Ko e Ongoongo Lelei ʻo e Puleʻangá—Ko e Hā Ia?
ʻI he taʻu kuo ʻosí ʻi he ngaahi fonua ʻe 235 takatakai ʻi he māmaní, ko e kakai ʻe toko 6,035,564, kei siʻi mo e taʻumotuʻa, naʻa nau fakamoleki ʻa e houa ʻe 1,171,270,425 ʻi he talanoa fekauʻaki mo ia ki he niʻihi kehé. Tānaki atu ki hono fakamatalaʻi ia ʻaki ʻa e lea ʻa e ngutú, naʻa nau tuku ki he nima ʻo e kakaí ʻa e ngaahi fakamatala kuo pulusi laka hake ʻi he 700 milioná ʻi hono tuʻuaki mo fakamatalaʻi iá. Naʻa nau toe tufaki ʻa e ngaahi kāsete tepi mo e ngaahi kāsete vitiō ʻe laui afe ke ʻai ke ʻiloʻi ia ʻe he kakaí. Ko e hā “ia”?
KO E ongoongo lelei “ia” ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e moʻoni, kuo teʻeki ai ʻaupito ke malangaʻi ki muʻa ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá ʻa e “ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga” ʻi he tuʻunga lahi ʻoku tau sio ki ai ʻi he ʻaho ní.—Mātiu 24:14.
Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau fai ʻa e malanga mo e ngāue fakafaiako ko eni ʻi māmani lahí ko e kau ngāue pole kotoa. Mei he anga ʻo e vakai mai ʻa e māmaní, ʻoku nau hā atu nai ʻoku ʻikai te nau taau ki he ngāué. Ko e hā leva ʻoku tupu mei ai ʻenau loto-toʻá mo ʻenau lavameʻá? Ko e mālohi ʻo e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ko ha meʻa tefito lahi ia, he ko e ongoongo ia fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻa ia ʻe hoko mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e ngaahi tāpuaki eni ʻoku fakaʻamu ki ai ʻa e kakai kotoa—fiefia, tauʻatāina mei he faingataʻa fakaʻekonōmiká, founga-pule lelei, melino mo e maluʻanga, pea mo e meʻa kehe ʻoku faingataʻa ke tui ki ai ʻa e tokolahi tahá—ko e moʻui taʻengatá! Ko e ongoongo lelei moʻoni eni ki he kakai ko ia ʻoku kumi ki he ʻuhinga pea mo e taumuʻa ʻo e moʻuí. ʻIo, ko e ngaahi tāpuakí ni kotoa pe toe lahi ange ai ʻe lava ke ʻaʻau ia kapau ʻokú ke tali pea tokanga lelei ki hono fanongonongo atu ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá.
Ko e Hā ʻa e Puleʻangá?
Ko ia ai, ko e hā ʻa e Puleʻanga ko ia ʻoku talaki ko e ongoongo leleí? Ko e Puleʻanga ia kuo akoʻi ʻa e laui miliona ke nau lotu ʻo kole ʻi he ngaahi lea anga-maheni ko ení: “Ko ʻemau Tamai ʻoku ʻi Hevani, ke tapuha ho Huafa, ke hoko hoʻo Pule, ke fai ho Finangalo, hange ko ia ʻi he langi ke pehe foki ʻi mamani.”—Mātiu 6:9, 10.
Ko e Puleʻanga ia naʻe lea ki ai ʻa e palōfita Hepelū ko Tanielá laka hake ʻi he senituli ʻe 25 kuohilí ʻi heʻene tohi: “Ko e ʻOtua ʻo Langi te ne fokotuʻu ha puleʻanga ʻe ʻikai fulihi ʻo taʻengata; pea ko hono pule ʻe ʻikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia, kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.”—Taniela 2:44.
