LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w92 2/1 p. 10-15
  • Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie Maʻá e Kakai Kotoa

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie Maʻá e Kakai Kotoa
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Ngaahi Pole ke Fakaleleiʻi
  • Huhuʻí: Ko e ʻUfiʻufi
  • Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie
  • Ko Hai Naʻá Ne Tokonaki ʻa e Huhuʻí?
  • “Kuo Lava Hono Fai Kakato!”
  • ʻOku Tokonaki Mai ʻe Sihova “ha Huhuʻi ko e Fetongi ʻo e Tokolahi”
    ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
  • Huhuʻí—Meʻaʻofa Lahi Taha ʻa e ʻOtuá
    Ko e Hā ʻOku Lava ke Akoʻi Mai ʻe he Tohi Tapú?
  • Ko e Huhuʻí—Meʻaʻofa Lahi Taha ʻa e ʻOtuá
    Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
  • ʻOku Anga-Fēfē ʻa e Hoko e Feilaulau ʻa Sīsuú “ko ha Huhuʻi ʻo ha Tokolahi”?
    Tali ʻo e Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1992
w92 2/1 p. 10-15

Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie Maʻá e Kakai Kotoa

“Ko e Fanautama ʻa tangata naʻe ʻikai te ne haʻu ke maʻu sevaniti, ka ke sevaniti pe ʻe ia, pea ke tuku ʻene moʻui ke huhuʻiʻaki ha tokolahi, heʻene fetongi kinautolu.”​—MĀTIU 20:28.

1, 2. (a) Ko e hā ʻe lava ai ke pehē ko e huhuʻí ko e foaki ʻofa lahi taha ia ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá? (e) Ko e hā ʻa e ʻaonga ʻe maʻu mei hono fai ha fekumi ki he huhuʻí?

KO E huhuʻí ko e foaki ʻofa lahi taha ia ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Koeʻuhi “ʻoku tau maʻu ni ʻa e huhuʻi,” te tau malava ke maʻu ʻa e “fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahala.” (ʻEfesō 1:7) Ko e makatuʻunga ia ʻo e ʻamanaki ki he moʻui taʻengatá, tatau ai pē pe ʻi hēvani pe ʻi he māmani ko ha palataisí. (Luke 23:43; Sione 3:16) Pea naʻa mo e taimi ni ʻe malava ke maʻu ʻe he kau Kalisitiané ha tuʻunga maʻa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá koeʻuhi ko e meʻá ni.​—Fakahā 7:14.

2 Ko ia ai, ko e huhuʻí ʻoku ʻikai ko ha faʻahinga meʻa taʻe mahino pe taʻe pau. Koeʻuhi ʻoku ʻi ai hono tuʻunga fakalao ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e ʻOtuá, ʻoku fakahoko mai ʻe he huhuʻí ʻa e ngaahi ʻaonga moʻoni mo e ʻaonga hā mai. Ko e ngaahi tafaʻaki ʻo e tokāteline ko ʻení “ʻoku ʻilongataʻa” nai. (2 Pita 3:16) Ka te ke ʻilo ʻoku ʻaonga lahi ha feinga ke fekumi fakaʻauliliki ki he huhuʻí, he ʻokú ne fakahā mai ʻa e ʻofa lahi ʻaupito ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ke puke ʻa e ʻuhinga ʻo e huhuʻí ko e maʻu ia ʻa e mahino ʻo e tuʻunga tefito ʻo e “koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa” taʻemahakulea ʻa e ʻOtuá.​—Loma 5:8; 11:33.

Ko e Ngaahi Pole ke Fakaleleiʻi

3. Ko e hā naʻe pau ai ke hoko ʻa e huhuʻí, pea ko e hā naʻe ʻikai lava ai ke tukunoaʻi pē ʻe he ʻOtuá ʻa e angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?

