Maʻu ʻa e Ngaahi ʻAonga mei he Ngaahi Meʻa ʻOku Akoʻi mei he ʻOtuá
“Ko au Sihova ko ho ʻOtua, ʻoku ou ako koe ke fai meʻa ʻaonga.”—ʻAISEA 48:17.
1. Ko e hā ʻa e meʻa te tau maʻu ʻo kapau ʻoku tau ngāueʻaki ʻi heʻetau moʻuí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá?
ʻOKU ʻilo lelei taha ʻe Sihova ko e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ha taha ʻokú ne lakasi Ia ʻi he fakakaukaú, leá, pe ngāué. ʻI hono tuʻunga ko hotau Toko Taha Fakatupú, ʻokú ne ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu kiate kitautolú pea ʻokú ne tokonaki ʻa e ngaahi meʻá ni ʻo fuʻu hulu. ʻOku pau ʻa ʻene ʻiloʻi ʻa e founga ke akoʻi ai kitautolú. Pea kapau te tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá, ʻoku tau maʻu ʻa e ʻaonga pea mo e fiefia moʻoní.
2, 3. (a) ʻI he founga fē naʻe mei malava ai ke maʻu ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ʻa e ngaahi ʻaongá ʻo kapau naʻa nau talangofua ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuní? (e) Ko e hā ʻa e meʻa ʻe hoko ʻo kapau te tau ngāueʻaki ʻi heʻetau moʻuí ʻi he ʻahó ni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá?
2 ʻOku fakahā mai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e holi fakamātoato ʻa e ʻOtuá ke fakaʻehiʻehi ʻa ʻene kau sevānití mei he tuʻutāmakí pea ke nau fiefia ʻi he moʻuí ʻaki ʻenau muimui ki heʻene ngaahi laó mo ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní. Kapau naʻe fakaongo ʻa e kakai ʻa Sihová ʻi he kuonga muʻá kiate ia, naʻa nau mei maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki lahi, he naʻá ne folofola kiate kinautolu: “Ko au Sihova ko ho ʻOtua, ʻoku ou ako koe ke fai meʻa ʻaonga, ʻoku ou tataki koe ʻi he hala ʻoku totonu ke ke fou ai. Taumaiā naʻa ke tokanga ki heʻeku ngaahi tuʻutuʻuni! pehe kuo hange ha vaitafe hoʻo fiemalie, pea ko hoʻo maʻoniʻoni hange ko e ngaahi peau ʻo e tahi.”—ʻAisea 48:17, 18.
3 Naʻe mei maʻu ha ʻaonga ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ʻo kapau naʻa nau tokanga ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuní mo ʻene ngaahi fakahinohinó. ʻI he ʻikai te nau aʻusia ʻa e tuʻutāmaki mei he kau Pāpiloné, naʻe mei malava ke nau maʻu ʻa e melinó mo e lakalakaimonū ʻa ia naʻe kakato, loloto mo tolonga ʻo hangē ha vaitafé. ʻIkai ngata aí, naʻe mei malava ke hoko ʻa ʻenau ngaahi ngāue māʻoniʻoní ʻo taʻefaʻalaua ʻo hangē ko e peau ʻo e tahí. ʻI ha founga meimei tatau, kapau te tau ngāueʻaki ʻi heʻetau moʻuí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá, ʻe lava ke tau maʻu ʻa hono ngaahi ʻaonga lahí. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi ʻaonga ko ení?
ʻOkú Ne Liliu ʻa e Ngaahi Moʻui
4. ʻI he founga fē kuo ueʻi ai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e moʻui ʻa e kakai toko lahi?
