fakamelino” ko ha konga taʻealafakamavaheʻi ia ʻo ʻetau “mahafukotoa”—ko hotau maluʻi mei he ngaahi ʻoho ʻa Sētané. (Efeso 6:11-15) Ko hono fakahīkihikiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi he malaʻe fakafaifekaú ko ha founga lelei ia ke fafangaʻi ai ʻetau tuí. (2 Kolinito 4:13) ʻOku tokoniʻi ai kitautolu ke fakaʻataʻatā hotau ʻatamaí mei he ngaahi fakakaukau taʻepaú. (Filipai 4:8) Ko e kau ki he ngāue fakafaifekaú ʻoku fakaʻatā ai kitautolu ke tau fiefia ʻi he feohi fakatupu langa hake mo e ngaahi kaungālotú.
12, 13. ʻOku anga-fēfē ʻa e ʻaonga ki he ngaahi fāmilí ʻa e kau tuʻumaʻu ki he ngāue fakafaifekaú? Fakatātaaʻi.
12 ʻOku malava foki ke hoko ʻa e ngāue fakamalangá ko ha ngāue lelei fakafāmili. Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ki he fānaú ʻa e fakafiefia mafamafatatau. Kae kehe, ko e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he tuʻunga ko ha fāmilí ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻoku ʻikai fiemaʻu ke hoko ia ko ha ngāue fakafiu. ʻOku malava ʻe he ongo mātuʻá ke na ʻai ia ke fakafiefia ange ʻaki hono akoʻi ʻena fānaú ke nau ola lelei ʻi he ngāue fakafaifekaú. ʻIkai ʻoku hehema ʻa e fānaú ke fiefia ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau ngāue lelei aí? Ko hono fakahāhā ʻa e mafamafatataú, ʻikai ko hono kouna ʻa e fānaú ʻo mahulu atu ia ʻi honau ngaahi ngataʻangá, ʻoku malava ai ʻa e ongo mātuʻá ke tokoniʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e fiefia ʻi he ngāue fakafaifekaú.—Senesi 33:13, 14.
13 ʻIkai ngata aí, ko ha fāmili ʻoku nau fakahīkihikiʻi fakataha ʻa e ʻOtuá ʻoku hoko ʻo vāofi ai ʻa e ngaahi vahaʻangataé. Fakakaukau atu ki ha tuofefine ʻe taha naʻe liʻaki ʻe hono husepāniti taʻetuí pea tuku mai mo e fānau ʻe toko nima. Naʻá ne fehangahangai ai mo e pole ʻo e hū ki ha ngāue fakamāmani ke tokonaki fakamatelie ki heʻene fānaú. Naʻá ne fuʻu ongosia ai ʻo ne tukunoaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālie ki heʻene fānaú? ʻOkú ne manatuʻi: “Naʻá ku ako tōtōivi ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi tohi Fakatohitapú pea feinga ke ngāueʻaki ʻa e meʻa naʻá ku laú. Naʻá ku ʻave maʻu pē ʻa e fānaú ki he ngaahi fakatahá pea ʻi he ngāue fakafaifekau fale-ki-he-falé. Ko e hā e ola ʻo ʻeku ngaahi feingá? ʻOku ʻosi papitaiso kotoa ʻa e fānaú ʻe toko nimá.” Ko ha kau kakato ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻe malava ke tokoni pehē ia kiate koe ʻi hoʻo ngaahi feinga ke tauhi hake hoʻo fānaú “ʻi he akonaki mo e fakatonutonu-fakaʻatamai ʻa Sihová.”—Efeso 6:4, NW.
14. (a) ʻE malava fēfē ʻe he fānaú ke nau ʻave ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangí ʻi he ʻapiakó? (e) Ko e hā ʻoku malava ke ne tokoniʻi ʻa e kau talavoú ke ʻoua te nau ‘māʻi ʻa e ongoongo leleí’?
