“Leo”
“Kuo ofi ae gataaga oe mea kotoabe: koia mou . . . leo ke lotu.”—1 PITA 4:7, PM.
1. Ko e hā ʻa e kaveinga naʻe akoʻi ʻe Sīsuú?
ʻI HE taimi naʻe ʻi māmani ai ʻa Sīsū Kalaisí, ko e kaveinga naʻá ne akoʻí ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Fakafou ʻi he Puleʻanga ko iá, ʻe fakatonuhiaʻi ai ʻe Sihova ʻa hono tuʻunga-hau fakalevelevá pea fakamāʻoniʻoniʻi ʻa hono huafá. Ko ia ai, naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa ʻene kau ākongá ke nau lotu ki he ʻOtuá: “Ke hoko mai ho puleʻangá. Ke fai ho finangaló, ʻo hangē ko ia ʻi hēvaní, ke pehē foki ʻi māmani.” (Mt. 4:17; 6:9, 10, NW) Ko e Puleʻanga ko iá kuo vavé ni ʻaupito ke ne ʻomai ʻa e ngataʻanga ki he māmani ʻo Sētané peá ne tokangaʻi leva ʻa hono fai ʻo e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he kotoa ʻo e māmaní. Hangē ko ia ne tomuʻa tala ʻe Tanielá, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá “te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia [lolotongá], kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.”—Tan. 2:44.
2. (a) ʻE anga-fēfē hono ʻiloʻi ʻe he kau muimui ʻo Sīsuú kuó ne ʻi he mafai ʻo e Puleʻangá? (e) Ko e hā ha toe meʻa ʻe fakahaaʻi ʻi he fakaʻilongá?
2 Koeʻuhi ko e hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá naʻe mahuʻinga lahi ki he kau muimui ʻo Sīsuú, naʻa nau ʻeke kiate ia: “Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo ʻi aí mo e fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻá?” (Mt. 24:3, NW) ʻE ʻomai ha fakaʻilonga hā mai ʻi he vakai atu ki he moʻoniʻi meʻa ko ia ko e ʻi ai ʻa Kalaisi ʻi he mafai ʻo e Puleʻangá ʻe taʻehāmai ki he faʻahinga ʻi he māmaní. Ko e fakaʻilonga ko iá ʻe faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi tafaʻaki kehekehe naʻe tomuʻa tala ʻi he Tohi Tapú. Fakatatau ki ai, ko e kau muimui ʻo Sīsū ʻe moʻui ʻi he taimi ko iá ʻe lava ke nau ʻiloʻi kuó ne kamata pule ʻi hēvani. ʻE toe fakaʻilongaʻi ai ʻa e kamataʻanga ʻo e vahaʻa taimi ʻoku ʻiloa ʻi he Tohi Tapú ko e “ngaahi ʻaho fakaʻosi” ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻo e ngaahi meʻá ʻa ia ʻokú ne lolotonga puleʻi ʻa e māmaní.—2 Tim. 3:1-5, 13, NW; Mt. 24:7-14.
Leʻo ʻi he Ngaahi ʻAho Fakaʻosí
3. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ke leʻo ʻa e kau Kalisitiané?
3 Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Kuo ofi ae gataaga oe mea kotoabe: koia mou fai fakabotoboto, mo leo ke lotu.” (1 Pita 4:7, PM) ʻE fiemaʻu ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú ke nau leʻo, ʻo siofi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní ʻo fakahaaʻi ai kuó ne ʻi ai ʻi he mafai ʻo e Puleʻangá. Pea ko ʻenau leʻó ʻe fiemaʻu fakavavevave ange ia ʻi he fakaofiofi ki he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotonga ʻo e ngaahi meʻá. Naʻe tala ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Mou leʻo: he ʻoku ʻikai te mou ʻilo pē hoko fakakū mai ʻa e ʻEiki ʻo e ʻapi [ke fakahoko ʻa e fakamaau ki he māmani ʻo Sētané].”—Mk. 13:35, 36.
