Ko e Lotú ʻa e Tefito ʻo e Palopalema ʻa e Tangatá?
“ʻI HE ʻikai poupouʻi ʻe he lotú ʻa e fekeʻikeʻí ʻoku ngāue ia ko ha faitoʻo kona tapu ʻokú ne ʻai ke ongonoa ʻa e konisēnisi fakaetangatá pea fakafonu ʻa e ʻuto fakaetangatá ʻaki ʻa e fakaʻānaua ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e meʻa moʻoní. . . . [ʻOkú ne] fakatupunga ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hoko ʻo ʻatamai-fāsiʻi, tui taʻeʻuhinga, pea fonu he tāufehiʻá mo e manavaheé.” Ko e misinale Metotisi ki muʻa ʻa ia naʻá ne tohi iá naʻá ne tānaki mai ki ai: “Ko e ngaahi tukuakiʻi ko ení ʻoku moʻoni. ʻOku ʻi ai ʻa e lotu kovi mo e lotu lelei.”—Start Your Own Religion.
‘Ko e moʻoni ko e fakaanga taʻetotonu ia,’ ko e lea nai ia ʻa e niʻihi. Neongo ia, ko hai ʻe lava ke ne fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e hisitōliá? ʻI ha tuʻunga lahi, ko e lotú—ʻoku fakamatalaʻi “ko e ngāue mo e lotu ki he ʻOtuá pe ko e meʻamoʻui mahulu hake ʻi natula”—ʻoku ʻi ai hono lēkooti fakaʻohovale. ʻOku totonu ke ne fakamaama mo tākiekina kitautolu. Kae kehe, ʻoku faʻa hoko, ko e meʻa ʻokú ne faí ʻokú ne fakatupunga ʻa e fekeʻikeʻí, taʻekātakí mo e tāufehiʻá. Ko e hā ʻoku pehē aí?
Ko ha “Angelo mei he Maama” Fai Takihalaʻi
Fakatatau ki he Tohi Tapú, ʻoku ʻi ai ha tali mātuʻaki faingofua. ʻI hono fakahaaʻi ia ko ha “angelo mei he maama,” kuo tākihalaʻi ʻe Sētane ko e Tēvoló ʻa e laui miliona ke nau muimui ki heʻene ngaahi akonakí kae ʻikai ki he akonaki ʻa e ʻOtuá. (2 Kolinito 11:14) Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Sioné ko e tākiekina ʻa Sētané ʻoku mātuʻaki lahi ʻa ia “ko hono kotoa ʻo mamani ʻoku ʻi he nima ʻo e Fili.” (Fakaʻītali ʻamautolu; 1 Sione 5:19) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sione ko Sētané naʻá ne “kākāʻi ʻa mamani kātoa.”—Fakahā 12:9.
Ko e hā kuo hoko ko e ngaahi nunuʻa ia ʻo e meʻá ni? Kuo pouaki ʻe Sētane ʻa e ngaahi sisitemi fakalotu ʻa ia ʻoku hā māʻoniʻoni ki tuʻa. ʻOku nau maʻu “ha fōtunga ʻo e ‘lotú,’” ka ko honau tuʻunga totonú ʻoku fakaeʻa ia ʻe he fua kovi ʻoku nau fakatupú. (2 Timote 3:5, J. B. Phillips; Mātiu 7:15-20) ʻI he ʻikai tokoni ke solova ʻa e ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku hoko moʻoni ʻa e lotú ko e konga ia ʻo e palopalemá.