14 Fānau, kapau ʻoku mou nofo ʻi ha fonua ʻa ia ʻoku fakaʻatā ai ʻe he laó, ʻoku mou ʻave ki he ʻOtuá ʻa e lāngilangí ʻaki ha faifakamoʻoni ʻi he ʻapiakó, pe ʻoku mou fakaʻatā ʻa e manavahē ki he tangatá ke ne taʻofi kimoutolu? (Palovepi 29:25) Ko e tohi ʻeni ʻa ha Fakamoʻoni taʻu 13 ʻi Pueto Liko: “Kuo ʻikai ʻaupito te u ongoʻi mā ke malanga ʻi he ʻapiakó koeʻuhi ʻoku ou ʻilo ko e moʻoní ʻeni. ʻI he kalasí ʻoku ou hiki nima maʻu pē ʻo tala ʻa e meʻa kuó u ako mei he Tohi Tapú. Kapau ʻoku ʻi ai haku taimi ʻatā, ʻoku ou ʻalu ki he laipelí ʻo lau ʻa e tohi Young People Ask.”a Kuo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻene ngaahi feingá? ʻOkú ne fakamatala: “ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻeke mai ʻe hoku kaungā kalasí kiate au ʻa e ngaahi fehuʻi pea aʻu ʻo kole ki ha tatau ʻo e tohí.” Kapau kuó ke taʻofi koe ʻi he meʻá ni, mahalo pē ʻoku fiemaʻu ke ke fakamoʻoniʻi kiate koe “ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻa e meʻa ʻoku lelei, ʻa e meʻa te ne hōifua ai” ʻaki ha ako fakafoʻituitui faivelenga. (Loma 12:2) ʻI hoʻo tuipau ko e meʻa kuó ke akó ko e moʻoní ia, ʻe ʻikai ʻaupito te ke “māʻi ʻa e Kosipeli [pe ongoongo leleí].”—Loma 1:16.
Ko ha ‘Matapā ʻOku Fakaava’ ʻo e Ngāué
15, 16. Ko e hā ʻa e “matapā lahi ʻoku taki atu ki he ngāué” kuo hū ai ʻa e kau Kalisitiane ʻe niʻihi, pea ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki kuo hoko aí?
15 Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē “ko ha matapā lahi ʻoku taki atu ki he ngāué” naʻe fakaava kiate ia. (1 Kolinito 16:9, NW) ʻOku fakaʻatā nai koe ʻe ho ngaahi tuʻungá ke ke hū ʻi ha matapā ki he ngāué? Ko e fakatātaá, ko e kau ʻi he ngāue fakafaifekau tāimuʻa tuʻumaʻú pe tokoní ʻoku vaheʻi ki ai ʻa e houa ʻe 70 pe 50 ʻi he māhina ki he ngāue fakamalangá. Ko hono moʻoní, ʻoku houngaʻia ʻa e kaungā Kalisitiané ʻi he kau tāimuʻá ʻi heʻenau ngāue tōnungá. Ka ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻenau fakamoleki ʻa e taimi lahi ange ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻoku ʻikai te ne ʻai ʻe ia kinautolu ke nau ongoʻi māʻolunga ange ʻi honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. ʻI hono kehé, ʻoku nau fakatupulekina ʻa e fakakaukau naʻe fakalototoʻaʻi mai ʻe Sīsū: “Ko e kau tamaioʻeiki taeʻaonga ai pē kimautolu, kuo mau fai pē ʻa e meʻa naʻe totonu ke mau fai.”—Luke 17:10.