4. Fakafaikehekeheʻi ʻa e fakakaukau ʻa e kakai ʻa ia ko e konga kinautolu ʻo e māmani ʻo Sētané mo e kau sevāniti ko ia ʻa Sihová. (Fakakau ai ʻa e puhá.)
4 Ko e kakaí fakalūkufua ʻoku nau ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa Sētané, pea kuo ʻikai te nau siofi ke ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa e ʻi ai ʻa Kalaisi ʻi he mafai ʻo e Puleʻangá. Ka ko e kau muimui moʻoni ʻo Kalaisí kuo nau leʻo pea nau ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga moʻoni ʻo e meʻa kuo hoko ʻi he senituli kuohilí. Talu mei he 1925, mo hono ʻiloʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e Tau I ʻa Māmaní mo e ngaahi meʻa naʻe hoko atu aí ʻoku fakapapauʻi moʻoni ai ko e ʻi ai ʻa Kalaisi ʻi he mafai ʻo e Puleʻanga fakahēvaní naʻe kamata ia ʻi he 1914. Ko ia naʻe kamata ai ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻo e ngaahi meʻa lolotonga ʻi he malumalu ʻo Sētané. Ko e kakai tokolahi ʻoku nau tokangá, neongo ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa hono ʻuhingá, ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e faikehekehe fakaofo ʻi he vahaʻa taimi ki muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní mo e vahaʻa taimi talu mei aí.—Sio ki he puha “Kamata ʻa e Kuonga Taʻemanonga.”
5. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke tau hokohoko atu ʻa e leʻó?
5 Ko ha meimei senituli eni he taimí ni, mo hono fakamoʻoniʻi ʻi he ngaahi meʻa fakalilifu ʻoku hoko takatakai ʻi he māmaní ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻOku siʻi ʻaupito ʻa e taimi ʻoku toe ki muʻa ke ʻoange ʻe Sihova kia Kalaisi ʻa e tuʻutuʻuni ke ne taki ʻa e ngaahi kongakau mālohi fakaeʻāngeló ki he māmani ʻo Sētané. (Fkh. 19:11-21) ʻOku tala ki he kau Kalisitiane moʻoní ke nau hanganaki leʻo. Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu fakavavevave ke hokohoko atu hono fai iá ʻi heʻetau toka fakakaukauʻi ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení. (Mt. 24:42) Kuo pau ke tau tokanga ai pē, pea ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa Kalaisí, kuo pau ke tau fakahoko ha ngāue makehe ʻi he māmaní kotoa.
Ngāue ʻi Māmani Lahi
6, 7. Kuo anga-fēfē ʻa e fakalakalaka ʻa e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí?
6 Ko e ngāue ʻoku fiemaʻu ke fai ʻe he kau sevāniti ʻa Sihová naʻe tomuʻa tala ko e konga ia ʻo e fakaʻilonga tuifio ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku tau ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko eni ʻo e ngaahi meʻa lolotongá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e ngāue ko eni ʻi māmani lahí ʻi heʻene fakalau ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻa ia ʻe hoko ʻi he taimi ʻo e ngataʻangá. Naʻe kau ʻi heʻene kikité ʻa e fakamatala mohu ʻuhinga ko ení: “ʻE ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe, pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.”—Mt. 24:14.
7 Fakakaukau atu ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku felāveʻi mo e fakaikiiki ʻo e kikite ko ia ʻa Sīsuú. Ko e kakai ʻoku nau fanongonongo ʻa e ongoongo leleí naʻe tokosiʻi ʻaupito ia ʻi he kamata ʻa e ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻi he 1914. ʻI he taimí ni ko e fika ko iá kuo tupu ʻo lahi ʻaupito ia. ʻOku ʻi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova laka hake ʻi he toko 7,000,000 ʻoku nau malanga ʻi he kotoa ʻo e māmaní, ʻoku nau fokotuʻutuʻu maau ʻi he fakatahaʻanga laka hake he 100,000. Naʻe fakatahataha ʻa e toe kakai ʻe toko 10,000,000 mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he 2008 ʻi he kātoanga Fakamanatu ʻo e pekia ʻa Kalaisí. Ko ha tupu lahi ia ʻi he kau maʻu fakamanatu ʻi he taʻu ki muʻá.
