ʻOku Moʻui ʻa e Folofola ʻa Sihová
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Ngāué
ʻOKU tokonaki mai ʻe he tohi Fakatohitapu ʻa Ngāué ʻa e hisitōlia kakato ʻo hono fokotuʻu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané pea mo ʻene tupu ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí. ʻI hono hiki ʻe he toketā ko Luké, ʻokú ne ʻomai ai ha fakamatala longomoʻui ʻo e ngaahi ngāue ʻa e Kalisitiané ʻi he taʻu nai ʻe 28—mei he 33 T.S. ki he 61 T.S.
Ko e konga ʻuluaki ʻo e tohi Ngāué ʻoku fakatefito ia ʻi he ngāue ʻa e ʻapositolo ko Pitá, pea ko e konga ki muí ʻoku fekauʻaki ia mo e ngāue ʻa e ʻapositolo ko Paulá. ʻI hono ngāueʻaki ko ia ʻo e ngaahi fetonginauna ko e “ma, kimaua, mau, kimautolu” mo e “kitaua, kitautolu,” ʻoku fakahaaʻi ai ʻe Luke naʻá ne ʻi ai tonu ʻi he hoko ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi. Ko e tokanga lelei ki he pōpoaki ʻo e tohi Ngāué te ne langaʻi hake ai ʻetau houngaʻia ʻi he mālohi ʻo e Folofola tohi ʻa e ʻOtuá mo hono laumālie māʻoniʻoní. (Hep. 4:12) Te ne toe ueʻi ai kitautolu ke tau hoko ʻo feilaulauʻi-kita pea ʻe fakaivimālohiʻi ai ʻetau tuí ʻi he ʻamanaki ki he Puleʻangá.
ʻOKU NGĀUEʻAKI ʻE PITA “ʻA E NGĀHI KĪ ʻO E PULEʻANGA”
ʻOku faifakamoʻoni loto-toʻa ʻa e kau ʻapositoló hili ko ia ʻenau maʻu ʻa e laumālie māʻoniʻoní. ʻOku ngāueʻaki ʻe Pita ʻa e kī ʻuluakí “ʻa e ngāhi kī ʻo e puleʻanga ʻo Hevani” ke fakaava ʻaki ʻa e matapā ki he ʻiló mo e faingamālie maʻá e kau Siu mo e kau ului Siu ʻa ia “naʻa nau tali ʻene lea” ke nau hū ki he Puleʻangá. (Mt. 16:19; Ng. 2:5, 41) ʻOku fakatangaʻi fakafokifā e kau ākongá ʻo nau movete ai, ka ʻoku hoko ʻa e meʻá ni ke fakalahi atu ai ʻa e ngāue fakamalangá.
ʻI he fanongo kuo tali ʻe Samēlia ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, ʻoku fekau atu ʻe he kau ʻapositolo ʻi Selusalemá ʻa Pita mo Sione kiate kinautolu. ʻI hono fakaava ko ia ʻa e faingamālie ki he Puleʻangá ki he kakai Samēliá, ʻoku ngāueʻaki ai ʻe Pita ʻa e kī hono uá. (Ng. 8:14-17) Lolotonga nai ʻa e taʻu ʻuluaki ʻo e toetuʻu ʻa Sīsuú, ʻoku hoko ai ʻa e liliu fakaofo ki he moʻui ʻa Saula ʻo Tāsusí. ʻI he 36 T.S., ʻoku ngāueʻaki leva ʻe Pita ʻa e kī hono tolú, pea ko e meʻaʻofa taʻetotongi ʻo e laumālie māʻoniʻoní ʻoku huaʻi hifo ki he kakai taʻekamu ʻo e ngaahi puleʻangá.—Ng. 10:45.
Tali ki he Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú:
2:44-47; 4:34, 35—Ko e hā naʻe fakatau atu ai ʻe he faʻahinga naʻe tuí ʻenau ngaahi ngaʻotoʻotá pea tufa ʻa e paʻanga naʻe maʻu mei aí? Ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau hoko ʻo tuí ko ʻenau fononga mai mei he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻa ia naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻanau ngaahi tokonaki feʻunga ke toe fakalōloa atu ʻaki ʻenau nofo ʻi Selusalemá. Ka neongo iá, naʻa nau fiemaʻu ke lōloa atu ʻenau nofó kae lava ke nau ako ke toe lahi ange fekauʻaki mo ʻenau tui foʻoú pea mo fai fakamoʻoni ki he niʻihi kehé. Ke tokoniʻi ʻa e faʻahinga peheé, naʻe fakatau atu ai ʻe he kau Kalisitiane ʻe niʻihi honau ngaahi tofiʻá, pea tufotufa atu ʻa e paʻanga naʻe maʻu mei aí ki he faʻahinga masivá.