3 Naʻe pau ke fai ʻa e huhuʻí koeʻuhi ko e angahala ʻa e ʻuluaki tangatá, ko ʻĀtama, ʻa ia naʻá ne fakatukufakaholo mai ki hono hakó ʻa e meʻa ko e puke, mahamahaki, mamahi, mo e langa. (Loma 8:20) Ko e meʻa ʻi he angahala tukufakaholó, ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi hako kotoa ʻo ʻĀtamá ko e “fanau ʻo e houhau,” ʻo taau ke mate. (ʻEfesō 2:3; Teutalōnome 32:5) Naʻe ʻikai lava ke tukulolo ʻa e ʻOtuá ki ha ngaahi ongo ʻo mavahe mei he ngaahi tefitoʻi moʻoní pea fakamolemoleʻi noaʻia pē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku fakahā ʻe heʻene Folofolá tonu ko e “totogi oe agahala koe mate.” (Loma 6:23, PM) Kapau naʻe tukunoaʻi ʻa e angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ne mei pau leva ki he ʻOtuá ke ne liʻaki hono ngaahi tuʻunga māʻoniʻoní, ke maumauʻi hono tuʻunga fakamaau totonú! (Siope 40:8) Ka “koe agatonu moe fakamāu koe tuuga ia o [e] afioaga [ae Otua].” (Sāme 89:14, PM) Ka ʻi ai ha maleʻei mei he tuʻunga angatonú ʻi he tafaʻaki ʻa e ʻOtuá ko e fakalototoʻaʻi ai pē ia ʻo e maumau laó pea ʻe fakavaivaiʻi ai hono tuʻunga ko e Hau Fakalevelevá.​—Fehoanaki mo Koheleti 8:11.

4. Ko e hā ʻa e ngaahi pole naʻe langaʻi ʻi he angatuʻu ʻa Sētané?

4 Naʻe toe pau ke fakaleleiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi pole kehe naʻe langaʻi ʻe he angatuʻu ʻa Sētané, ko e ngaahi pole ʻoku mahuʻinga lahi ange ia ʻi he faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe fakaongoongokoviʻi ʻe Sētane ʻa e huafa lelei ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻene tukuakiʻi ʻa Sihova ko e tokotaha loi mo pule fakaaoao fefeka ʻa ia naʻá ne fakamasivaʻi ʻene ngaahi meʻamoʻuí ʻi he ʻilo mo e tauʻatāina. (Sēnesi 3:1-5) ʻIkai ko ia pē, ne ʻai ai ʻe Sētane ʻa e ʻOtuá ke hā ko e tokotaha ʻoku ʻikai te ne malava ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ʻaki hono fakahā fakangalingali naʻá ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke fakafonu ʻa e māmaní ʻaki ʻa e faʻahinga angatonu ʻo e tangatá. (Sēnesi 1:28; ʻAisea 55:10, 11) Naʻe toe fakalotolahiʻi ʻe Sētane ʻa ia pē ke ne lauʻikoviʻi ʻa e kau sevāniti mateaki ʻa e ʻOtuá, ʻo ne pehē ko ʻenau tauhi kiate Iá koeʻuhi pē ko ha ngaahi ʻuhinga siokita. Ko ʻene pole naʻe pehē kapau ʻe tuku ke nau faingataʻaʻia heʻikai ke ʻi ai ha taha ʻiate kinautolu ʻe kei nofo maʻu ʻo mateaki ki he ʻOtuá!​—Siope 1:9-11.

5. Ko e hā naʻe ʻikai ke tukunoaʻi ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi pole ʻa Sētané?

5 ʻE ʻikai ke taʻetokangaʻi ʻa e ngaahi pole ko ʻení. Kapau ʻe tuku taʻe fai hano tali, ko e falala mo e poupou ki he pule ʻa e ʻOtuá ʻe iku ʻo keina ʻo ʻosi. (Palōvepi 14:28) Kapau ʻe fakaʻau ke kovi ʻa e laó mo e tuʻunga maaú, ʻikai ʻe hoko ʻa e maveuveu ʻi he kotoa ʻo e ʻuniveesí? Naʻe pau ke fakatonuhiaʻi ʻe he ʻOtuá hono tuʻunga-haú koeʻuhi ko ia tonu mo ʻene ngaahi founga māʻoniʻoní. Naʻá ne fakaʻatā ai ʻene kau sevāniti angatonú ke fakahāhā ʻenau mateaki taʻealamotuhia kiate iá. Ko hono ʻuhingá ko ʻene tuku ke feangainga mo e tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻo e tangata angahalaʻiá ʻi ha founga ke fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi pole mahuʻinga tahá. Naʻá ne folofola ki mui ki he kakai ʻIsilelí: “Ko au, ko au pe ia ʻoku ou tamateʻi hoʻo ngaahi angahala, koeʻuhi pe ko au.”​—ʻAisea 43:25.

Huhuʻí: Ko e ʻUfiʻufi

6. Ko e hā fua ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohitapú ke ne fakamatalaʻi ʻa e founga hono fakahaofi ʻe he ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?