4 Kuo hoko ʻo ʻaonga lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ki he kakai tokolahi ʻaki ʻene liliu ʻenau moʻuí ke lelei ange. Ko e kakai ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakahinohino meia Sihová ʻoku nau liʻaki ʻa e “ngaahi ngaue ʻa Kakano,” ʻo hangē ko e pauʻu, ko e tauhi ʻaitoli, fakahaʻele faʻahikehe, fetuʻusi, mo e meheká. Ko hono kehé, ʻoku nau fakahāhā ʻa e fua ʻo e laumālié ko e ʻofa, fiefia, melino, kātaki fuoloa, anga-ʻofa, anga-lelei, tui, anga-malū mo e mapuleʻi kita. (Kalētia 5:19-23) ʻOku nau toe tokanga ki he akonaki ʻi he ʻEfesō 4:17-24, ʻa ia naʻe naʻinaʻi ai ʻa Paula ki he kaungātuí ke ʻoua te nau kei laka ʻo hangē ko e kau Senitailé, ʻa ia ʻoku nau fou ʻi he taʻe ʻaonga ʻa honau ʻatamaí, ʻi he poʻuli fakaʻatamaí pea motu mei he moʻui ʻa e ʻOtuá. ʻI he ʻikai ke tataki ʻa e kakai hangē ko Kalaisí ʻe he ngaahi loto ongonoá, ʻoku nau ‘liliu ʻenau tōʻonga muʻá, ʻo huʻihuʻi ʻa e tangata motuʻá, pea ʻoku fakafoʻou ʻa e mālohi ʻokú ne ueʻi honau ʻatamaí.’ ʻOku nau ‘ʻai ʻa e tōʻonga foʻou ʻa ia naʻe fakatupu ʻo fakatatau ki he finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he māʻoniʻoni mo e mateaki moʻoní.’
5. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ki he founga ʻoku ʻaʻeva ai ʻa e kakaí?
5 Ko e ʻaonga lelei ʻoku maʻu mei hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ko ʻene fakahā kiate kitautolu ʻa e founga ke tau ʻaʻeva ai mo e ʻOtuá. Kapau te tau ʻaʻeva mo Sihova, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Noá, ʻoku tau fou ai ʻi he ʻalunga kuo fakahā mai ʻe heʻetau Faiako Maʻongoʻongá. (Sēnesi 6:9; ʻAisea 30:20, 21) Hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe he ʻaposetolo ko Paulá, ko e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá ʻoku nau ‘fou ʻi he taʻe ʻaonga ʻa honau ʻatamaí.’ Pea ko e meʻa taʻe ʻaonga lahi ē ka ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa kuo tohi mei he ngaahi ʻatamai peheé! Naʻe tohi ʻe ha toko taha naʻá ne sio ki he ngaahi meʻa naʻe tohi ʻi ha holisi ʻi he kolo motuʻa ko Pomipeí, ʻo ne pehē: “ʻE, holisi, ko e meʻa fakaʻohovale ia, kuo teʻeki ai ke ke momomomo ʻi he lahi ʻo e meʻa launoa kuo tohi ʻiate koé.” Ka ʻoku ʻikai ha meʻa launoa ʻi he “akonaki ae Eiki [“Sihova,” NW]” pea mo e ngāue ko hono malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻa ia ʻokú ne ʻai ia ke malavá. (Ngāue 13:12, PM) Fakafou ʻi he ngāue ko iá, kuo tokoniʻi ai ʻa e kakai ʻoku ʻofa ki he moʻoní ke nau fakapotopoto. ʻOku akoʻi kiate kinautolu ʻa e founga ke tuku ai ʻa e fou ʻi honau ʻalunga angahalaʻiá, ʻi heʻenau taʻe ʻilo ki he ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai te nau kei ʻi he fakapoʻuli fakaʻatamaí, pea ʻoku ʻikai ke kei ueʻi kinautolu ʻe he ngaahi loto ongonoá ʻa ia ʻoku nau tuli pē ki he ngaahi taumuʻa taʻe ʻaongá.
6. Ko e hā ʻa e felāveʻi ʻa ʻetau talangofua ki he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová pea mo ʻetau fiefiá?
6 ʻOku toe ʻaonga foki kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá he ʻokú ne ʻai ke tau ʻilo ʻo kau kia Sihova pea mo ʻene angafaí. Ko e faʻahinga ʻilo peheé ʻokú ne ʻai kitautolu ke tau vāofi ange ki he ʻOtuá, ʻokú ne fakalahi mai ʻa ʻetau ʻofa kiate iá, pea ʻokú ne fakalahi ʻetau loto ke talangofua kiate iá. ʻOku pehē ʻi he 1 Sione 5:3, 4: “Ko eni ia ʻa e ʻofa ki he ʻOtua, ʻa ʻetau tauhi ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuni. Pea ʻoku ʻikai ke fakamafasia ʻene ngaahi tuʻutuʻuni.” ʻOku tau toe muimui ki he ngaahi fekau ʻa Sīsuú koeʻuhi he ʻoku tau ʻilo ko e ngaahi meʻa ʻokú ne akoʻí ʻoku mei he ʻOtuá. (Sione 7:16-18) ʻOku maluʻi kitautolu ʻe he faʻahinga talangofua peheé mei he uesia fakalaumālié pea ʻokú ne tokoni ki heʻetau fiefiá.