16 ʻOku fiemaʻu ki he ngāue tāimuʻá ʻa e akonakiʻi-kita, fokotuʻutuʻu maau fakafoʻituitui, mo ha loto-lelei ke fai ha ngaahi feilaulau. Kae kehe, ʻoku tuha tonu pē ia mo e ngaahi tāpuakí. “Ko e hoko ʻo malava ke tofa totonu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ko ha tāpuaki moʻoni ia,” ko e lea ia ʻa ha tokotaha tāimuʻa kei siʻi ko hono hingoá ko Tamika. “ʻI he taimi ʻokú ke tāimuʻa aí, ʻokú ke ngāueʻaki lahi ʻaupito ai ʻa e Tohi Tapú. ʻI heʻeku ʻalu he taimí ni ʻi he fale ki he falé, ʻoku malava ke u fakakaukau ki ha ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku feʻungamālie ki he tokotaha-ʻapi taki taha.” (2 Timote 2:15) ʻOku pehē ʻe ha tāimuʻa ko hono hingoá ko Mica: “Ko e sio ki he anga hono ueʻi ʻe he moʻoní ʻa e moʻui ʻa e kakaí ko ha toe tāpuaki fakaofo ia.” Ko ha talavou ko hono hingoá ko Matthew ʻokú ne leaʻaki ʻa e meʻa meimei tatau fekauʻaki mo e fiefia ʻi he “sio ki ha taha ʻoku haʻu ki he moʻoní. ʻOku ʻikai ha toe faʻahinga fiefia kehe ʻe lava ke ne fetongi ʻeni.”
17. Naʻe anga-fēfē hono ikuʻi ʻe ha Kalisitiane ʻe taha ʻa e ngaahi ongoʻi taʻepau fekauʻaki mo e ngāue tāimuʻá?
17 ʻE lava ke ke fakakaukau atu ki ha hū ʻi he matapā ki he ngāue tāimuʻá? Mahalo pē ʻokú ke fie fai pehē ka ʻokú ke ongoʻi taʻefeʻunga. “Naʻá ku maʻu ʻa e ngaahi ongoʻi taʻepau fekauʻaki mo e ngāue tāimuʻá,” ko e fakahā tonu ia ʻe ha tuofefine kei siʻi ko hono hingoá ko Kenyatte. “Naʻe ʻikai te u ongoʻi taau. Naʻe ʻikai te u ʻilo ki he anga hono teuteu ha ngaahi lea kamatá pe fakaʻuhinga mei he ngaahi Konga Tohi Tapú.” Kae kehe, naʻe vaheʻi ʻe he kau mātuʻá ha tuofefine tāimuʻa matuʻotuʻa ke ngāue fakataha mo ia. “Naʻe fakafiefia ʻa e ngāue mo iá,” ko e manatu ia ʻa Kenyatte. “Naʻe ʻai ai au ke u fie tāimuʻa.” ʻAki ʻa e fakalototoʻa mo e akoʻi, mahalo pē te ke fie tāimuʻa mo koe foki.
18. Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku hoko mai nai ki he faʻahinga ʻoku nau hū ki he ngāue misinalé?
18 ʻE fakaava nai ʻe he ngāue tāimuʻá ʻa e matapā ki ha toe ngaahi monū kehe ʻo e ngāué. Ko e fakatātaá, ʻoku ʻi he tuʻunga taau nai ʻa e ngaahi hoa mali ʻe niʻihi ki he ako ngāue fakamisinalé ke ʻave ke malanga ʻi ha fonua muli. Kuo pau ki he kau misinalé ke nau feʻunuʻaki ki ha fonua foʻou, mahalo pē ki ha lea foʻou, ki ha anga fakafonua foʻou, pea ki ha ngaahi meʻakai foʻou. Ka ʻoku hanga ʻe he ngaahi tāpuakí ʻo ʻai ʻa e ngaahi meʻa fakahohaʻa peheé ke faai hifo ʻo hoko ko e meʻa noa pē. Ko Mildred, ko ha misinale taukei ʻi Mosikou, ʻokú ne pehē: “Kuo ʻikai ʻaupito te u fakaʻiseʻisa ʻi heʻeku fili ke hoko ko ha misinalé. Ko e meʻa ia ne u holi ki ai talu mei heʻeku kei siʻí.” Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki kuó ne fiefia aí? “ʻI hoku fonuá, naʻe faingataʻa ke maʻu ha ako Tohi Tapu. ʻI hení, ʻoku aʻu ki heʻeku kau ako ʻe toko fā kuo nau kamata fakataha ʻi ha taimi ʻi he ngāue fakafaifekaú!”