6 ʻI he Sāme 92:5, ʻoku tau lau ai ʻo pehē: “Hono ʻikai kafakafa hoʻo ngaahi ngaue, ʻe Sihova! Pea ʻoku loloto ʻaupito hoʻo ngaahi fakakaukau na.” Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ʻa e feinga lahi kae malava ke mahino ʻa e meʻa kuo fai ʻe he ʻOtuá maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. (Fehoanaki mo Sāme 36:5, 6) Ko e meʻa fakafiefiá, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he Tohitapú ke tau maʻu ʻa e mahino ʻaki hono ngāueʻaki ha ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakahā pe fakamatalaʻi ʻa e ngaahi ngāue molumalu ʻa e ʻOtuá mei he ngaahi tafaʻaki kehekehe. ʻOku lāulea ʻa e Tohitapú ki he huhuʻí ʻi he ngaahi tafaʻaki ko e fakatau, fakalelei, fakatupuhōifuaʻanga, mo e fakamolemole. (Sāme 49:8; Tāniela 9:24; Kalētia 3:13, NW; Kolose 1:20; Hepelū 2:17, NW) Ka ʻoku mahalo ko e lea ʻoku lelei taha ʻene fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻá ni ko e lea ko ia naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū tonu ʻia Mātiu 20:28, PM: Koe Foha oe tagata, nae ikai haʻu ia ke tauhia ia, ka ke tauhi, bea ke foaki ene moui koe huhui [faka-Kalisi, lyʹtron] oe toko lahi.”

7, 8. (a) Ko e hā ʻoku tau ako mei he foʻi lea faka-Kalisi mo e faka-Hepelū ʻo kau ki he huhuʻí? (e) Fakatātaaʻi pē ʻoku fēfē ʻa e kaunga ʻo e huhuʻí ki he fakafehoanaki-mālié?

7 Ko e hā ʻa e huhuʻí? Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e lyʹtron ko e haʻu ia mei he foʻi veape ko hono ʻuhingá “ke tuku ange.” Naʻe ngāueʻaki ke fakamatalaʻi ha paʻanga ʻoku totongi ko e fetongi ke tuku ange ha kau pōpula ʻi he taú. Kaekehe, ʻi he Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ko e foʻi lea ki he huhuʻí, ko e koʹpher, ko e haʻu ia mei he foʻi veape ko hono ʻuhingá ke “ʻufiʻufi.” Ko e fakatātā, naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia Noa ke ʻufiʻufi (ka·pharʹ) ʻa e ʻaʻaké ʻaki ʻa e valitā. (Sēnesi 6:14, NW) Ko ia, mei he tafaʻaki ko eni, ko e huhuʻí, pe ko e fakamolemole ki he ngaahi angahalá, ko hono ʻuhingá ko e ʻufiʻufi ʻa e ngaahi angahalá.​—Sāme 65:3.

8 ʻOku fakahā ʻe he Theological Dictionary of the New Testament ko e koʹpher “ʻoku ʻuhinga maʻu pē ko e meʻa tatau,” pe meʻa fakafehoanaki-mālie. Ko ia, ko e ʻufiʻufi (kap·poʹreth) ʻo e ʻaʻake ʻo e kovinanité naʻe fehoanaki ia mo e fōtunga ki he ʻaʻaké tonu. Tatau tofu pē mo ia, ʻi he felāveʻi mo e fakamolemole ʻo e angahalá, pe huhuʻí, ʻoku tuʻutuʻuni ʻa e fakamaau fakaeʻotuá ko e ‘moʻui ki he moʻui, mata ki he mata, nifo ki he nifo, nima ki he nima, vaʻe ki he vaʻe.’ (Teutalōnome 19:21) Kaekehe, ʻi he ngaahi taimi ʻe niʻihi, ʻe lava ke fakatōliʻa ʻa e fakamaaú ʻo kapau ʻoku foaki ha meʻa tatau ko e fetongi ʻo e tautea totonú. Ko e fakatātā: ʻOku lea ʻa e tohi ʻEkisoto 21:28-32 ʻo kau ki ha pulu ʻokú ne ʻohofi ha taha ʻo mate. Kapau ko e tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e pulú ʻokú ne ʻilo ʻa e fakatuʻutāmaki ʻa e pulú kae ʻikai te ne fai ha tokanga totonu, naʻe malava ke fekauʻi ia ke ne ʻufiʻufi, pe totongi, ʻa e moʻui ʻa e tokotaha ko ia naʻe maté ʻaki ʻene moʻui ʻaʻaná! Kae, fēfē kapau ko e tokotaha ʻoku ʻaʻana ʻa e pulú naʻe ʻikai ko hono foʻui kakato ʻoʻona? ʻE fiemaʻu kiate ia ha koʹpher, ha faʻahinga meʻa ke ʻufiʻufi ʻene halá. Naʻe malava ʻe he kau fakamaau kuo fakanofó ke tuku kiate ia ke ne fai ha huhuʻi, pe moʻua, ko e totongi tuku ange.