8. Ko e hā kuo ʻikai taʻofi ai ʻe he fakafepakí ʻa e lavameʻa ʻo ʻetau malangá?
8 Ko ha fakamoʻoni mālohi moʻoni ē fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻoku fai ʻi he fonua kotoa ki muʻa ke hoko mai ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení! ʻOku hoko ia neongo ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ko Sētane ʻa e “ʻotua ʻo e tuʻu ko eni.” (2 Kol. 4:4) Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakapolitikale, fakalotu mo fakakomēsiale ʻo e māmani ko ení pea pehē ki heʻene ngaahi founga fakamafola ongoongó ʻokú ne tākiekina. Ko e hā leva ʻa e ʻuhinga ki he lavameʻa fakaofo ʻa e ngāue fakaefakamoʻoní? ʻOku pau pē ko e poupouʻi ia ʻe Sihova. Ko ia ai, ko e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻoku fakaofo ʻene hokohoko atú neongo ʻa e ngaahi feinga ʻa Sētane ke taʻofi iá.
9. Ko e hā ʻoku lava ai ke ui ko e mana ʻa ʻetau lakalakaimonū fakalaumālié?
9 Ko e lavameʻa ʻo e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá mo e tupu pea mo e lakalakaimonū fakalaumālie ʻo e kakai ʻa Sihová ʻe lava ke fakamatalaʻi ia ko ha mana. Ka ne taʻeʻoua e poupou ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa ʻene tataki mo maluʻi ʻa hono kakaí, heʻikai malava ʻa e ngāue fakamalangá. (Lau ʻa e Mātiu 19:26.) ʻOku lava ke tau fakapapauʻi ʻi he ngāue ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he loto ʻo e kakai faʻa leʻo ʻoku nau loto-lelei ke ngāué, ko e ngāue fakamalanga ko ení ʻe hokohoko atu ia ki ha fakamulituku lavameʻa, “pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.” Ko e taimi ko iá ʻoku tuʻunuku vave mai.
“Mamahi Lahi”
10. Naʻe anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e hoko mai ʻa e mamahi lahí?
10 Ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ení ʻe hoko mai ia ʻi he meʻa ʻoku ui ko e “mamahi lahi.” (Fkh. 7:14) ʻOku ʻikai tala mai ʻe he Tohi Tapú ia ʻa hono lōloa pea toki ʻosí, ka naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻE toki hoko ai ha mamahi lahi, ʻa ia kuo teʻeki hano tatau mei he kamataʻanga ʻo mamani ʻo aʻu mai ki he taimi ni, ʻoi, pea ʻe ʻikai ʻaupito toe ʻi ai.” (Mt. 24:21) ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he mamahi kuo ʻosi hokosia ʻe he māmani ko ení, hangē ko ia ʻi he Tau II ʻa Māmaní ʻa ia ʻoku fakafuofua ne mole ai ʻa e moʻui ʻe 50 ki he 60 milioná, ko e mamahi lahi ka hoko maí ko hono moʻoní ʻe mafatukituki ʻaupito. ʻE aʻu ia ki hono tumutumú ʻi he tau ʻo ʻĀmaketoné. Ko e taimi ia ʻe tukuange mai ai ʻe Sihova ʻa ʻene ngaahi kongakau fakahoko tauteá ke nau fakaʻauha ʻa e toetoenga kotoa ʻo e fokotuʻutuʻu fakaemāmani ʻa Sētané.—Fkh. 16:14, 16.
11, 12. Ko e hā e meʻa ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e kamata ʻo e mamahi lahí?