ʻOua ʻe siʻaki fakavave ʻa e fakakaukau ko ia ʻo pehē ʻoku ngali kehe pe taʻeʻuhingá. Manatuʻi, ko e natula tonu ʻo e kākaá ko e taha ko ia ʻoku kākāʻí ʻoku ʻikai te ne lāuʻilo ki ai. Naʻe ʻomai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ha fakatātā ʻo e meʻá ni ʻi heʻene tohi: “Ko e ngaahi feilaulau ʻoku ʻatu ʻe he hiteni, ʻoku nau ʻatu ki he ngaahi faʻahikehe, ʻo ʻikai ki he ʻOtua.” (1 Kolinito 10:20) Ko e kakai ko iá ʻe ngalingali te nau ʻohovale ke fakakaukau naʻa nau lotu ki he kau tēmenioó. Naʻa nau fakakaukau naʻa nau lotu ki ha ʻotua, pe ngaahi ʻotua lelei, ʻo ha faʻahinga kalasi. Neongo ia, ko hono moʻoní, kuo kākaaʻi kinautolu ʻe he “ngaahi kongakau laumalie ʻa e kovi ʻi he ngaahi feituʻu ʻo langi,” ʻa ia ʻoku nau poupouʻi ʻa Sētane ʻi heʻene ngaahi feinga ke tākihalaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.—Efeso 6:12.
Ko e fakatātaá, tau vakai angé, ki he founga naʻe malava ai ʻa Sētane ke kākaaʻi mo tākihalaʻi ʻa e tokolahi ʻoku taku ko e kau Kalisitiané ʻa ia naʻa nau fili ke tukunoaʻi ʻa e fakatokanga ʻa e ʻapositolo ko Sioné fekauʻaki mo e tākiekina kovi ko iá.—1 Kolinito 10:12.
Ko e Meʻa Naʻe Akoʻi ʻe Sīsuú Naʻe Haʻu mei he ʻOtuá
“Ko eku akonaki,” ko e lea ia ʻa Sīsū Kalaisí, “oku ikai aʻaku, ka oku aana naa ne fekau au.” (Sione 7:16, PM) ʻIo, ko e meʻa naʻá ne akoʻí naʻe mei he ʻOtua Māfimafi-Aoniú. Ko ia ai, ko e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú naʻe ʻi ai hono kaunga mālohi mo fakamaama ki he faʻahinga naʻe fanongo kiate iá. Naʻe ʻikai te ne ‘fakaongonoaʻi ʻa e konisēnisi fakaetangatá pe fakafonu ʻa e ʻuto fakaetangatá ʻaki ʻa e ngaahi fakaʻānaua ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e meʻa moʻoní.’ ʻI hono kehé, ko e ngaahi akonaki ʻa Sīsuú ʻokú ne fakatauʻatāinaʻi ʻa e kakaí mei he hala fakalotú mo e ngaahi filōsofia fakaetangata ʻoku fakatupu ʻe ha māmani ʻa ia naʻe ‘fakapoʻuli fakaeʻatamai’ koeʻuhi ko e kākā ʻa e Tēvoló.—Efeso 4:18; Mātiu 15:14; Sione 8:31, 32.
Naʻe ʻiloʻi ʻa e kau Kalisitiane moʻoní, ʻo ʻikai ʻi ha fakahāhā pē ʻo e līʻoa fakalotú, ka ko ha tui ʻa ia ʻoku tapua atu ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakaʻofoʻofa ʻoku fakatupu ʻe he laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. (Kaletia 5:22, 23; Semisi 1:22; 2:26) ʻOku tuʻu-ki-muʻa ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi ʻulungāangá ni—pea mo e fakaʻilonga fakapapauʻi ʻo e lotu faka-Kalisitiane moʻoní—ʻa e ʻulungāanga māʻolunga ʻo e ʻofá.—Sione 13:34, 35.
Kae kehe, fakatokangaʻi ange ʻa e poini mahuʻinga ko ení: Naʻe ʻikai ʻamanekina ʻe Sīsū pe ko ʻene kau ʻapositoló ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ke hokohoko atu ʻi he founga ʻa ia naʻe muʻaki fokotuʻu aí. Naʻa nau ʻiloʻi ko e tafoki mei he moʻoní ʻe tupu hake ia pea ko e lotu moʻoní ʻe fakapūlouʻi ia ʻi ha taimi.