9. ʻOku fēfē hono fakatātaaʻi ʻe he tuʻunga ʻo kau ki he ʻuluaki fānau ʻa e kakai ʻIsilelí ʻa e fiemaʻu ke tonu matematē ʻa e totongi ke tuku angé?

9 Ko e toe foʻi lea faka-Hepelū ʻoku felāveʻi mo e “huhuʻi” ko e pa·dhahʹ, ko e foʻi veape ʻoku fakatuʻunga hono ʻuhingá ko e “tuku ange.” ʻI he tohi Nōmipa 3:39-51, NW ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e tuʻunga totonu matematē naʻe pau ke aʻu ki ai ʻa e mahuʻinga ʻo e tuku angé. Koeʻuhi naʻe fakahaofi ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuluaki fānau ʻa e kakai ʻIsilelí mei he tāmateʻi fakalao ko ia ʻi he Lakaatu he 1513 K.M., naʻe maʻu kinautolu ʻe he ʻOtuá ko ʻene meʻa. Ko ia ai, naʻe malava ke ne fiemaʻu mei he ʻuluaki fānau tangata kotoa ʻa e kakai ʻIsilelí ke nau fai tauhi kiate ia ʻi he temipalé. Ka neongo ia, naʻe tali ʻe he ʻOtuá ke ʻi ai ha “totongi tuku ange” (pidh·yohmʹ, ko e nauna ʻoku toʻo mei he pa·dhahʹ), ʻo ne tuʻutuʻuni: “Toʻo ʻa e kau Livai maʻaku . . . ko e fetongi ʻo e kau ʻolopoʻou tangata ʻo haʻa Isileli.” Ka naʻe pau ke tatau ʻa e fakafetongí. Naʻe fai ʻa e tohi kakai ʻo e matakali Livaí: naʻe toko 22,000 ʻa e tokolahi ʻo e kakai tangatá. Ko hono hokó, naʻe fai ʻa e tohi kakai ʻo e ʻuluaki fānau tangata ʻa e kakai ʻIsilelí: Ko e kakai tangatá naʻe toko 22,273. ʻI hono fai pē ha “totongi ke huhuʻi” ko e sikeli ʻe nima ki he tokotaha kotoa pē, naʻe malava ke tuku ange pe ʻai ke ʻatā ai mei he fai ngāue ʻi he temipalé ʻa e ʻuluaki fānau ʻe toko 273 naʻe toé.

Ko e Huhuʻi Fehoanaki-Mālie

10. Ko e hā naʻe ʻikai malava ai ʻe he feilaulau ʻaki ʻa e fanga manú ke ne ʻufiʻufi feʻungamālie ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?

10 ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ki muʻá kuo pau ke hoko ha huhuʻi ko e meʻa tatau ki he meʻa ʻokú ne fetongí, pe ʻufiʻufí. Ko e ngaahi feilaulau ʻaki ʻa e fanga manú naʻe fai ʻe he kau tangata ʻo e tuí ʻo talu meia ʻĒpelí heʻikai ke malava moʻoni ke ne ʻufiʻufi ʻa e ngaahi angahala ʻa e tangatá, koeʻuhi ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku nau māʻolunga ange ʻi he fanga manú. (Sāme 8:4-8) Ko ia naʻe malava ai ʻe Paula ke ne tohi ʻo pehē “ʻoku ʻikai malava ke ʻave angahala ʻe he toto ʻo e fanga pulu mo e fanga kosi.” Ko e ngaahi feilaulau peheé naʻe fakahoko pē ko e ʻufiʻufi ʻi ha founga fakaefakatātā, ʻi he tuʻamelie ki he huhuʻi ʻe toki hoko mai.​—Hepelū 10:1-4.

11, 12. (a) Ko e hā naʻe ʻikai fiemaʻu ai ke mate fakaefeilaulau ha laui afeʻi miliona ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ke ʻufiʻufi ʻa e angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? (e) Ko hai pē ʻa e tokotaha naʻe malava ke hoko ko e “huhuʻi fehoanaki-mālie,” pea ko e hā ʻa e taumuʻa ʻoku fakahoko ʻi heʻene maté?