19, 20. Kuo anga-fēfē hono ʻomai ʻe he ngāue Pētelí, ngāue fakavahaʻapuleʻangá, mo e Akoʻanga Ako Fakafaifekaú ʻa e ngaahi tāpuaki ki he tokolahi?
19 ʻOku toe hoko mai ʻa e ngaahi tāpuaki lahi ki he faʻahinga ʻi he ngāue Pēteli ʻi he ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko Sven, ko ha tokoua kei talavou ʻoku ngāue ʻi Siamane, ʻokú ne pehē fekauʻaki mo ʻene ngāue ʻi Pētelí: “ʻOku ou ongoʻi ʻoku ou fai ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga tuʻuloá. Naʻe mei malava pē ke u ngāueʻaki ʻe au ʻeku ngaahi pōtoʻí ʻi he māmaní. Ka naʻe mei hangē ia ko hano fakahū ha paʻanga ki ha pangikē ʻoku teu ke maté.” Ko e moʻoni, ko e ngāue ko ha tokotaha ngāue pole taʻemaʻu vāhengá ʻoku kau ki ai ʻa e feilaulau. Ka ʻoku pehē ʻe Sven: “ʻI hoʻo ʻalu ki ʻapí, ʻokú ke ʻilo ko e meʻa kotoa pē kuó ke fai ʻi he ʻaho ko iá naʻe fai ia maʻa Sihova. Pea ʻoku ʻoatu ai kiate koe ha ongoʻi ‘lelei ʻaupito.’”
20 Ko e fanga tokoua ʻe niʻihi kuo nau maʻu ʻa e tāpuaki ʻo e ngāue fakavahaʻapuleʻangá, ʻo ngāue ʻi he langa vaʻa ʻi he ngaahi fonua mulí. Ko ha ongo meʻa mali ʻe taha kuó na ngāue ʻi he ngaahi vāhenga-ngāue muli ʻe valu naʻá na tohi: “Ko e fanga tokoua hení ʻoku nau tōtō-atu. ʻE hoko ko ha meʻa fakamamahi ia ke mavahe—ko e tuʻo valu ia ʻa e ‘ongoʻi mamahi’ homa lotó. Ko ha hokosia makehe ʻaupito ē kuó ma maʻú!” ʻOku ʻi ai foki mo e Akoʻanga Ako Fakafaifekaú. ʻOkú ne ʻomai ʻa e ako fakalaumālie ke ʻi he tuʻunga poto taau ai ʻa e fanga tokoua teʻeki malí. Naʻe tohi ʻe ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻe taha: “ʻOku faingataʻa kiate au ke u maʻu ha lea feʻunga ke fakamālō ʻaki kiate kimoutolu koeʻuhi ko ha akoʻanga fisifisimuʻa pehē. Ko e hā ha toe kautaha te ne fakamuʻomuʻa ha feinga lahi fau pehē ke fai ha akoʻi?”