Fufū ʻi ha Taimi ʻa e Lotu Moʻoní
ʻI ha talanoa fakatātā fekauʻaki mo e uité pea mo e teá, naʻe tomuʻa tala ai ʻe Sīsū ko e lotu moʻoní ʻe meimei pulia ia ʻi ha taimi. Lau kiate koe ʻa e fakamatala ʻi he Mātiu 13:24-30, 36-43. Naʻe tūtuuʻi ʻe Sīsū ʻi ha ngoue ʻa e uite, ko e “tenga lelei,” ʻa ia naʻá ne fakatātaaʻi ʻene kau ākonga faitōnunga ko ia ʻe faʻuʻaki ʻa e muʻaki fakatahaʻanga Kalisitiané. Naʻá ne fakatokanga ko ha “fili,” ko Sētane ko e Tēvoló, te ne tūtuuʻi hifo ʻi ha taimi ʻi he ngoue uité ʻa e “tea”—ko e kakai ʻoku nau taku ʻoku nau muimui ʻia Sīsū Kalaisi ka ko hono moʻoní, ʻoku nau siʻaki ʻene ngaahi akonakí.
ʻI ha taimi vave hili e mate ʻa e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú, naʻe ʻasi mai ai ʻa e faʻahinga tāutaha ʻa ia naʻe fakamoʻoniʻi ko e “tea,” ʻi heʻenau saiʻia ange ʻi he ngaahi akonaki fakaetangata mioʻí ʻo ʻikai ko e “folofola ʻa Sihova.” (Selemaia 8:8, 9; Ngāue 20:29, 30) Ko ia ai, naʻe ʻasi ha lotu faka-Kalisitiane fakameleʻi mo fakangalingali ʻi he māmaní. Naʻe puleʻi ia ʻe he meʻa ʻoku ui ʻe he Tohi Tapú ko “malakilao”—ko ha kalasi faifekau fakameleʻi ʻa ia naʻe hūhū tonu ai ʻa e “koto kākā.” (2 Tesalonaika 2:6-10) Naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū ko e tuʻunga ko ení ʻe liliu ia “ʻi he ngataʻanga ʻo mamani.” Ko e kau Kalisitiane hangē ha uité ʻe tānaki fakataha mai ʻi he fāʻūtaha pea ko e “tea” ʻe faifai atu pē ʻo fakaʻauha.
Ko e lotu faka-Kalisitiane fakangalingali ko ení ʻokú ne fua ʻa e fatongia ki he “laui senituli ʻo e anga-fakapāpeliane fakaʻaufuli” mo e fakapoʻuli fakalaumālie ʻa ia naʻe hūhū ʻi he Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻi he ngaahi senituli hoko atu aí. ʻI he tomuʻa sio ki he meʻá ni mo e ngaahi ngāue fakalielia mo fakamālohi kehe kuo fai talu mei ai ʻi he hingoa ʻo e lotú, naʻe tomuʻa tala totonu ai ʻe he ʻapositolo ko Pitá “ʻe tupu ai [kau Kalisitiane lau peé] ʻa e lauʻikovi ʻo e hala ʻo e moʻoni.”—2 Pita 2:1, 2.
“Ko ha Teolosia ʻo e ʻIta mo e Tāufehiʻa”
ʻOku ʻikai moʻoni ko e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané pē kuó ne ʻoange ha ongoongo kovi ki he lotú. Fakakaukau atu ki he ngaahi liliu tefito ʻo e “līʻoa fakalotu fakaaoaó,” ko e fakatātaá, ko e ngaahi lea ʻa e tāupoʻou ko ia ki muʻa ko Karen Armstrong kuo toe ʻomai ia ʻe he “talatukufakaholo fakalotu lahi kotoa pē.” Fakatatau kia Armstrong, ko e ʻahiʻahi mahuʻinga ʻe taha ʻo ha lotu pē ko e totonu ko ia ke taki atu ai ki he “fakahaaʻi ʻo e manavaʻofá.” Ko e hā kuo hoko ko e lēkooti ia ʻo e ngaahi lotu tefitó ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni? Ko e “tui tefitó,” ko ʻene tohí ia, “pe ko e lotu faka-Siu, faka-Kalisitiane, pe Mosilemi, ʻoku taʻelavameʻa ia ʻi he sivi mahuʻinga ko ení kapau ʻoku hoko ia ko ha teolosia ʻo e ʻita mo e tāufehiʻa.” (The Battle for God—Fundamentalism in Judaism, Christianity and Islam) Ka ko e fakaʻilonga pē ʻo e lotu “tefitó” kuo taʻelavameʻa ʻi he sivi ko ení pea hoko “ko ha teolosia ʻo e ʻitá mo e tāufehiʻá”? ʻOku fakahaaʻi ʻe he hisitōliá ʻa e toe ngaahi lotu kehe.