11 Ko e huhuʻi ko ʻeni naʻe fakatātaaʻí naʻe pau ke hoko ko e meʻa tatau matematē mo ʻĀtama, koeʻuhi ko e tautea ko e mate ʻa ia naʻe fakahoko totonu ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtamá naʻe iku ai ki he fakamalaʻia ʻo e matakali ʻo e tangatá. ʻOku pehē ʻe he 1 Kolinitō 15:22: “ʻOku mate kotoa pe ʻia Atama.” Ko ia naʻe ʻikai ke fiemaʻu ki he laui afeʻi miliona ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ke nau mate ko e feilaulau ke fehoanaki ki he tokotaha taki taha ʻo e hako ʻo ʻĀtamá. “Nae hoko mai ae agahala ki mamani, moe mate mei he agahala, i he tagata be taha [ʻĀtama].” (Loma 5:12, PM) Pea koeʻuhi ko e “fou mai ʻi ha tangata ʻa e mate,” ko e tuku ange ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe toe lava pē ke “fou mai ʻi ha tangata.”​—1 Kolinitō 15:21.

12 Ko e tangata ʻe malava ke fakahoko ai ʻa e huhuʻí naʻe pau ke ne hoko ko e tangata haohaoa ʻi he kakano mo e toto​—ko e tokotaha tatau matematē mo ʻĀtama. (Loma 5:14) Ko ha meʻa moʻui ʻi he laumālie pe ko e “tangata ʻOtua” ʻe ʻikai ke palanisi ia ʻi he meʻafua ʻo e fakamaau totonú. Ko ha tangata haohaoa pē, ko ha taha ʻoku ʻikai ke ʻi he malumalu ʻo e tautea mate naʻe fai kia ʻĀtamá, ʻe malava ke ne foaki “ha huhuʻi fehoanaki-mālie,” ko ha tokotaha ʻoku fehoanaki-mālie fakaʻaufuli kia ʻĀtama. (1 Tīmote 2:6, NW)a ʻI heʻene loto ki ai ke feilaulauʻi ʻene moʻuí, ko e “Atama fakamui” ko ení te ne malava ke totongi ʻa e angahala ʻa e “uluaki tagata ko Atama.”​—1 Kolinitō 15:45, PM; Loma 6:23.

13, 14. (a) ʻE maʻu ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ha ʻaonga mei he huhuʻí? Fakamatalaʻi. (e) ʻE fēfē ʻa e maʻu ʻe he hako ʻo ʻĀtamá ʻa e ʻaonga ʻo e huhuʻí? Fakatātaaʻi.

13 Kaekehe, ʻe ʻikai ke ʻaonga ʻa e huhuʻí kia ʻĀtama pea pehē kia ʻIvi foki. Naʻe hā ʻa e meʻá ni ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e Lao ʻa Mōsesé: “Pea ʻe ʻikai te mou tali totongi ke moʻui ai ʻa e fakapo, ʻa ia kuo fakamāumatea.” (Nōmipa 35:31) Naʻe ʻikai ke kākaaʻi ʻa ʻĀtama, ko ia ko ʻene fai angahalá naʻá ne fai loto-lelei ki ai. (1 Tīmote 2:14) Naʻe hangē naʻá ne fakapoongi hono hakó kotoa, he naʻa nau toki maʻu ʻa e angahalaʻia tukufakaholó meiate ia, ʻo nau hoko mai ai ki he malumalu ʻo e tautea ko e maté. ʻOku mahino, naʻe taau pē ke mate ʻa ʻĀtamá, he ʻi hono tuʻunga ko e tangata haohaoá, naʻá ne loto-lelei ke fili ke talangataʻa ki he lao ʻa e ʻOtuá. ʻE mātuʻaki hoko ko e fepaki ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoni ʻa Sihová ke fakahoko ʻa e ʻaonga ʻa e huhuʻí kia ʻĀtama. Kaekehe, ko e totongi ʻa e mahuʻinga ʻo e angahala ʻa ʻĀtamá, ʻokú ne tokonaki ke tāmateʻi ʻa e tautea mate ki he hako ʻo ʻĀtamá! (Loma 5:16) ʻI ha tuʻunga fakalao, ko e mālohi fakaʻauha ʻo e angahalá ʻoku tuʻusi ia mei hono tupuʻangá. Ko e tokotaha naʻá ne fai ʻa e huhuʻí ʻokú ne ‘kamata ʻa e mate maʻá e tangata taki taha,’ ʻo ne fuesia ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e angahala ki he kotoa ʻo e fānau ʻa ʻĀtamá.​—Hepelū 2:9; 2 Kolinitō 5:21; 1 Pita 2:24.