Ko e Taumuʻa Moʻoni ki he Moʻuí
7, 8. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e Sāme 90:12? (e) ʻI he founga fē ʻe lava ke tau utu mai ai ha loto potó?
7 ʻOku ʻaonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová ʻi hono fakahā kiate kitautolu ʻa e founga ke ʻaonga ai ʻetau founga moʻuí. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻoku nau fakahā mai kiate kitautolu ʻa e founga ke lau ai hotau ngaahi ʻahó ʻi ha founga makehe. ʻI he ʻamanaki ke moʻui ʻo aʻu ki he taʻu 70, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻamanaki ke moʻui ʻi he ngaahi ʻaho ʻe 25,550. Ko ha toko taha kuó ne aʻu ki hono taʻu 50 kuo ʻosi ʻa e ʻaho ʻe 18,250 ʻo ʻene moʻuí, pea ʻoku ngali siʻisiʻi pē ʻa e ʻaho ʻe 7,300 ʻoku toe ʻa ia ʻokú ne ʻamanaki ke aʻu ki aí. ʻI he tuʻunga peheé, ʻe tautefito ʻa e mahino ange kiate ia ʻa e ʻuhinga naʻe lotu ai ʻa e palōfita ko Mōsesé ki he ʻOtuá ʻi he Sāme 90:12: “Ako mai ke mau fakafuofua pehe homau ngaahi ʻaho, ka mau utu mai ha loto poto.” Ka, naʻe ʻuhinga ki he hā ʻa e ngaahi lea ʻa Mōsesé?
8 Naʻe ʻikai ke ʻuhinga ʻa Mōsese ʻe fakahā ʻe he ʻOtuá ʻa e fika pau matematē ʻo e ngaahi ʻaho ʻi he moʻui ʻa e kau ʻIsileli taki taha. Fakatatau ki he Sāme 90, veesi 9 mo e 10, naʻe ʻilo ʻe he palōfita Hepelū ko iá ko e lōloa ʻo e moʻuí ko e taʻu ʻe 70 pe 80 nai—ʻoku fuʻu nounou. Ko ia, ʻoku hā mahino ko e ngaahi lea ʻi he Sāme 90:12 naʻa nau fakahā ʻa e holi ʻi he faʻa lotu ʻa Mōsese kia Sihova ke ne fakahā, pe akoʻi ia, pea mo ʻEne kakaí ke nau poto ʻi hono fakamahuʻingaʻi ʻa e ‘ngaahi ʻaho ʻo honau taʻú’ pea ngāueʻaki ʻa e ngaahi ʻaho ko iá ʻi ha founga ʻoku fakahōifua ai ki he ʻOtuá. Ko ia, fēfē kitautolu? ʻOku tau houngaʻia ʻi he ʻaho mahuʻinga taki taha? ʻOku tau utu mai ha loto poto ʻaki ʻetau feinga ke ngāueʻaki ʻa e ʻaho taki taha ʻi ha founga ʻaonga ʻo fakalāngilangiʻi ai ʻetau Faiako Maʻongoʻongá, ko Sihova ko e ʻOtuá? Ko e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá te ne tokoniʻi kitautolu ke tau fai pehē tofu pē.
9. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe lava ke tau ʻamanekina ʻe hokó ʻo kapau te tau ako ke fakafuofua pe lau hotau ngaahi ʻahó ki hono fakalāngilangiʻi ʻo Sihová?