Ko ia ai, ko e ongoongo leleí ʻoku fekauʻaki ia mo e Puleʻanga, pe founga-pule, mei he ʻOtuá ʻa ia te ne fakangata ʻa e fulikivanú pea toki pule mai leva ki he kotoa ʻo e foʻi māmaní ʻi he melino. Te ne fakahoko moʻoni mai ʻa e muʻaki taumuʻa ʻa e Tokotaha-Fakatupú ki he faʻahinga ʻo e tangatá pea ki he foʻi māmaní.—Senesi 1:28.
“Kuo Ofi ʻa e Puleʻanga ʻo e Langi”
ʻI he meimei taʻu ʻe 2,000 kuohilí, naʻe ʻuluaki talaki ai ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki he kakaí ʻe ha tangata fakatapui ʻa ia ko hono fōtungá mo hono angá ʻoku fiemaʻu ke tokanga lahi ki ai. Ko e tangata ko iá ko Sione Papitaiso, ko e foha ʻo e taulaʻeiki Siu ko Sākalaia pea mo hono uaifí, ko ʻIlisapesi. Naʻe tui ʻe Sione ha teunga fulufuluʻi kāmeli, mo ha noʻo leta takatakai ʻi hono kongalotó, ʻi he anga ko ia ʻo e palōfita ko ʻIlaisiaá, ʻa ia naʻá ne tomuʻa fakatātaaʻi iá. Ka ko ʻene pōpoakí naʻe tohoakiʻi ai ʻa e tokanga ʻa e tokolahi. “Mou fakatomala,” ko ʻene fanongonongó ia, “he kuo ofi ʻa e Puleʻanga ʻo e Langi.”—Mātiu 3:1-6.
Ko e kau fanongo ʻa Sioné ko e kau Siu, ʻa ia naʻa nau taku ko e kau lotu ʻa e ʻOtua moʻoni, ko Sihová. ʻI he tuʻunga ko ha puleʻangá, naʻa nau maʻu ʻa e fuakava Laó fakafou ʻia Mōsese ʻi he taʻu nai ʻe 1,500 ki muʻa. Naʻe kei tuʻu pē ʻi Selusalema ʻa e temipale molumalú, ʻa ia naʻe fai ai ʻa e ngaahi feilaulaú ʻo fakatatau ki he Laó. Naʻe ongoʻi fakapapau ʻe he kau Siú naʻe tonu ʻa ʻenau lotú ʻi he ʻafio mai ʻa e ʻOtuá.
Kae kehe, ʻi heʻenau fanongo kia Sioné, naʻe kamata ke ʻiloʻi ai ʻe he kakai ʻe niʻihi naʻe ʻikai ke tatau ʻenau lotú mo e meʻa naʻa nau fakakaukau ki aí. Ko e ngaahi tala fakafonua mo e filōsofia faka-Kalisí naʻe hūhū ia ki he ngaahi akonaki fakalotu faka-Siú. Ko e lao naʻe maʻu mei he ʻOtuá fakafou ʻia Mōsesé naʻe ʻuliʻi ia he taimi ko ení, naʻa mo ʻene taʻeʻaonga, ʻi he ngaahi tui mo e ngaahi talatukufakaholo faʻu ʻe he tangatá. (Mātiu 15:6) ʻI he takihalaʻi ʻe heʻenau kau taki lotu loto-fefeka mo taʻefaimēsí, ko e tokolahi tahá naʻe ʻikai ke kei fakahōifua ʻenau lotu ki he ʻOtuá. (Semisi 1:27) Naʻe fiemaʻu ke nau fakatomala ʻi heʻenau ngaahi angahala ki he ʻOtuá pea ki he fuakava Laó.
ʻI he taimi ko iá, naʻe ʻamanekina ʻe he kau Siu tokolahi ʻa e hā ʻa e Mīsaia naʻe talaʻofa ʻaki maí, pe Kalaisí, pea naʻe fifili ʻa e niʻihi fekauʻaki mo Sione: “Naʻa ko e Misaia ia?” Kae kehe, naʻe fakaʻikaiʻi ʻe Sione ʻoku ʻikai ko ia, pea ʻi hono kehé naʻá ne tataki kinautolu ki ha tokotaha kehe, ʻa ia naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai te u tāu ke vete ʻa e nonoʻo ʻo hono topuvaʻe.” (Luke 3:15, 16) ʻI hono fakafeʻiloaki ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá, naʻe talaki ʻe Sione: “Vakai, ko ena ʻa e Lami ʻa e ʻOtua, ʻa ia ʻoku ne ʻave ʻa e angahala ʻa mamani!”—Sione 1:29.