14 Ko e fakatātā: Fakakaukau atu ki ha fale ngāue lahi ʻoku laui teau ʻa e kau ngāue aí. ʻI he taʻeangatonu ʻa e pule ʻo e fale ngāué ʻoku hulu ai ʻa e moʻua ʻa e pisinisí ʻo ʻikai lava ke totongi; pea tāpuni ai ʻa e fale ngāué. ʻOku ʻikai maʻu ha ngāue ʻa e kau ngāué ko eni ʻe laui teaú he taimí ni pea ʻoku ʻikai ke lava ʻo totongi honau ngaahi moʻuá. Kuo faingataʻaʻia ʻa honau ngaahi hoa malí, fānaú, ko kinautolu ʻoku moʻua ki ai ʻa e pisinisí, koeʻuhi ko e ngāue kovi ʻa e tangata pē ʻe taha! Hili ia ʻoku hoko mai leva ha tokotaha maʻu koloa mo ʻofa mo fie tokoni ʻa ia ʻokú ne totongi ʻa e ngaahi moʻua ʻo e kautahá kae toe fakaava ʻa e fale ngāué. ʻI he tāmateʻi ʻa e moʻua ko ʻení, ʻoku hoko ai ʻa e tokoni ki he tokolahi ʻo e kau ngāué, ki honau ngaahi fāmilí, mo kinautolu naʻe moʻua ki ai ʻa e kautahá. Ka ʻoku kau ʻa e tokotaha naʻe ʻuluaki pule ngāué ʻi he tuʻumālie foʻou ko ʻení? ʻIkai, ʻoku nofo pilīsone ia pea ko e mole ʻaupito ia ʻa e ngāué meiate ia! ʻI ha founga meimei tatau, ko e tāmateʻi ko ʻeni ʻo e moʻua naʻe fakahoko mai ʻe ʻĀtamá te ne ʻomai ki he laui miliona ʻo hono hakó ʻa e ngaahi ʻaonga​—kae ʻikai ke kau ki ai ʻa ʻĀtama.

Ko Hai Naʻá Ne Tokonaki ʻa e Huhuʻí?

15. Ko hai pē te ne lava ʻo tokonaki ʻa e huhuʻi ki he faʻahinga ʻo e tangatá, pea ko e hā hono ʻuhingá?

15 Ko e lau ʻeni ʻa e tangata-tohi-sāmé: “Talaʻehai ʻoku lava ʻe ha taha ke huhuʻi ha taha, pe ke ʻange kia Elohimi hano tatala: (ʻIo ko e huhuʻi honau laumalie ʻoku fuʻu mamafa, pea kuo pau ke tuku ai pe ʻo taʻengata).” ʻOku pehē ʻe he The New English Bible ko e totongi huhuʻí naʻe “ʻikai ʻaupito malava ke ne totongi ia.” (Sāme 49:7, 8) Ko ia, ko hai te ne tokonaki ʻa e huhuʻí? Ko Sihova pē te ne lava ke tokonaki ha “Lami” haohaoa “ʻoku ne ʻave ʻa e angahala ʻa māmani.” (Sione 1:29) Naʻe ʻikai ke fekau mai ʻe he ʻOtuá ha ʻāngelo ke ne fakahaofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻá ne fai ʻa e feilaulau māʻolunga taupotu ʻi hono fekau mai hono ʻAlo-tofu-pē-ʻe-tahá, ʻa e tokotaha “ko hono fiefiaaga.”​—Palōvepi 8:30, PM; Sione 3:16.

16. (a) Naʻe fēfē ʻa e hoko mai ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ke fāʻeleʻi ko e tangata haohaoá? (e) Ko e hā naʻe malava ke uiʻaki ʻa Sīsū ʻi ha ʻuhinga fakalao?

16 ʻI heʻene loto-lelei ke ne kau ʻi he fokotuʻutuʻu fakaeʻotuá, naʻe hanga ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo “fakamasivesivaʻi ʻe ia ia” mei hono anga fakahēvaní. (Filipai 2:7) Naʻe hiki hifo ʻe Sihova ʻa e ivi-moʻui mo e sīpinga ʻo e ʻulungaanga ʻo hono ʻAlo ʻuluaki fakatupú fakahēvaní ki he manava ʻo e taupoʻou Siu naʻe hingoa ko Mele. Pea naʻe ‘fakamalumalu ia’ ʻe he laumālie māʻoniʻoní, ʻo fakapapauʻi ko e tamasiʻi ʻe tupu ʻi hono manavá ʻe hoko ko e māʻoniʻoni, ʻo mātuʻaki ʻatā mei he angahalá. (Luke 1:35; 1 Pita 2:22) ʻI heʻene hoko ko e tangatá, ʻe ui ia ko Sīsū. Ka ʻi he ʻuhinga fakalao, naʻe lava ke ui ia ko e ‘ʻAtama hono ua,’ he naʻá ne fehoanaki fakaʻaufuli mo ʻĀtama. (1 Kolinitō 15:45, 47) Ko ia naʻe lava ʻe Sīsū ke foaki ʻe ia pē ia ʻi he feilaulau ko e “lami taʻemele mo taʻeʻila” ko e huhuʻi maʻá e faʻahinga ʻo e tangata angahalaʻiá.​—1 Pita 1:18, 19.