9 Kapau te tau ako ke fakafuofua pe lau pehē hotau ngaahi ʻahó ki he fakalāngilangiʻi ʻo Sihová, te tau malava nai ke hokohoko atu ʻetau lau hotau ngaahi ʻahó, he ʻoku fakahoko mai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e ʻilo ki he moʻui taʻe ngatá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Pea ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata, ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.” (Sione 17:3) Ko hono moʻoní, kapau te tau maʻu ʻa e poto fakamāmani kotoa ʻoku ala maʻú, he ʻikai te ne fakahoko mai kiate kitautolu ʻa e moʻui taʻe ngatá. Ka ʻe lava ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻe ngatá kapau te tau maʻu mo ngāueʻaki ʻa e ʻilo kānokano ʻo kau ki he toko ua mahuʻinga taha ʻi he ʻunivesí pea ngāueʻi moʻoni ʻa e tuí.
10. Ko e hā ʻa e fakamatala ʻa ha tohi ʻe taha ʻo kau ki he akó, pea ʻoku fēfē eni ʻi hono fakafehoanaki ia mo e ngaahi ʻaonga ʻoku maʻu mei he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá?
10 Tatau ai pē pe ko e hā hono fuoloa kuo tau moʻui mai aí, ʻai ke tau manatuʻi ʻa e ʻaonga ko eni ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻoku taau ke tokangaʻí: ʻOkú ne fakahoko ha taumuʻa moʻoni ʻi he moʻuí ki he faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki iá. ʻOku pehē ʻe he The World Book Encyclopedia: “Ko e akó ʻoku totonu ke ne tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau hoko ko e kau memipa ʻaonga ʻo e nofo fakaetangatá. ʻOku toe totonu foki ke ne tokoniʻi kinautolu ke fakatupulekina ʻa e mahuʻingaʻia ki honau tupuʻanga fakasivilaisé pea ke nau maʻu ʻa e fiemālie lahi ange ʻi heʻenau moʻuí.” ʻOku ʻaonga ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻi hono tokoniʻi kitautolu ke tau maʻu ʻa e fiemālie ʻi heʻetau moʻuí. ʻOkú ne fakatupulekina ʻi loto ʻiate kitautolu ʻa e mahuʻingaʻia moʻoni ki hotau tupuʻanga fakalaumālie ko e kakai ʻa e ʻOtuá. Pea ʻoku pau ʻa ʻene ʻai kitautolu ke hoko ko e ngaahi memipa ʻaonga ʻi he nofo fakaetangatá, he ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke fakahoko ha ngafa mātuʻaki mahuʻinga ʻi hono fakalato ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e ngaahi kakai ʻi māmani lahí. Ko e hā ʻoku malava ai ke lea pehē?
Fokotuʻutuʻu Fakaeako ʻi Māmani Lahi
11. ʻI he founga fē naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Thomas Jefferson ʻa e fie maʻu ke ʻi ai ʻa e ako totonú?
11 ʻOku kehe ʻaupito ia mei ha toe fokotuʻutuʻu fakaeako ʻe taha, he ʻoku fakalato ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e kakaí ke ako. Ko Thomas Jefferson, ʻa ia naʻá ne hoko ko e palesiteni hono tolu ʻo e ʻIunaite Seteté, naʻá ne fakatokangaʻi ʻa e fie maʻu ke akoʻi ʻa e kakaí. ʻI heʻene tohi ʻi ʻAokosi 13, 1786, ki hono kaumeʻa mo e kaungāfakamoʻoni hingoa ki he Fakahāhā ʻo e Tauʻatāiná, ko George Wythe, naʻe tohi ai ʻe Jefferson: “ʻOku ou tui ko e lao mahuʻinga taha ʻi heʻetau ngaahi laó kātoa ko e lao ke fakamafola ʻa e ʻiló ki he kakaí. ʻOku ʻikai ha toe makatuʻunga pau ʻe lava ke faʻu ke fakatolonga ai ʻa e tauʻatāiná mo e fiefiá. . . . Siʻeku tangataʻeiki, poupouʻi ʻa e feinga longomoʻui ke tauʻi ʻa e taʻe ʻiló; fokotuʻu mo fakaleleiʻi ʻa e lao ki hono akoʻi ʻa e kau lāuvalé. ʻAi ke ʻilo ʻe hotau kaungāfonuá . . . ko e tukuhau ʻa ia ʻe totongi ki he taumuʻa [ke fai ʻa e akó] ʻoku ʻikai ke lahi ange ia ʻi he vahe taha afe ʻe taha ʻo e meʻa ʻe totongi ki he ngaahi tuʻí, kau taulaʻeikí, mo e kau nōpele ʻa ia te nau tuʻu hake ʻi hotau lotolotongá kapau te tau tuku ke taʻe ʻilo ʻa e kakaí.”