Ko hono moʻoní, kuo langa ʻe Sētane ha ʻemipaea fakaemāmani ʻo e lotu loí, ʻo fakaʻilongaʻi ʻaki ia ʻa e ʻita, tāufehiʻa, mo e meimei lingitoto taʻehanongataʻanga. ʻOku ui ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻemipaea ko ení ko “Babilone koe Lahi, koe faʻe ae . . . gaahi fakalielia oe mamani,” pea ʻoku fakatātaaʻi ia ko ha paʻumutu ʻa ia ʻoku heka ʻi he tuʻa ʻo e sisitemi fakapolitikale hangē ha manu fekaí. ʻOku taau ke fakatokangaʻi kuo pau ke ne fai ha fakamatala ki he “toto ʻo . . . kinautolu kotoa pe kuo mate tamateʻi ʻi mamani.”—Fakahā 17:4-6, PM; Fkh 18:24.
Kuo ʻIkai Kākaaʻi ʻa e Toko Taha Kotoa Pē
Kae kehe, kuo fakamoʻoniʻi ʻe he hisitōliá, kuo ʻikai ke kākaaʻi ʻa e toko taha kotoa pē. Naʻa mo e ʻi he ngaahi taimi fakapoʻulituʻu tahá, ko e fakamatala ia ʻa Melvyn Bragg, “naʻe fai lelei ai ʻa e faʻahinga lelei tokolahi, lolotonga ia ko e tokolahi taha takatakai ʻia kinautolú naʻa nau kovi.” Naʻe hokohoko atu ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke “fai ʻi laumālie mo fai ʻi moʻoni ʻe nau lotu ki he [ʻOtuá].” (Sione 4:21-24) Naʻa nau tuʻu mavahe mei ha sisitemi fakalotu ʻi māmani lahi ʻa ia naʻe fai feʻauaki totongi ko “ha poupou ʻo e mālohi fakakautaú.” Naʻa nau fakafisi ke tohoakiʻi ki ha vā fakaengāue ʻa e Siasí mo e Puleʻangá ʻa ia ʻoku fakaeʻa ʻe he hisitōliá “ʻo lahi ange ia ko ha talite naʻe fai ʻe Sētane ʻo ʻikai ko Sīsū ʻo Nasaletí.”—Two Thousand Years—The Second Millennium: From Medieval Christendom to Global Christianity.
ʻI he ngaahi taimi ki muí ni ange maí, kuo ʻiloa ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻenau tākiekina ki he leleí. Ke tauhi ke ʻatā mei ha mele pē ʻo e lotu loí, kuo nau fakatefito ʻataʻatā ʻenau ngaahi tuí mo e ngāué ʻi he Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ko e Tohi Tapú. (2 Timote 3:16, 17) Pea hangē ko e kau Kalisitiane he ʻuluaki senitulí, kuo nau muimui ʻi he fekau ʻa Sīsū ke “ʻikai ʻo māmani.” (Sione 15:17-19; 17:14-16) Ko e fakatātaá, ʻi Siamane Nasi, naʻa nau fakafisi ai ke fakangaloku ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Kalisitiané pea ʻikai ai ala tali kinautolu fakatatau ki he fakakaukau faka-Nasí. Naʻe fehiʻanekinaʻi ʻe Hitilā kinautolu ʻi he meʻa ko iá. ʻOku pehē ʻe ha tohi ako ʻe taha: “Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová . . . naʻa nau muimui ʻi he akonaki ʻa e Tohi Tapú ke ʻoua ʻe toʻo meʻatau ʻi ha faʻahinga ʻuhinga. Ko ia naʻa nau fakafisi ai ke ngāue ʻi he kau taú, pe ke ʻi ai hanau kaunga ki he kau Nasí. ʻI he tali ki aí, naʻe tuku pilīsone ʻe he SS ʻa e ngaahi fāmili kotoa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e vahe tolu nai ʻe taha ʻo e Kau Fakamoʻoni kotoa ʻa Sihova [ʻi Siamané] naʻe fakapoongi kinautolu ʻi he ngaahi kemi fakamamahí.”—Germany—1918-45.