17. (a) Ko hai ke totongi ki ai ʻa e huhuʻí, pea ko e hā hono ʻuhingá? (e) Koeʻuhi ko e ʻOtuá ʻokú ne fakatou tokonaki peá ne maʻu ʻa e huhuʻí, ko e hā ʻoku toe fai ai ʻa e fakafetongí?

17 Kaekehe, ko hai ʻe totongi ki ai ʻa e huhuʻí? ʻI he laui senituli kuo kikihiʻi ʻe he kau faifekau ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻo pehē naʻe totongi kia Sētane ko e Tēvoló. Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ʻo e tangatá kuo “fakatau kia” angahala pea kuo nau hoko ai ki he malumalu mo e pule ʻa Sētané. (Loma 7:14; 1 Sione 5:19) Ka ko Sihova, ʻikai ko Sētane, ʻokú ne “fakahoko totonu ʻa e tautea” ki he faihalá. (1 Tesalonaika 4:6, NW) Ko ia ai, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatala ʻe he Sāme 49:7, PM, ko e huhuʻí ke totongi “ki he Otua.” Ko Sihova naʻá ne ʻai ke malava ʻa e huhuʻí, ka ʻi he hili hono feilaulauʻi ʻa e Lami ʻa e ʻOtuá, naʻe pau ke totongi ki he ʻOtuá ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene huhuʻí. (Fehoanaki mo Sēnesi 22:7, 8, 11-13; Hepelū 11:17) ʻOku ʻikai ke fakasiʻisiʻi ai ʻe he meʻá ni ʻa e huhuʻí ke taʻe ʻi ai hano taumuʻa, ke hoko ko ha fefetongiʻaki pē, ʻo hangē nai ko ha paʻanga ʻoku toʻo mei ha kato ʻe taha ʻo faʻo ki ha kato kehe. Ko e huhuʻí ʻoku ʻikai ko ha fetongi pē ka ko ha fehūʻaki fakalao. Naʻe fokotuʻu maʻu ʻe Sihova ʻene pikitai ki heʻene ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní ʻi he fakamatematē ke totongi ʻa e huhuʻí​—neongo ko ha mole lahi kiate ia.​—Sēmisi 1:17.

“Kuo Lava Hono Fai Kakato!”

18, 19. Ko e hā naʻe pau ai ke mamahi ʻa Sīsuú?

18 ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 33 T.S., ko e taimi ia ke totongi ai ʻa e huhuʻí. Naʻe puke pōpula ai ʻa Sīsū ʻi hono tukuakiʻi loi, ʻo fakamaauʻi ʻoku halaia, pea tuki faʻo ki he ʻakau ʻo e fakapō. Naʻá ne lotu ki he ʻOtuá ʻi he “fuʻu kalanga, mo e tangi loʻimata” koeʻuhi ko e langa mamahi mo e fakahaeaʻi naʻe kau ki aí. (Hepelū 5:7) Naʻe pau kia Sīsū ke ne mamahi pehē? ʻIo, he ʻi heʻene tauhimaʻu ʻene “maʻoniʻoni, mo ʻataʻatā mei he kovi, mo taʻemele; ha taha kuo mavahe mei he kakai angahala,” ʻo aʻu ki he ngataʻangá, ne fakapapauʻi ai ʻe Sīsū ke fakaʻosi ʻa e poleʻi ʻo e angatonu ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá.​—Hepelū 7:26.

19 Naʻe toe hoko foki ʻa e mamahi ʻa Kalaisí ko e fakahaohaoaʻi ai ia ki hono tuʻunga ko e Taulaʻeiki Lahi ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI heʻene peheé, ʻe ʻikai te ne hangē ko ha taha ʻoku fai ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahinohino pē ʻo taʻe kau ai mo ʻene ongoʻi. “He ko e meʻa kuo ne mamahi ai ʻe ia ʻi hono ʻahiʻahiʻi, ʻoku ne lava ke tokoni ai kiate kinautolu ʻoku ʻahiʻahiʻi.” (Hepelū 2:10, 18; 4:15) ʻI heʻene mānava fakaʻosí, naʻe kaila leʻo ai ʻa Sīsū ʻi he ikuna “kuo lava hono fai kakato!” (Sione 19:30, NW) Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene fakamoʻoniʻi ʻene angatonu ʻaʻaná ka naʻá ne lavameʻa ai ʻi hono fakatoka ʻa e makatuʻunga ke maʻu ai ʻa e fakamoʻuí ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá​—ka ko e toe mahuʻinga angé ko hono fakatonuhiaʻi ai ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová!