12. Ko e hā ʻoku malava ai ke pehē ko e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ko e fokotuʻutuʻu lavameʻa taha mo ʻaonga taha pē ia ki hono fai ʻa e akó ʻi māmani lahí?
12 ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe tuku ʻi he tuʻunga taʻe ʻiló ʻa e kakai ʻoku hehema ki he anga-tonú, ʻoku tokonaki mai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová ʻa e fokotuʻutuʻu fakaeako lelei taha ia ʻi māmani lahí ke nau maʻu ʻaonga mei ai. ʻI he taimi naʻe kei hoko mālohi ai ʻa e Tau II ʻa Māmaní ʻi he taʻu ʻe 50 kuo hilí, ko e Kōmiti ʻi he ʻIunaite Seteté ki Hono Toe Langa Foʻou ʻa Hono Fai ʻa e Akó naʻá ne ʻiloʻi ʻa e fie maʻu fakavavevave ki hono “fai ʻa e akó ʻi māmani lahi.” ʻOku kei tuʻulāhoko ʻa e fie maʻu ko iá, ka ko e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ko e fokotuʻutuʻu lavameʻa pē ia ʻe taha ki hono fai ʻa e akó ʻi māmani lahí. Ko e toe fokotuʻutuʻu ʻaonga lahi tahá ia he ʻokú ne toʻo hake ʻa e kakaí mei he tuʻunga ko e ʻikai ha toe ʻamanakí, ʻokú ne fakaleleiʻi kinautolu ʻi he founga fakaeʻulungāangá mo e fakalaumālié, ʻokú ne fakahaofi kinautolu mei he loto-mahikihiki mo e fehiʻa taʻe ha ʻuhinga lelei ʻa e māmaní, pea ʻokú ne fakahoko mai ʻa e ʻilo ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻe ngatá. Sinoemeʻa, ko e fokotuʻutuʻu ko ení ʻokú ne fakahoko mai ʻa e meʻa ʻaonga ki he kakai ʻi he feituʻu kotoa pē ʻaki hono akoʻi kinautolu ki he founga ke tauhi ai ʻa Sihova ko e ʻOtuá.
13. Ko e hā ʻa e fakahoko ʻo e ʻAisea 2:2-4 ʻi he ʻahó ni?
13 Ko e fuʻu kakai tokolahi ʻoku nau lolotonga hoko ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ʻaonga mei he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá. ʻOku nau ʻiloʻi ʻenau fie maʻu fakalaumālié, pea ʻoku nau ʻilo pau ʻoku ofi ʻa e ʻaho ʻo Sihová. (Mātiu 5:3; 1 Tesalonaika 5:1-6) ʻI he taimí ni, “ʻi he kuonga ʻamui,” ko e kakai ko eni mei he ngaahi puleʻangá kotoa ʻoku nau ʻaukolo ki he moʻunga ʻo Sihová, ko ʻene lotu maʻá. ʻOku fokotuʻu maʻu mo mahiki hake ia ʻo māʻolunga ʻi he lotu kotoa ʻoku fepaki ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. (ʻAisea 2:2-4) Kapau ko e toko taha Fakamoʻoni ʻosi fakatapui koe ʻa Sihova, ʻikai ʻokú ke fiefia ke kau ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ʻoku fakaʻau pē ki he tokolahi angé ʻa ia ʻoku nau lotu kiate ia pea ʻoku nau maʻu ʻaonga mei he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá? Ko e meʻa fakaofo lahi ē ke kau ʻi he faʻahinga ʻoku nau fakahā: “Mou fakamālō kia Iaa!”—Sāme 150:6, NW.