21. Ko e hā ʻa e pole ʻoku fehangahangai mo e kau Kalisitiane kotoa pē ʻi heʻenau ngāue ki he ʻOtuá?
21 ʻIo, ʻoku lahi ʻa e ngaahi matapā ʻo e ngāué ʻoku ava. Ko e moʻoni, ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku ʻikai malava ke tau ngāue ʻi Pēteli pe ʻi ha fonua muli. Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū tonu ko e kau Kalisitiané te nau fakatupu mai ʻa e ngaahi tuʻunga lahi kehekehe ʻo e ‘fuá’ koeʻuhi ko e ngaahi tuʻunga kehekehé. (Mātiu 13:23) Ko ia ai, ko ʻetau pole ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané ko hono ngāue lelei taha ʻaki hotau tuʻungá—ke kau ai ʻi he kakato taha ʻe ala lavá ʻi he ngāue ʻa Sihová ʻi hono fakaʻatā kitautolu ki ai ʻe hotau ngaahi tuʻungá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau ʻoatu ai ʻa e lāngilangí kia Sihova, pea ʻoku malava ke tau fakapapauʻi ʻokú ne hōifua ʻaupito ai. Fakakaukau atu kia Ethel, ko ha tuofefine taʻumotuʻa ʻi ha ʻapi tauhiʻanga vaivai. Naʻá ne faifakamoʻoni maʻu pē ki he kaungā nofo ʻi hono ʻapí pea kau ʻi he faifakamoʻoni ʻi he telefoní. Neongo hono ngaahi ngataʻangá, ʻokú ne kau ʻaki ʻene moʻuí kotoa ʻi heʻene ngāué.—Mātiu 22:37.
22. (a) ʻI he ngaahi toe founga fē ʻoku malava ke tau ʻoatu ai ʻa e lāngilangí ki he ʻOtuá? (e) Ko e hā ʻa e taimi fakaofo ʻoku fakatatali mai kiate kitautolú?
22 Neongo ia, manatuʻi ko e malangá ko ha founga pē ia ʻe taha ʻoku tau ʻoatu ai ʻa e lāngilangí kia Sihová. ʻI he hoko ʻo alafaʻifaʻitakiʻanga ʻi hotau ʻulungāangá mo e fōtungá ʻi he taimi ʻoku tau ʻi heʻetau ngāué aí, ʻi he ʻapiakó, pea ʻi ʻapí, ʻoku tau ʻai ai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefia. (Palovepi 27:11) ʻOku talaʻofa mai ʻa e Palovepi 28:20: “Ko e tangata tonunga ʻe fai tapuekina.” Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau “tūtūi lahi” ʻi heʻetau ngāue ki he ʻOtuá, ʻi hono ʻiloʻi te tau utu ai ʻa e ngaahi tāpuaki lahi. (2 Kolinito 9:6, PM) ʻI he fai peheé, ʻe hoko ai ko hotau monū ke moʻui ʻi he taimi fakaofo ko ia ʻe hanga ai ʻe he “mea kotoabe oku mānava” ʻo ʻave kia Sihova ʻa e lāngilangi ʻa ia ʻokú ne mātuʻaki tuha mo iá!—Sāme 150:6, PM.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e tohi Questions Young People Ask—Answers That Work ʻoku pulusi ia ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• ʻOku anga-fēfē ʻa e tauhi ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá kia Sihova ʻi he “ʻaho mo e po”?
• Ko e hā ʻa e pole naʻe fehangahangai mo e matakali ʻo Katá, pea ko e hā ʻokú ne akoʻi mai ki he kau Kalisitiane ʻi he ʻaho ní?
• ʻOku anga-fēfē hoko ʻa e malaʻe fakafaifekaú ko ha maluʻanga mei he ngaahi ʻoho ʻa Sētané?
• Ko e hā ʻa e ‘matapā ʻoku fakaava’ kuo hū ai ʻa e niʻihi, pea ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki kuo nau maʻú?
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Hangē pē ko e faitau fakafepaki ʻa e kau Katá ki he ngaahi kongakau fakamālohí, kuo pau ke faitau fakafepaki ʻa e kau Kalisitiané ki he ngaahi ʻoho ʻa Sētané
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
ʻOku tau fiefia ʻi he feohi fakatupu langa hake ʻi he malaʻe fakafaifekaú
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
E fakaava nai ʻe he ngāue tāimuʻá ʻa e matapā ki he ngaahi monū kehe ʻo e ngāué, ʻo kau ai ʻa e:
1. Ngāue fakavahaʻapuleʻanga
2. Ngāue Pēteli
3. Ngāue fakamisinale