20, 21. (a) Ko e hā naʻe fokotuʻu ai ʻa Sīsū mei he pekiá? (e) Ko e hā naʻe “moʻui hake” ai ʻa Sīsū “ʻi he laumālie”?

20 Kaekehe, ʻi he founga fē ke fakahoko totonu ai ʻa e huhuʻi ki he faʻahinga ʻo e tangata angahalaʻiá? ʻAfē? Anga-fēfē? Ko e ngaahi meʻá ni naʻe ʻikai ke tuku ke hoko noa pē. ʻI he ʻaho hono tolu hili ʻa e pekia ʻa Kalaisí, naʻe fokotuʻu ia ʻe Sihova mei he pekiá. (Ngāue 3:15; 10:40) ʻI he ngāue mahuʻinga ko ʻení, ko ha meʻa naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he kau fakamoʻoni sio pau ki ai ʻe laui teau, naʻe ʻikai ke ngata pē hono fakapaleʻi ʻe Sihova ʻa e ngāue angatonu ʻa hono ʻAló ka naʻá ne foaki kiate ia ʻa e faingamālie ke fai ke ʻosi ʻene ngāue huhuʻí.​—Loma 1:4; 1 Kolinitō 15:3-8.

21 Ko Sīsū “naʻe moʻui hake ʻi he laumalie,” ko hono sino fakamatelié naʻe tuku ia ʻi ha founga ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi. (1 Pita 3:18, NW; Sāme 16:10; Ngāue 2:27) ʻI he tuʻunga ko e meʻa moʻui ʻi he laumālié, ko Sīsū kuo ʻosi toetuʻú naʻá ne malava ai ke foki ki hēvani ʻi he ikuna. ʻOku pau naʻe ʻikai ke faʻa mataʻofi ʻa e fiefia ʻi hēvani ʻi he meʻa ko ʻeni naʻe hokó! (Fehoanaki mo Siope 38:7.) Naʻe ʻikai ko e foki ʻa Sīsū ke fakafiefiaʻi pē hono talitalí. Naʻá ne foki ke fai ʻa e ngāue kehe, kau ai hono ʻai ke malava ki he faʻahinga ʻo e tangata fakakātoa ke maʻu ʻa e ʻaonga mei heʻene huhuʻí. (Fehoanaki mo Sione 5:17, 20, 21.) Ko e founga naʻá ne fakahoko ai ʻa e meʻá ni pea mo hono ʻuhinga ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻe fai ʻa e lau ki ai ʻi he kupu ko ʻeni ʻoku hokó.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ngāueʻaki heni, an·tiʹly·tron, ʻoku ʻikai ke toe ʻasi ia ʻi ha feituʻu ʻi he Tohitapú. ʻOku ʻi ai ʻene kaunga ki he foʻi lea naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ki he huhuʻi (lyʹtron) ʻia Mark 10:45. Kaekehe, ko e The New International Dictionary of New Testament Theology ʻokú ne fakahā atu ko e an·tiʹly·tron ‘ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e fakafetongi.’ ʻOku feʻungamālie, ʻa e fakahā ʻe he New World Translation ko e “huhuʻi fehoanaki-mālie.”

Ngaahi Fehuʻi Fakamanatu

◻ Ko e hā ʻa e ngaahi pole ʻa ia ʻoku mahuʻinga lahi ange ia ʻi hono fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?

◻ Ko e hā hono ʻuhinga ke “huhuʻi” ai ʻa e kau faiangahalá?

◻ Ko hai ke fehoanaki-mālie ki ai ʻa Sīsuú, pea ko e hā hono ʻuhingá?

◻ Ko hai naʻá ne tokonaki ʻa e huhuʻí, pea ko hai ke totongi ki aí?

◻ Ko e hā naʻe pau ai ke fokotuʻu hake ʻa Kalaisi mei he maté ko e laumālie?

[Fakatātā ʻi he peesi 13]

Ko e ngaahi feilaulau ʻaki ʻa e fanga manú naʻe ʻikai ke malava ke ne ʻufiʻufi ʻa e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá; naʻa nau fakatātaaʻi ʻa e feilaulau lahi ange ʻe hoko mai

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share