Ola ʻAonga ki Hotau Laumālié
14. Ko e hā ʻa e ʻaonga ʻoku tau maʻú ʻi he muimui ki he akonaki ʻa Paula ʻi he 1 Kolinitō 14:20?
14 ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi ʻaonga lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ko e ola lelei ʻe lava ke ne fakahoko ki heʻetau fakakaukaú pea mo hotau laumālié. ʻOkú ne ueʻi kitautolu ke fakakaukau ki he ngaahi meʻa ʻoku māʻoniʻoní, mo maʻá, mo ʻulungāanga leleí, mo fakamālōʻiá. (Filipai 4:8) ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová ke tau muimui ki he akonaki ʻa Paulá: “ʻI he kovi ke mou hange ha kau valevale, ka ʻi he fakakaukau ke mou fakamotuʻatangata.” (1 Kolinitō 14:20) He ʻikai te tau kumi ke maʻu ha ʻilo ʻo kau ki he anga-fulikivanú ʻo kapau te tau ngāueʻaki ʻa e ekinaki ko ení. Naʻe toe tohi ʻe Paula: “Ko e fakamahū kotoa pe mo e lili mo e ʻita mo e feʻiohoʻaki mo e lauʻikovi, tuku ke hiki ia meiate kimoutolu, ʻio mo e lotokovi kotoa.” (ʻEfesō 4:31, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻE tokoniʻi kitautolu ʻi he muimui ki he akonaki peheé ke tau fakaʻehiʻehi mei he ʻulungāanga taʻe taaú mo e ngaahi angahala mamafa kehé. Neongo ʻe ʻaonga fakaesino pea mo fakaʻatamai ʻa e fai peheé, ʻe tautautefito ki heʻene fakahoko mai ʻa e fiefia ʻi heʻetau ʻilo ʻoku tau fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá.
15. Ko e hā ʻa e meʻa ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ʻulungāanga lelei ai pē ʻi he fekauʻaki mo ʻetau fakakaukaú?
15 Ko e tokoni ʻe taha ke tau ʻulungāanga lelei ai pē ʻi he fekauʻaki mo ʻetau fakakaukaú, ko ʻetau fakaʻehiʻehi mei he ‘feohi koví ʻa ia ʻokú ne maumauʻi ʻa e ngaahi tōʻonga leleí.’ (1 Kolinitō 15:33, NW) ʻI hotau tuʻunga ko e kau Kalisitiané, he ʻikai te tau feohi mo e kau feʻauakí, kau fai tonó, mo e kau faihala kehé. Ko ia ai, ko e fakakaukau lelei ke pehē kuo pau ke ʻoua te tau feohi mo e kakai peheé ʻi heʻetau lau ha tohi ʻo fekauʻaki mo kinautolu ke maʻu ha fiemālie fakakakano pe ʻi heʻetau vakai kiate kinautolu ʻi he televīsoné pe ngaahi hele ʻuhilá. ʻOku kākā ʻa e lotó, pea ʻe faingofua ʻa hono maʻu ʻa e holi ki he ngaahi meʻa ʻoku koví pea fakataueleʻi ai ke fai ʻa e ngaahi meʻa peheé. (Selemaia 17:9) Ko ia ai, ʻai ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakatauele peheé ʻaki ʻetau piki maʻu ki he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá. ʻE lava ke tākiekina ai ʻa e kau “ʻofa kia Sihova” ki he tuʻunga ʻaonga lahi ʻo nau “fehiʻa ki he kovi.”—Sāme 97:10.
16. ʻI he founga fē ʻe lava ke ueʻi ai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e faʻahinga laumālie ʻoku tau fakahaá?
16 Naʻe pehē ʻe Paula ki hono kaungāngāue ko Tīmoté: “Ke i ho laumalie ae Eiki ko Jisu Kalaisi. Ke iate kimoutolu ae aloofa.” (2 Tīmote 4:22, PM) Naʻe loto ʻa e ʻaposetoló ke leleiʻia ʻa e ʻOtuá, ʻo fakafou ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi he mālohi fakaueʻiloto naʻá ne ueʻi ʻa Tīmote pea mo e kau Kalisitiane kehé. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ke tau fakahā ai ʻa e laumālie pe loto ke anga-ʻofa, anga-lelei mo e anga-malū. (Kolose 3:9-14) Pea ko ha faikehekehe lahi ē ʻa e laumālie ko ení mei he laumālie ʻo e tokolahi ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ení! ʻOku nau anga-hiki, taʻehounga, taʻe maʻu ʻa e ʻofa ʻoku ngali mo e kāinga, ʻikai te nau loto ke felotoi, anga-ʻohonoa, ʻofa ki he fiemālié, pea ʻikai ha anga-līʻoa moʻoni ki he ʻOtuá. (2 Tīmote 3:1-5) Kae kehe, ʻi heʻetau hokohoko atu ke ngāueʻaki ʻi heʻetau moʻuí ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá, ʻoku tau fakahā ai ʻa e laumālie ʻa ia ʻokú ne fakatupu ʻa e ʻofa mai ʻa e ʻOtuá pea mo hotau kaungātangatá kiate kitautolu.