11 ʻOku ʻikai ʻomai ʻi he kikite ʻa e Tohi Tapú ha ʻaho ki he ʻuluaki konga ʻe kamata ai ʻa e mamahi lahí, neongo ʻokú ne tala mai ʻa e meʻa anga-kehe te ne fakaʻilongaʻi ʻa ʻene kamatá. Ko e meʻa ko iá ko hono fakaʻauha ia ʻo e lotu loi kotoa pē ʻe he ngaahi mafai fakapolitikalé. ʻI he ngaahi kikite Fakatohitapu ʻoku ʻi he Fakahā vahe 17 mo e 18, ʻoku fakatatau ai ʻa e lotu loí ki ha fefine feʻauaki kuó ne fehokotaki fakasino taʻetaau mo e ngaahi fokotuʻutuʻu fakapolitikale ʻo e māmaní. ʻOku fakahaaʻi ʻi he Fakahā 17:16 kuo vavé ni ke hoko mai ʻa e taimi ʻa ia ʻe hoko ai ʻa e ngaahi puleʻanga fakapolitikalé ʻo “fehiʻa ki he fefine feʻauaki, pea te nau ngaohi ia ko e liʻekina mo e telefua; pea te nau keina hono kakano, pea te nau tutu ia ʻaki ʻa e afi.”
12 ʻI he aʻu ki he taimi ke hoko ai iá, ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “ʻai ki honau loto [kau taki fakapolitikalé] ke fai hono finangalo” ke fakaʻauha ʻa e lotu loi kotoa pē. (Fkh. 17:17) Ko ia ai ʻe lava ke pehē ko e fakaʻauha ko ení ko e haʻu ia mei he ʻOtuá. Ko ʻene fakamaau ia ki he lotu mālualoi ʻa ia kuó ne akoʻi ʻo fuʻu fuoloa ʻa e ngaahi tokāteline ʻoku fepaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pea kuó ne fakatangaʻi ʻa ʻene kau sevānití. Ko e māmaní fakalūkufua ʻoku ʻikai te ne ʻamanekina ʻa e hoko mai ko eni ʻa e fakaʻauha ʻo e lotu loí. Ka ʻoku pehē ʻa e kau sevāniti faitōnunga ia ʻa Sihová. Pea ʻi he kotoa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ení, kuo nau talanoa ai ki he kakaí ʻo fekauʻaki mo ia.
13. Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi ko e ngataʻanga ʻo e lotu loí ʻe hoko vave?
13 Ko ha meʻa fakaʻohovale lahi ia ki he kakaí ke nau sio ki hono fakaʻauha ʻo e lotu loí. ʻOku fakahaaʻi ʻi he kikite ʻa e Tohi Tapú naʻa mo e niʻihi ʻo e “ngaahi tuʻi ʻo mamani” te nau fanongonongo ʻo fekauʻaki mo e fakaʻauha ko iá: “ʻOiaue! ʻoiaue! . . . He kuo hoko ʻi ha houa pe taha ʻa ho fakamāuʻi.” (Fkh. 18:9, 10, 16, 19) Ko e ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e lea “houa pe taha” ʻoku fakahaaʻi ai ʻe hoko ʻa e meʻá ni ʻi ha tuʻunga vave.
14. ʻI he taimi ʻe iku ʻo hanga hake ai ʻa e ngaahi fili ʻo Sihová ki heʻene kau sevānití, ʻe fēfē ʻa e tali ʻa Sihova ki aí?
14 ʻOku tau mahinoʻi ʻi ha taimi hili hono fakaʻauha ʻo e lotu loí, ʻe ʻohofi ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová, ʻa ia kuo nau fanongonongo ʻa ʻene ngaahi pōpoaki fakaefakamāú. (Isi. 38:14-16) ʻI he kamata ʻa e ʻohofi ko iá, ʻe pau ke fehangahangai ai ʻa e faʻahinga te nau fai ʻa e ʻohofí pea mo Sihova, ʻa ia ʻokú ne talaʻofa te ne maluʻi ʻa ʻene kakai faitōnungá. ʻOku talaki ʻe Sihova: “Kuo u lea ʻi heʻeku fuaʻa, ʻi he kakaha o ʻeku houhau: . . . Pea te nau ʻilo ko Sihova au.” (Lau ʻa e Isikeli 38:18-23.) ʻOku fakahaaʻi ʻe he ʻOtuá ʻi heʻene Folofolá: “Ko ia ʻoku ne ala kiate kimoutolu [ʻa ʻene kau sevāniti faitōnungá] ʻoku ne ala ki he tamaʻimata ʻo ʻene ʻAfio.” (Sak. 2:8) Ko ia ʻi he taimi ʻoku kamata ai ʻe hono ngaahi filí ʻenau ʻohofi ʻi māmani lahi ʻa ʻene kau sevānití, ʻe fai ki ai ʻe Sihova ʻa e tali. Te ne ngaʻunu ʻo fai e meʻa, ʻa ia ʻe taki atu ai ki he konga fakaʻosi ʻo e mamahi lahí—ko hono tumutumú ʻi ʻĀmaketone. ʻI he tuʻutuʻuni ʻa Kalaisí, ʻe fakahoko ai ʻe he ngaahi kongakau fakaeʻāngelo mālohí ʻa e ngaahi fakamaau ʻa Sihová ki he māmani ʻo Sētané.