Ko e moʻoni, ko e faʻahinga tāutaha loto-toʻa kehe ʻo e ngaahi lotu kehekehe naʻa nau faingataʻaʻia koeʻuhi ko ʻenau ngaahi tuí. Ka naʻe faingataʻaʻia ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko ha kulupu fāʻūtaha fakalotu. Ko e moʻoni ko e tokolahi tahá naʻa nau pikimaʻu ki he tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu tefitó: “Ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.”—Ngāue 5:29; Maake 12:17.
Ko e Tefito ʻo e Palopalemá
Ko ia ʻoku moʻoni fakakonga ʻa e pehē ko e lotú ʻa e tefito ʻo e palopalema kotoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e lotu loí ia. Neongo ia, ʻoku fakataumuʻa vave ʻa e ʻOtuá he taimí ni ke toʻo atu ʻa e lotu loi kotoa pē. (Fakahā 17:16, 17; 18:21) Ko ʻene fekau ki ha taha pē ʻoku ʻofa ʻi he fakamaau totonú mo e māʻoniʻoní ʻa eni: “Hiki meiate ia [ʻa ia ko Pāpilone ko e Lahi, ʻa e ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi he māmaní], ʻe hoku kakai, ke ʻoua naʻa mou kau ʻi heʻene hia, pea ʻinasi ʻi hono tautea. He kuo aʻu hake ki langi ʻene ngaahi angahala, pea kuo manatu ʻe he ʻOtua ki heʻene ngaahi fai taʻetotonu.” (Fakahā 18:4, 5) ʻIo, ko e ʻOtuá tonu ʻoku fakaʻitaʻi lahi ia ʻe he lotu ʻokú ne ‘fakaʻaiʻai ʻa e fekeʻikeʻí, fakaongonoaʻi ʻa e konisēnisi fakaetangatá, fakafonu e ʻatamaí ʻaki e ngaahi fakaʻānaua ʻo fakaʻikaiʻi ʻa e meʻa moʻoní, pea fakatupunga ʻa e kakaí ke nau ʻatamai-fāsiʻi, tui taʻeʻuhinga, pea fonu ʻi he tāufehiʻá mo e manavaheé’!
Lolotonga iá, ʻoku tānaki mai ʻe he ʻOtuá ki he lotu maʻá ʻa e faʻahinga ʻoku ʻofa ʻi he moʻoní. Ko e lotu ia ʻoku pipiki ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi akonaki ʻa ha Tokotaha-Fakatupu ʻofa, faitotonu mo manavaʻofa. (Maika 4:1, 2; Sefanaia 3:8, 9; Mātiu 13:30) ʻE lava ke ke hoko ko ha konga ʻo ia. Kapau te ke saiʻia ke maʻu ha fakamatala lahi ange ki he founga ke ʻiloʻi ai ʻa e lotu maʻá, ongoʻi tauʻatāina ke tohi ki he kau faipulusi ʻo e makasini ko ení, pe kole tokoni ki ha taha pē ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Kuo maʻu ʻe he kakai ʻo e ʻātakai kotoa pē ʻa e fiefia ʻi he lotu maʻá