ʻAonga ʻi he Ngaahi Vā ʻo e Kakaí
17. Ko e hā ʻoku mahuʻinga lahi ai ʻa e ngāue fetakinima ʻi he anga-fakatōkilaló?
17 ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová ke tau ʻilo ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku maʻu mei he ngāue fetakinima ʻi he anga-fakatōkilaló mo e kaungālotú. (Sāme 138:6) ʻOku tau kehe ʻaupito mei he kakai tokolahi ʻi he ʻaho ní koeʻuhi ʻoku ʻikai te tau maumauʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní ka ʻoku tau loto ke felotoi. Hangē ko ení, ʻoku hoko ha lelei lahi tupu mei he loto ʻa e kau ʻovasia kuo fakanofó ke nau felotoi ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi fakataha ʻa e kau mātuʻá. ʻE lava ke lea anga-mokomoko ʻa e kau tangatá ni koeʻuhi ko e lelei ʻa e moʻoní, kae ʻikai te nau tuku ke ikuʻi ʻe he ngaahi ongoʻí ʻa e fakakaukau leleí pe fakatupu ʻa e loto-kehekehe. Ko e kau memipa kotoa ʻo e fakatahaʻangá te nau maʻu ʻa e ʻaonga mei he loto ke fāʻūtahá ʻoku tau maʻú ʻo kapau te tau hokohoko atu kotoa ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá.—Sāme 133:1-3.
18. ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ke tau maʻu ʻa e anga ʻo e fakakaukau fē ʻo kau ki he kaungātuí?
18 ʻOku toe ʻaonga foki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻi hono tokoniʻi kitautolu ke maʻu ʻa e anga ʻo e fakakaukau totonú ʻo kau ki he kaungātuí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ʻikai lava ʻe ha taha ke haʻu kiate au, ka ʻi he tohoaki ia ʻe he Tamai naʻa ne fekau mai au.” (Sione 6:44) ʻOku tautautefito talu mei he 1919 ʻa hono ʻai ʻe Sihova ʻene kau sevānití ke nau fakahā ʻene ngaahi pōpoaki fakamaaú, pea kuo luluʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sētane ʻi māmani lahí ʻaki ʻa e fakatokanga ko eni kuo fai ʻi māmani lahí. ʻI he taimi tatau pē, ko e kakai ʻoku manavahē ki he ʻOtuá—“ʻa e ngaahi meʻa manakoa”—kuo tohoaki mai kinautolu ʻe he ʻOtuá ke nau fakamavaheʻi kinautolu mei he ngaahi puleʻangá pea kau fakataha mo e kau Kalisitiane paní ʻi hono fakafonu ʻa e fale ʻo Sihová ki he lotú ʻaki ʻa e lāngilangi. (Hākeai 2:7, NW) ʻOku pau ʻoku totonu ke tau maʻu ʻa e anga ʻo e fakakaukau ki he faʻahinga manakoa pehē ʻa ia kuo tohoaki mai kinautolu ʻe he ʻOtuá, ko hotau kaungāfeohi ʻofeina.
19. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fakahā mai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻo kau ki hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi loto-kehekehé ʻi he vahaʻa ʻo e kaungā-Kalisitiané?
19 Ko hono moʻoní, ʻe hoko ʻa e ngaahi palōpalema ʻi he taimi ʻe niʻihi koeʻuhi ʻoku tau taʻe haohaoa kotoa. ʻI he teu ʻa Paula ke ne kamata ʻene fononga fakamisinale hono uá, naʻe loto-ʻalovili ʻa Panepasa ke na ʻalu fakataha mo Maʻake. Naʻe ʻikai ke loto ki ai ʻa Paula koeʻuhi ko Maʻaké naʻá ne “liʻaki kinaua ʻi Pamifilia, ʻo ʻikai ʻalu mo kinaua ki he ngāue. . . . Pea hoko ai ha kē.” Naʻe ʻalu ʻa Panepasa mo Maʻake ki Saipalo, ka naʻe ʻalu ʻa Paula mo Sailosi ki Sīlia mo Silisia. (Ngāue 15:36-41) ʻOku hā mahino, naʻe fakaleleiʻi ki mui mai ʻa e loto-kehekehe ko ení, koeʻuhi ko Maʻaké naʻá ne ʻi Loma mo Paula, pea naʻe fakaongoongoleleiʻi ia ʻe Paula. (Kolose 4:10) Ko e ʻaonga ʻe taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ko hono fakahā mai kiate kitautolu ʻa e founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi loto-kehekehé ʻi he vahaʻa ʻo e kau Kalisitiané ʻaki ʻetau muimui ki he akonaki ʻo hangē ko e akonaki ʻa Sīsū ʻi he Mātiu 5:23, 24 pea mo Mātiu 18:15-17.
ʻOku ʻAonga mo Ikuna Ai Pē
20, 21. ʻOku totonu ke ueʻi kitautolu ʻe heʻetau vakai ki he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ke tau fai ʻa e hā?
20 Naʻa mo ʻetau vakai fakanounou ki he ngaahi ʻaonga mo e ngaahi ikuna ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua ʻe lava ke tau ʻilo kātoa mei ai ʻa e fie maʻu ke tau kīvoi ʻi hono ngāueʻaki iá ʻi heʻetau moʻuí. Ko ia ai, ʻi he loto ke faʻa lotú, ʻai ke tau hokohoko atu ke ako mei heʻetau Faiako Maʻongoʻongá. ʻE vavé ni ʻa e ikuna ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa. ʻE ikuna ia ʻi he ʻosi atu ʻo taʻe ngata ʻa e kau poto ʻo e māmani ko ení. (Fakafehoanaki mo 1 Kolinitō 1:19.) ʻIkai ngata aí, ʻi he ako mo hono fai ʻe he toko laui miliona lahi ange ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, ʻe fonu ʻa e māmaní ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihová ʻo hangē ko e mafola ʻa e vaí ʻi he tahí. (ʻAisea 11:9) Ko ha founga molumalu lahi ē ʻa hono fakahoko ʻe he meʻá ni ʻa e ʻaonga ki he faʻahinga ʻo e tangata talangofuá peá ne fakatonuhiaʻi ʻa Sihova ko e Toko Taha Hau Fakalevelevá!
21 ʻE ʻaonga mo ikuna ai pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová. Te ke hokohoko atu ʻa hono maʻu ʻa e ʻaonga mei aí ʻi he hoko ko e toko taha ako faivelenga ki he Tohi Fakamatala lahi ʻa e ʻOtuá? ʻOkú ke moʻui ʻo fehoanaki mo e Tohi Tapú pea ʻokú ke fakahāhā ʻa hono ngaahi moʻoní ki he niʻihi kehé? Kapau ʻoku pehē, ʻe lava ke ke fakatuʻamelie atu ke sio ki he ikuna kakato ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá, ʻo fakahoko ʻa e fakalāngilangi ki heʻetau Faiako Maʻongoʻongá, ko e ʻEiki Hau ko Sihová.
Ko e Hā ʻa e Meʻa Kuó Ke Akó?
◻ Ko e hā ʻa e meʻa ʻe hoko ʻo kapau te tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí?
◻ ʻI he founga fē ʻoku aʻusia ai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi meia Sihová ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo kau ki he akó?
◻ Ko e hā ʻa e ola ʻaonga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ki he founga mo e anga ʻo ʻetau fakakaukaú?
◻ ʻI he founga fē ʻoku hoko ʻo ʻaonga ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻi he fekauʻaki mo hoto vā mo e kakai kehé?
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
ʻOku fakahā mai ʻe he ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mei he ʻOtuá ʻa e founga ke tau ʻaʻeva ai mo e ʻOtuá, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Noá
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Ko e kakai mei he ngaahi puleʻangá kotoa ʻoku nau ʻaukolo ki he moʻunga ʻo Sihová