Totonu ke Ueʻi Fēfē Kitautolu
15. ʻOku totonu ke fēfē hono ueʻi kitautolu ʻi hono ʻiloʻi ʻoku ofi ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko ení?
15 ʻOku totonu ke ueʻi fēfē kitautolu ʻi hono ʻiloʻi ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ko ení ʻoku tuʻunuku vave mai? Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Koia i he ene bau be ke auha ae gaahi mea ni kotoabe, koeha ae aga oku tāu mo kimoutolu i he ulugaaga maonioni moe aga[līʻoa] faka-Otua!” (2 Pita 3:11, PM) Ko e ngaahi lea ko iá ʻoku fakamamafaʻi mai ai ʻa e fiemaʻu ke hanganaki siofi ʻaupito ke fakapapauʻi ko hotau ʻulungāangá ʻoku fehoanaki mo e ngaahi fiemaʻu ʻa e ʻOtuá pea ko ʻetau moʻuí ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi ngāue anga-līʻoa fakaʻotua, ʻo tapua atu ai ʻetau ʻofa kia Sihová. ʻOku kau ki he ngaahi ngāue ko iá ʻetau fai ʻetau lelei tahá ʻi hono malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki muʻa ke hoko mai ʻa e ngataʻangá. Naʻe toe tohi ʻe Pita: “Kuo ofi ae gataaga oe mea kotoabe: ko ia mou . . . leo ke lotu.” (1 Pita 4:7, PM) Tau ʻunuʻunu ofi kia Sihova pea fakahaaʻi ʻetau ʻofa kiate iá ʻaki ʻa e lotu maʻu pē kiate ia, ʻo kole ke ne ʻomai kia kitautolu ʻa e tataki fakafou ʻi hono laumālie māʻoniʻoní mo ʻene fakatahaʻanga ʻi māmani lahí.
16. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ke tau pipiki ʻaupito ki he akonaki ʻa e ʻOtuá?
16 ʻI he ngaahi taimi fakatuʻutāmaki ko ení, ʻoku fiemaʻu ke tau pipiki ʻaupito ki he akonaki ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Mou hanganaki tokanga lahi ki he anga hoʻomou ʻaʻevá ke ʻoua te mou taʻefakapotopoto ai ka ke mou hoko ko e faʻahinga ʻoku fakapotopoto ʻo fakatau mai ʻa e taimi faingamālié maʻamoutolu, koeʻuhi ʻoku kovi ʻa e ngaahi ʻahó.” (Ef. 5:15, 16, NW) ʻOku lahi ange he taimí ni ʻa e fulikivanú ʻi ha toe taimi pē ʻi he hisitōliá. Kuo faʻufaʻu ʻe Sētane ʻa e ngaahi meʻa lahi ke ne taʻofi ʻa e kakaí mei hono fai ʻa e finangalo ʻo Sihová pe ko hono fakahohaʻasi pē kinautolu. ʻI he tuʻunga ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau ʻiloʻi eni, pea ʻoku ʻikai te tau loto ke fakaʻatā ha meʻa ke ne fakavaivaiʻi ʻetau mateaki ki he ʻOtuá. ʻOku tau toe ʻiloʻi ʻa e meʻa kuo vavé ni ke hokó, pea ʻoku tau falala kia Sihova mo ʻene ngaahi taumuʻá.—Lau ʻa e 1 Sione 2:15-17.
17. Fakamatalaʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa e kau hao ʻi ʻĀmaketoné ʻi he hoko ʻa e toetuʻú.
17 ʻE hoko mai ʻa e talaʻofa fakaofo kuo fai ʻe he ʻOtuá ke fakafoki mai ai ʻa e kau maté ki he moʻuí, he “ʻe faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu mo e angahala fakatouʻosi.” (Ng. 24:15) Fakatokangaʻi ange ʻa e fakatupu tokanga ʻa e talaʻofa ko iá: “E faifai pea hoko ha toetuʻu”! ʻOku ʻikai ha veiveiua fekauʻaki mo ia, he kuo folofola ki ai ʻa Sihova! ʻOku talaʻofa mai ʻi he Aisea 26:19 (NW): “ʻE moʻui ʻa hoʻo kau maté. . . . ʻĀ hake pea kalanga fiefia, ʻa kimoutolu kau nofo ʻi he efú! . . . Ko e kelekelé tonu te ne ʻai naʻa mo e faʻahinga ʻoku ʻikai lava ha meʻa ʻi he maté ke ʻomi fua ʻi he fāʻelé.” Ko e ngaahi lea ko iá naʻe muʻaki fakahoko ia ʻi hono fakafoki ʻa e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ki honau fonua tupuʻangá, ʻo ʻomai ai kia kitautolu ʻa e tuipau ki hono fakahoko moʻoní ʻa ia ʻe hoko ʻi he māmani foʻoú. He fiefia lahi ē ʻe hoko ʻi he toe fāʻūtaha ʻa e faʻahinga ʻe toetuʻú mo e faʻahinga ʻoku nau ʻofa aí! ʻIo, ko e ngataʻanga ʻo e māmani ʻo Sētané ʻoku ofi, pea ko ha māmani foʻou ʻa e ʻOtuá ʻoku panaki. He mātuʻaki mahuʻinga moʻoni ke tau hanganaki leʻo!
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• Ko e hā ʻa e kaveinga naʻe akoʻi ʻe Sīsuú?
• ʻOku mafolalahia fēfē he taimí ni ʻa e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá?
• Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke leʻó?
• Ko e hā ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku fakalototoʻa fekauʻaki mo e talaʻofa ʻi he Ngāue 24:15?
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
KAMATA ʻA E KUONGA TAʻEMANONGA
The Age of Turbulence: Adventures in a New World (Ko e Kuonga Taʻemanonga: Ko e Ngaahi Hokosia Fakaofo ʻi ha Māmani Foʻou) ʻa e kaveinga ʻo ha tohi ʻi he 2007 ʻa Alan Greenspan. ʻI he meimei taʻu ʻe 20, naʻá ne hoko ai ko e sea ʻo e Poate Pule ʻa e Puleʻanga ʻo ʻAmeliká, ʻa ia ʻokú ne tokangaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu fakapangikē tefito kotoa ʻa e puleʻangá. ʻOku fakamamafaʻi ʻe Greenspan ʻa e faikehekehe lahi ʻi he tuʻunga ʻo e māmaní ki muʻa ʻi he 1914 mo e meʻa naʻe hoko atu aí:
“ʻI he fakamatala ki he vahaʻa taimi kotoa ko iá, ko e māmaní ki muʻa ʻi he 1914 naʻe hā ngali ngaʻunu taʻealataʻofi ia ki he ngaahi tuʻunga māʻolunga ange ʻo e anga-fakaʻapaʻapa mo e sivilaise; ko e sōsaieti ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ne hā ngali ala haohaoa. Kuo fakangata ʻi he senituli hono hongofulu-mā-hivá ʻa e fefakatauʻaki pōpula ololaló. Ko e fakamālohi makehe mei he tuʻunga fakaetangatá ne hā ngali hōloa. . . . Ko e tuʻunga ʻo e ʻilo meʻa foʻou ʻi māmani lahí kuo laka ki muʻa ʻi he kotoa ʻo e senituli hono hongofulu-mā-hivá, ʻo ʻai ai ke lahi fau ʻa e lāulea ki he ngaahi halanga lēlué, ko e telefoní, ko e maama ʻuhilá, fale faivá, ko e motokaá, mo e ngaahi naunau falé. Ko e saienisi fakafaitoʻó, fakaleleiʻi ʻo e meʻakaí, mo e tufaki lahi ʻa e vai feʻunga ki he inú kuo ʻai ke māʻolunga ai ʻa e ʻamanaki ki he moʻuí . . . Ko e ʻiloʻi ʻa e taʻealataʻofi ʻo e fakalakalaka ko iá naʻe fakaeʻuniveesi.”