4:13—Naʻe vale ʻi he laukongá mo e tohinimá pe taʻeako ʻa Pita mo Sione? ʻIkai, naʻe ʻikai ke na pehē. Naʻe ui kinaua ʻokú na “taʻe kolisi mo taʻe maʻu tuʻunga” koeʻuhí he naʻe ʻikai ke na ʻi ha ʻapiako fakalotu fakalāpai.
5:34-39—Naʻe anga-fēfē hono ʻilo ʻe Luke ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Kāmelielí ʻi ha fakataha fakaekinautolu pē ʻi he Sanetalimí? ʻOku ʻi ai nai ʻa e ngaahi meʻá ni ʻe tolu: (1) Naʻe fakahā ange kia Luke ʻe Paula, ʻa ia ko Paulá naʻe ako ʻia Kāmelieli; (2) Naʻe kumi tokoni ʻa Luke ki ha mēmipa kaungāongoʻi ʻo e Sanetalimí, hangē ko Nikotīmasí; (3) Naʻe maʻu ʻe Luke ʻa e fakamatalá ni fakafou ʻi ha fakamānava fakaʻotua.
7:59—Naʻe lotu ʻa Sitīveni kia Sīsū? ʻIkai, naʻe ʻikai lotu ia kiate ia. Ko ʻete founga lotú—pea pehē ki heʻete lotu fakafoʻituituí—kuo pau ke fakahangataha ia ki he ʻOtua ko Sihová. (Luke 4:8; 6:12) ʻI he ngaahi tuʻunga anga-mahení, mahalo naʻe lotu ai ʻa Sitīveni kia Sihova ʻi he huafa ʻo Sīsuú. (Sione 15:16) Ko ia ai, ʻi he meʻá ni, naʻe vīsone ʻa Sitīveni ki he “Fanautama ʻa Tangata ʻoku ne tuʻu mei he toʻomataʻu ʻo e ʻOtua.” (Ng. 7:56) ʻI hono ʻosi ʻiloʻi lelei ʻe Sitīveni kuo foaki kia Sīsū ʻa e mālohi ke fokotuʻu hake ʻaki ʻa e maté, ko ia naʻá ne lea ai, ʻo ʻikai ko e lotu fakahangatonu kia Sīsū, ʻo kole ange kiate Ia ke ne maluʻi hono laumālié.—Sione 5:27-29.
Ngaahi Lēsoni kia Kitautolu:
1:8. ʻE ʻikai lava ʻo fakakakato ʻa e ngāue fakaefakamoʻoni ʻoku fai ʻi māmani lahi ʻe he kau lotu kia Sihová ʻi he ʻikai kau ai e tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoní.
4:36–5:11 (PM). Ko Siosefa ʻo Saipaló naʻe fakahingoa ko Panepasa, ʻa ia ko hono ʻuhingá ko e “foha oe fiemalie.” Mahalo naʻe ui ʻaki ʻe he kau ʻapositoló ʻa e hingoa Panepasá koeʻuhí he naʻe anga-fakakaumeʻa, anga-ʻofa, pea faʻa tokoni ki he niʻihi kehé. ʻOku totonu ke tau hangē ko iá kae ʻikai hangē ko ʻAnanaia mo Sāfailá ʻa ia naʻá na ngāueʻaki ʻa e fakangalingalí, mālualoí pea mo e kākaá.
9:23-25. Ko e hola mei hotau ngaahi filí kae lava ke hokohoko atu ʻa e malangá ʻoku ʻikai ko ha loto-foʻi ia.
9:28-30. Kapau ʻoku fakatuʻutāmaki fakaesino, fakaeʻulungāanga, pe fakalaumālie ʻa ʻetau faifakamoʻoni ʻi he ngaahi kaungāʻapi ʻe niʻihi pe ki ha faʻahinga tāutaha, ʻoku fiemaʻu ke tau fakapotopoto mo filifili ʻa e feituʻu pea mo e taimi ke fai ai e malangá.
9:31. Lolotonga ha ngaahi vahaʻa taimi nonga, ʻoku totonu ke tau feinga ke fakafefekaʻi ʻetau tuí ʻaki ʻa e ako mo e fakalaulauloto. ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he meʻá ni ke tau ʻaʻeva ʻi he manavahē kia Sihova ʻi heʻetau ngāueʻaki ʻa e meʻa naʻa tau akó pea faivelenga ʻi he ngāue fakafaifekaú.