Ko e ongoongo lelei moʻoni ia, he ko hono moʻoní, ko Sione, naʻá ne fakahaaʻi ki he kakaí kotoa ʻa e hala ki he moʻuí mo e fiefiá—ko Sīsū ʻa e tokotaha ʻokú ne “ʻave ʻa e angahala ʻa māmani.” ʻI he tuʻunga ko e ngaahi hako ʻo ʻĀtama mo ʻIví, ʻoku fanauʻi ai ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻi he malumalu ʻo e pule kakaha ʻa e angahalá mo e maté. ʻOku fakamatala ʻa e Loma 5:19: “Hange naʻe fakahalaiaʻi ʻa e tokolahi, ko e meʻa ʻi he talangataʻa ʻa e tangata ʻe toko taha [ʻĀtama]: pehe foki, ʻe fakatonuhiaʻi ʻa e tokolahi, ko e meʻa ʻi he talangofua ʻa e toko taha [Sīsū].” Ko Sīsū, hangē ha lami feilaulaú, naʻe pau ke ne ‘ʻave ʻa e angahalá’ pea fakahoko mai ha liliu ʻo e tuʻunga fakamamahi ʻi he ngaahi meʻa ʻa e tangatá. “Ko e tokonaki ʻa Angahala ko e mate,” ko e fakamatala ia ʻa e Tohitapú, “ka ko e meaʻofa ʻa e ʻOtua ko e moʻui taʻengata, tuʻu ʻia Kalaisi Sisu ko hotau ʻEiki.”—Loma 6:23.
ʻI he tuʻunga ko ha tangata haohaoá—ko hono moʻoní, ko e moʻungaʻi tangata lahi taha kuo moʻui maí—ʻa Sīsū naʻá ne malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. Ko e fakamatala faka-Tohitapu ʻi he Maake 1:14, 15 (PM) ʻoku tala mai ai kiate kitautolu: “Bea kuo fakahu a Jone ki he fale fakabobula, bea haʻu a Jisu ki Kaleli, o malaga aki ae ogoogolelei oe buleaga oe Otua, O ne behe, Kuo hokojia ae kuoga, bea oku ofi ae buleaga oe Otua: mou fakatomala, bea tui ki he ogoogolelei.”
Ko e faʻahinga naʻa nau tali ʻa e pōpoaki ʻa Sīsuú mo ngāueʻi ʻa e tui ki he ongoongo leleí naʻe tāpuakiʻi lahi kinautolu. ʻOku pehē ʻi he Sione 1:12: “ʻIlonga kinautolu naʻe maʻu ia [Sīsū], naʻa ne fakamafaiʻi kinautolu ke hoko ko e fanau ʻa e ʻOtua, ʻio, ʻakinautolu ʻoku tui pikitai ki hono huafa.” ʻI he hoko ko e fānau, pe ngaahi foha, ʻo e ʻOtuá, naʻa nau ʻi ha tuʻunga ai ke maʻu ʻa e pale ko e moʻui taʻengatá.—1 Sione 2:25.
Ka ko e monū ʻo hono maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Puleʻangá naʻe ʻikai ke fakangatangata pē ia ki he kakai ʻi he ʻuluaki senitulí. Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻa angé, ko e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻoku fanongonongo mo akoʻi ia ʻi he kotoa ʻo e māmani ʻoku nofoʻi ʻi he ʻaho ní. Ko ia ai, ʻoku kei ala maʻu pē ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Puleʻangá. Ko e hā kuo pau ke ke fai ke maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki peheé? ʻE fakamatalaʻi ia ʻi he kupu hoko maí.