Ka . . . “ko e Tau I ʻa Māmaní naʻe fakatupu ʻauha lahi ange ia ki he anga-fakaʻapaʻapá mo e sivilaisé ʻi he fakaʻauha fakaesino lahi mamaʻo ange ʻi he Tau II ʻa Māmaní: ko e fepaki ki muʻa angé naʻe fakaʻauha ai ha foʻi fakakaukau. ʻOku ʻikai lava ke u toʻo ʻa e fakakaukau ki he ngaahi taʻu ki muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní, ʻi he hā taʻealataʻofi mo ʻikai ha fakangatangata ʻo e fakalakalaka ʻi he kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he ʻahó ni ko ʻetau vakaí ʻoku kehe fakaʻaufuli ia mei ha senituli he kuohilí ka ʻoku mei tatau nai ia mo e tuʻunga moʻoni ʻoku hokó. ʻE hanga ʻe he ilifiá, mafana ange ʻa e foʻi kolopé, pe ko e toe malanga hake ʻa e tui ki he totonu ʻa e kakai lāuvalé ʻo fai ki he kuonga lolotonga ʻo e fakamāmanilahi ʻa e laka ki muʻa ʻa e moʻuí ʻa e meʻa ko ia naʻe fai ʻe he Tau I ʻa Māmaní ki he kuonga ki muʻá? ʻOku ʻikai ha taha ʻe lava ke ne fakapapauʻi ʻa e talí.”
Naʻe manatuʻi ʻe Greenspan mei he ngaahi ʻaho naʻá ne ako aí ha fakamatala ʻa e Palōfesa ʻEkonōmika ko Benjamin M. Anderson (1886-1949): “Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau taʻumotuʻa feʻunga ke nau manatuʻi mo mahinoʻi ʻa e māmani naʻe ʻi muʻa ʻi he Tau I ʻa Māmaní ʻoku nau sio atu ki ai fakataha mo ha manatu ʻofa lahi. Naʻe ʻi ai ha ongoʻi malu he taimi ko iá ʻa ia kuo ʻikai ʻaupito toe hoko talu mei ai.”—Economics and the Public Welfare.
ʻOku aʻu ki he fakamulituku meimei tatau ʻi he voliume A World Undone, ʻa G. J. Meyer, naʻe pulusi ʻi he 2006. ʻOku tau lau: “Ko e ngaahi meʻa fakahisitōliá ʻoku faʻa pehē kuó ne ‘liliu ʻa e meʻa kotoa pē.’ ʻI he tuʻunga ʻo e Tau Lahí [1914-1918] ʻoku toe moʻoni ai eni. Naʻe liliuʻi moʻoni ʻe he taú ʻa e meʻa kotoa pē: ʻo ʻikai ko e ngaahi kauʻāfonuá pē, ʻikai ko e ngaahi founga-pulé pē mo e ikuʻanga ʻo e ngaahi puleʻangá, ka ko e founga ʻo e vakai ʻa e kakaí ki he māmaní pea mo kinautolu tonu talu mei ai. Naʻe hoko ia ko ha māmani fakaeonopooni, ʻo motuhi tuʻuloa ai ʻa e māmani ʻi he hili ʻa e taú mei he meʻa kotoa pē naʻe hoko ki muʻá.”
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
ʻI ʻĀmaketone, ʻe tukuange mai ai ʻe Sihova ʻa ʻene ngaahi kongakau fakaeʻāngelo mālohí