NGĀUE FAKAFAIFEKAU FAIVELENGA ʻA PAULÁ
ʻI he 44 T.S., ʻoku haʻu ʻa ʻAkapusi ki ʻAniteoke, ʻa ia naʻe faiako ai ʻa Panepasa mo Saula “ʻi he taʻu katoa.” ʻOku kikite ai ʻa ʻAkapusi “ki ha fuʻu honge,” ʻa ia ʻe hoko ʻi he taʻu ʻe ua ka hokó. (Ng. 11:26-28) “Hili e fakahoko kakato ʻa e tānaki meʻaʻofá ʻi Selusalemá,” naʻe foki leva ʻa Panepasa mo Saula ki ʻAniteoke. (Ng. 12:25, NW) ʻI he 47 T.S.—ko e taʻu nai ia ʻe 12 mei he liliu ʻa Saulá—naʻe fekau atu ai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa Panepasa mo Saula ki ha fononga fakamisinale. (Ng. 13:1-4) ʻI he 48 T.S., ʻokú na foki ai ki ʻAniteoke, ‘ʻa ia ko e potu ne fua tukuange ai kinaua ki he ʻofa ʻa e ʻOtuá.’—Ng. 14:26.
ʻI ha ngaahi māhina nai ʻe hiva mei ai, ʻoku fili ai ʻe Paula (ʻa ia ʻoku toe ʻiloa ko Saulá) ʻa Sailosi ko hono kaungāngāue pea kamata leva ʻene fononga hono uá. (Ng. 15:40) ʻOku kau atu ʻa Tīmote mo Luke kia Paula ʻi he fonongá. ʻOku nofo ʻa Luke ʻi Filipai kae hoko atu ʻa Paula ki ʻAtenisi pea ki Kolinitō, ʻa ia ʻokú ne feʻiloaki ai mo ʻAkuila mo Pīsila pea nofo ai ʻi he taʻu ʻe taha mo e māhina ʻe ono. (Ng. 18:11) ʻI hono tuku ko ia ʻa Tīmote mo Sailosi ʻi Kolinitoó, naʻe ʻave ai ʻe Paula ʻa ʻAkuila mo Pīsila pea folau atu ki Sīlia ʻi he ʻuluaki ngaahi māhina ʻo e 52 T.S. (Ng. 18:18) ʻOku fononga fakataha ai ʻa Paula pea mo ʻAkuila mo Pīsila ʻo aʻu ki ʻEfesō, ʻa ia naʻá na nofo leva ai.
Hili hano fakamoleki ha taimi ʻi Sīlia ʻAniteoké, ʻoku kamata leva ʻa Paula ʻi heʻene fononga hono tolú ʻi he 52 T.S. (Ng. 18:23) ʻI ʻEfesō, “nae matuaki tubulekina bea malohi ae folofola ae Otua.” (Ng. 19:20, PM) ʻOku nofo ʻa Paula ʻi ha taʻu nai ʻe tolu ʻi ai. (Ng. 20:31) ʻI he Penitekosi ʻo e 56 T.S., ʻoku ʻi Selusalema ai ʻa Paula. Hili hono puke pōpula iá, ʻokú ne ʻoatu ha fakamoʻoni taʻemanavahē ʻi he ʻao ʻo e kau pule māʻolungá. ʻI Loma, ʻoku tukupōpulafaleʻi ai ʻa Paula ʻi he taʻu ʻe ua (59-61 T.S. nai), pea ʻi aí ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi founga ke malanga ai fekauʻaki mo e Puleʻangá mo akoʻi “ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisi.”—Ng. 28:30, 31.
Tali ki he Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú:
14:8-13—Ko e hā naʻe ui ai ʻe he kakai ʻi Līsitá ʻa “Panepasa ko Siupita, pea ko Paula ko Meakuli”? Ko Siupitá naʻe hoko ia ko e taki ʻo e ngaahi ʻotuá ʻi he talatupuʻa faka-Lomá, pea naʻe ʻiloa foki hono foha ko Meakulí ki heʻene pōtoʻi leá. Koeʻuhí ko Paula naʻe tamuʻomuʻa ʻi he leá, naʻe ui ai ʻe he kakai ʻo Līsitá ia ko Meakuli pea ui leva ʻa Panepasa ko Siupita.
16:6, 7—Ko e hā ne tapui ai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa Paula mo hono kaungāngāué ke ʻoua te nau malanga ʻi he vahefonua ʻĒsia mo Pitiniá? Naʻe tokosiʻi pē ʻa e kau ngāué. Ko ia ai, naʻe tataki kinautolu ʻe he laumālie māʻoniʻoní ki he feituʻu ʻoku fua lahi ange.
18:12-17—Ko e hā naʻe ʻikai kaunoa ai ʻa Kōvana Kalio ʻi he taimi naʻe kamata haha ai ʻe he kau mamatá ʻa Sositené? Mahalo naʻe fakakaukau ʻa Kalio ia ko e tangata ʻa ia naʻe hangehangē ko e taki ʻo e kau fakafepaki kia Paulá kuó ne aʻu ki he meʻa naʻá ne holiʻí. Ka neongo iá, ko e meʻá ni ʻoku ngalingali naʻe ola lelei he naʻe iku ai ki he liliu ʻa Sositene ki he lotu faka-Kalisitiané. Ki muí, ʻoku lea ai ʻa Paula fekauʻaki mo Sositene “koe tokoua.”—1 Kol.1Ko 1:1, PM.
18:18—Ko e hā ʻa e tukumoʻui naʻe fai ʻe Paulá? ʻOku pehē ʻe ha kau ako ʻe niʻihi naʻe fai ʻe Paula ha tukumoʻui faka-Nāsili. (Nom. 6:1-21) Ka neongo iá, ʻoku ʻikai fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú pe ko e hā ʻa e tukumoʻuí. Tānaki atu ki aí, ʻoku ʻikai tala ʻe he Folofolá pe naʻe fai ʻa e tukumoʻuí ki muʻa pe ko e hili ʻa e liliu ʻa Paulá pe ko ʻene kamata pe ko hono fakaʻosi ʻo e tukumoʻuí. Ko e hā pe ʻa e tuʻunga naʻe ʻi aí, ʻoku ʻikai ko ha angahala hano fai ha tukumoʻui pehē.
Ngaahi Lēsoni kia Kitautolu:
12:5-11. ʻE lava pea ʻoku totonu ke tau lotu maʻa hotau ngaahi tokouá.
12:21-23; 14:14-18. Naʻe talitali lelei ʻe Hēlota ʻa e lāngilangi ʻa ia naʻe totonu ke ʻoatu taha pē ki he ʻOtuá. He kehe moʻoni ia mei hono fakataleʻi vave mo mālohi ʻe Paula mo Panepasa ʻa e fakahīkihiki mo e fakalāngilangi taʻetotonú! ʻOku totonu ke ʻoua te tau holi ke maʻu ha lāngilangi ki ha ngaahi lavameʻa pē nai ʻoku tau maʻu ʻi he ngāue ʻa Sihová.
14:5-7. Ko ʻetau ngāueʻaki ʻa e fakapotopotó ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke tau kei ngāue longomoʻui.—Mt. 10:23.
14:22. ʻOku ʻamanekina ʻe he kau Kalisitiané ʻa e ngaahi mamahi. ʻOku ʻikai te nau feinga ke haofaki kinautolu ʻaki hono fakangaloku ʻenau tuí.—2 Tim. 3:12.
16:1, 2. ʻOku totonu ki he kau talavou Kalisitiané ke nau ngāue mālohi fakalaumālie pea kumi ki he tokoni ʻa Sihová ke maʻu ai ha ongoongo ʻoku lelei.
16:3. ʻOku totonu ke tau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ke hoko ʻa e ongoongo leleí ʻo talitali lelei ʻe he niʻihi kehé.—1 Kol. 9:19-23.
20:20, 21. Ko e faifakamoʻoni fale-ki-he-falé ko ha konga mahuʻinga ia ʻo ʻetau ngāue fakafaifekaú.
20:24; 21:13. ʻOku mahuʻinga ange ʻa e tauhi anga-tonu ki he ʻOtuá ʻi hono fakahaofi ʻetau moʻuí.
21:21-26. ʻOku totonu ke tau vēkeveke ke tali ʻa e ngaahi faleʻi ʻoku leleí.
25:8-12. ʻOku totonu ke lava ʻe he Kalisitiané ʻi he ʻahó ni ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi tokonaki fakalao ʻoku ala maʻú ki hono “taukapoʻi [fakalao] mo poupou ʻa e Kosipeli.”—Fili. 1:7.
26:24, 25. ʻOku totonu ke tau talaki ʻa e “ngaahi tala ʻa e moʻoni mo e fakapotopoto” neongo ʻoku hā ngali fakasesele ia ki ha “tangata ʻoku anga fakakakano.”—1 Kol.1Ko 2:14.
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Naʻe ngāueʻaki ʻe Pita ʻanefē “ʻa e ngāhi kī ʻo e Puleʻanga”?
[Fakatātā ʻi he peesi 31]
ʻE ʻikai lava ʻo fakahoko ʻa e ngāue fakaefakamoʻoni ʻoku fai ʻi māmani lahí ʻi he ʻikai kau ai e tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoní