Tokanga ki he Lea ʻo e Kikité
1 “ʻOku tau maʻu ʻa e folofola palofisai, ʻa ia ko e meʻa ʻoku pau ange.” (2 Pita 1:19) Ko e hā naʻe leaʻaki ai ʻeni ʻe Pitá? Ko e ngaahi kikite ʻo e Puleʻangá ʻi he Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú pea pehē mo ia naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi tonu pē kuo fakapapauʻi, “ko e meʻa ʻoku pau ange,” ʻi he meʻa naʻe sio mo fanongo ki ai ʻa Pita mo e ongo ākonga kehe ʻi he fakasinokehe ʻa Sīsuú ʻi he taʻu nai ʻe 32 ki muʻa. Naʻe fakapapauʻi kiate kinautolu ʻe he vīsone fakaofo ko ʻení ʻe hoko moʻoni mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he mālohi ʻo e Puleʻangá mo e nāunau ʻoku huhulu pea mo e poupou kakato ʻa ʻene Tamaí. Ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí naʻa nau ‘fai lelei ʻi he tokanga ki he lea ʻo e kikité ʻo hangē ko ha ulo ʻo ha maama,’ he ka ne ʻikai ia ʻe fakapoʻuli pē honau lotó. ʻI he tokanga ki he lea ʻo e kikite fakamaamá te nau ʻā ai mo maʻu ʻa e fakamaama ki he mafoa ʻa e ata ʻo ha ʻaho foʻou, ʻa ia ʻe hopo hake ai ʻa e “fetuʻuʻaho” ko Kalaisí, ʻi he nāunau ʻo e Puleʻangá.—2 Pita 1:16-19; Mt. 17:1-9.
2 Naʻe ʻikai te tau ʻi ai fakataha mo Pita ʻo sio ki he fakasinokehe nāunauʻiá. Ka, ko e kau Kalisitiane ʻi he toʻutangata ko ʻení kuo nau tokanga ki he lea ʻo e kikité kuo nau maʻu ʻa e monū lahi ange, ʻo ʻikai ko e sio tokamuʻa pē ki he Puleʻanga ʻo Kalaisí, ka ko e hulu ange ʻo e fakamoʻoni kuo pule moʻoni ʻa e Tuʻi nāunauʻiá! ʻI he ʻosi ʻa e taʻu taki taha talu mei he 1914, ʻoku toe fakapapauʻi ange ʻa e lea ʻo e kikité ʻi heʻetau fakamoʻoni ki he fakahoko ʻo e ngaahi konga kehekehe ʻo e “fakaʻilonga” mahino naʻe fakahā ʻe Sīsū ʻo kau ki heʻene “ʻi ai” ko e tuʻí. Ko ha konga mahuʻinga ʻo e fakaʻilongá ko e fanongonongo ʻo ʻene founga-pulé, pe Puleʻangá, ʻe fai ia ʻi he puleʻanga kotoa pē ki muʻa ia pea toki fakangata ʻe he Tuʻí ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení. ʻI he tataki ʻa Kalaisí, ko e ngāue fakamalanga ʻo e Puleʻangá kuo fai ia he taimí ni ʻi he ngaahi fonua ʻe 231 ʻi ha tuʻunga lahi naʻe ʻikai ʻaupito ha fakakaukau ki ai ki muʻa atu. (Mt. 24:3-14) ʻIkai ko ia pē, ka ʻi he fakaofi mai ʻa e taimi ʻo e “mamahi lahi,” kuo ʻosi tānaki ʻe he Tuʻi kuo fakanofó ʻa e “fuʻu kakai lahi” “mei he puleʻanga kotoa pē” ʻa ia kuo nau hoko ʻo tui ki he huhuʻi ʻo e “taʻataʻa ʻo e Lami.”—Fkh. 7:9, 10, 14.
3 Pea koeʻuhi kuo ʻosi hopo hake ʻa e “fetuʻuʻaho” ʻa ia ko e hoko mai ia ʻa Kalaisi ʻi he mālohi ʻo e Puleʻangá, ʻoku kei ʻi ai ha ʻuhinga ke tokanga ai ki he lea ʻo e kikité? ʻIo! Tānaki atu ki he ngaahi kikite lahi ʻo kau ki he Puleʻangá ʻa ia kuo ʻosi hiki ʻi he Tohi Tapú, naʻe ʻoange ʻe Sīsū Kalaisi kuo ʻosi fakalāngilangiʻí ki he ʻaposetolo ko Sioné ʻa e fakahokohoko ʻo e ngaahi vīsone ʻoku faʻuʻaki ʻa e tohi Fakahaá. Neongo naʻe hoko ia ko e fakalototoʻa mo e fakahinohino ki he muʻaki kau Kalisitiané, ka ʻoku nau mahuʻinga makehe kiate kinautolu ʻoku moʻui “ʻi he ʻaho ʻo e ʻEiki,” ʻa ia ʻoku tau lolotonga ʻi aí. (Fkh. 1:10) Ko e ʻuhinga ia ʻoku tau toe ako tuʻo ua ai ʻa e tohi Fāʻūtaha ʻi he Lotu ki he ʻOtua Moʻoni Pē Taha.
4 “Monuʻiaā ka ko ia ʻoku lau, mo kinautolu ʻoku fanongo ki he ngaahi lea ʻo e palofisai ni, mo tauhi ʻa e ngaahi meʻa kuo tohi ai: he kuo panaki hono taimi.” (Fkh. 1:3) Ke tau fiefia, kuo pau ke tau maʻu ʻa e ʻuhingá, ʻio, ʻa e mahino totonu ʻo e ngaahi vīsone fakaekikite ko ʻení. Ko e hā ʻoku fiemaʻu ki he meʻá ni? ʻOku fiemaʻu ʻa hono toutou lau ke aʻu hifo ki hotau ngaahi lotó ʻa e mahino kakato ʻo e fakamatala ʻo e ngaahi kikite lahi ki he “ngaahi ʻaho fakaʻosi.” Ko e ʻaposetolo ko Pitá, ko ha mēmipa ia ʻo e kulupu pule ʻo e ʻuluaki senitulí, naʻá ne fakatokangaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo hono toutou lau ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní ke ‘langaʻi’ fakalaumālie ʻa hono ngaahi tokouá. (2 Pita 1:12, 13) Ko e “tamaioeiki agatonu mo boto” ʻi onopooní ʻoku pehē pē ʻenau tokoniʻi kitautolu ke longomoʻui ʻa ʻetau houngaʻiá ʻaki hono toutou fakahanga ʻetau tokangá ki he lea ʻo e kikité.—Mt. 24:45-47, PM.
5 Founga ʻo Hono Fai ʻa e Tokangá: Ko e hā ʻa e faʻahinga tokanga ʻoku taau ke fai ki he lea ʻo e kikite ʻi he Tohi Tapú? ʻOku fakatokanga mai kiate kitautolu ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻo pehē kuo ʻikai ke kei folofola mai ʻa e ʻOtuá ki he kau Kalisitiané ʻo fakafou mai ʻi he kau ʻāngeló pe ko e kau palōfitá ʻo hangē ko ia naʻá ne fetuʻutaki ai ki heʻene kau sevāniti ki muʻa ʻi he Kalisitiané. Ka, kuo fetuʻutaki mai ʻa Sihova kiate kitautolu ʻo fakafou mai ʻi hono ʻAlo ʻokú ne fiemālie lahi ai, ʻa e tokotaha kuó ne fakanofo “ko e ʻea ʻe oʻona ʻa e meʻa kotoa pe.” (Hep. 1:1, 2) “Ko e meʻa ia ʻoku totonu ke ʻasili ai ʻetau fakatokanga ki he ngaahi meʻa kuo ongo mai, naʻa ʻiloange te tau ʻauhia atu ʻo tovale mo ia.” (Hep. 2:1) ʻIo, kuo pau ke tau tokanga ki he Folofola ʻa e ʻOtuá pea fakatefito foki ki he lea ʻo e kikite kuo fakafou mai ʻia Sīsū Kalaisí. ʻE anga-fēfē ke tau tokanga makehe ki heʻetau ako ʻa e ngaahi kikite lahi ʻi he Tohi Tapú?
6 Ko e ʻuluakí, ʻoku mahuʻinga ʻaupito ke kau ʻi he uike taki taha ki he Ako Tohi ʻa e Fakatahaʻangá. Ko e moʻoni, naʻa tau ako ʻa e tohi ko ʻení ʻi hono pulusi fakakongokonga ʻi he Taua Leʻo. Ko ia ai, ko e niʻihi ʻoku nau fakataʻetaʻetokanga nai ke kau ki he akó, ʻo kapau te nau liʻaki pē ha foʻi fakataha ʻe taha, he kuo nau ʻosi alāanga kinautolu ia mo e fakamatalá. Kae kehe, ʻi he ʻosi atu ʻa e taʻu taki taha, ʻoku hoko ʻo toe mahino mo taimi totonu ange ʻa e fakamatala fakaekikité ni ia ʻi heʻetau ʻuluaki ako ʻa e fakamatala ko ʻení. ʻOku fiemaʻu kiate kitautolu kotoa ke tau tokanga ki he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hoko ʻi he ʻaho ní ʻa ia ʻoku lalaka atu ki muʻa ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi kikite fekauʻaki mo e taimi ʻa ia ʻoku tau lolotonga moʻui aí. ʻE lava ke tau mateuteu ai ke ngāue ʻo fetāiaki mo e finangalo ʻo Sihová. ʻAi ko hoʻo kolo fakafoʻituituí ia ke ʻoua naʻá ke liʻaki ha foʻi ako, kapau ʻoku malava, ʻi he lolotonga ʻo hono fai ʻa e tokanga mahuʻinga ko ʻeni ki he tohi Fāʻūtaha ʻi he Lotu.
7 Ko hono uá, teuteu lelei ʻa hoʻo lēsoní. Sio ki he ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku lave ki aí pea tokanga ki he anga ʻo ʻenau poupou ki he fakamatala ʻoku fai ai ʻa e akó. ʻI he founga ko ʻení ʻe lahi ange ai ʻa e meʻa te ke maʻú ʻi hono tali pē ʻa e ngaahi fehuʻí. Feinga ke ʻoua ʻe maʻu pē ʻa e ʻiló kae ʻai ke toe maʻu mo e potó pea mo e mahinó. (Pal. 4:7) Ko hono tolú, kau longomoʻui ʻaki hono fai ha ngaahi fakamatala mo lau ʻa e ngaahi konga Tohi Tapú. ʻAi ia ko ha kolo ke fai ha tali ʻe taha pe tuʻo lahi ange ʻi he ako taki taha. ʻI he fai peheé ʻe tokoni ia kiate koe ke fakahanga ʻa hoʻo fakakaukaú ki he lēsoní.
8 Ko e tokanga lahi ange ia ʻoku ʻi hoʻo tokanga ki muʻá ki he lea ʻo e kikité ʻoku kau ai mo e lahi ange ia ʻi he teuteú, ʻalu ki aí, mo kau ki aí. ʻOku toe ʻuhinga foki ia ke ʻosi ʻa e akó, pea tau hokohoko atu ke ‘fakalaulauloto ki he gaahi mea ko ia, ke moua ki ai.’ (1 Tīm. 4:15, PM) Ke hoko ʻa e lea ʻo e kikité ko ha maama ʻoku ulo ʻi hotau ngaahi lotó, kuo pau ke tau fakaʻatā ia ke ne ueʻi loloto ʻa hotau tangata ʻi lotó—ʻetau ngaahi fakakaukaú, ngaahi holí, ngaahi ongoʻí, ngaahi ʻuhingá, mo e ngaahi koló. (2 Pita 1:19) Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau ʻeke kiate kitautolu ʻa e ngaahi fehuʻí ni: Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e fakamatala ko ʻení kiate au fakafoʻituitui? Ko e hā kuo u ako ʻo fekauʻaki mo Sihova mo hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí? Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi he fakamatalá? ʻOku ou maʻu ʻi hoku lotó ʻa e ʻuhinga ʻo e akó? ʻE lava fēfē ke u ngāueʻaki ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi heʻeku moʻuí? ʻI hoku fāmilí? ʻI he fakatahaʻangá? ʻI hono ngāueʻaongaʻaki ʻa e meʻa ʻoku tau akó, ʻe lava ke tau lea ʻo hangē ko ia naʻe leaʻaki ʻe he tangata tohi sāmé: “Ko hoʻo folofola ko e tuhulu ki heʻeku laka, mo e maama ki hoku hala.”—Sāme 119:105; Siope 29:3, 4.
9 ʻĀ Lolotonga ʻa e Taimi Faingataʻá: ʻI he taʻu 33 T.S., naʻe fakatokanga ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ke fakaʻauha ʻa Selusalemá mo e tuʻunga ʻe hoko ko e fakaʻilonga ia kiate kinautolu ke nau hola ki ha feituʻu ke nau hao ai. (Luke 19:41-44; 21:7-21) Ko ia, naʻe ʻosi mei ai ʻa e taʻu naʻe lahi hake he 30. Naʻe hā nai ki ha kau Kalisitiane Siutea ʻe niʻihi ʻe ʻikai liliu ha meʻa ia ʻi he kahaʻu ofi maí. Naʻe taimi totonu ʻa e enginaki mei he ʻaposetolo ʻofeina ko Pitá ʻi heʻene tohi hono uá, naʻe hiki nai ʻi he 64 T.S., ke ‘tokanga ki he lea ʻo e kikité’! (2 Pita 1:19) Taimi siʻi pē mei ai, ʻi he 66 T.S., naʻe ʻakilotoa ʻa Selusalema ʻe he kau tau Lomá. ʻI he toe holomui fakafokifā ʻa e kau tau Lomá ʻo ʻikai ha ʻuhinga lelei, ko e kau Kalisitiane Siutea naʻa nau ʻaá naʻa nau muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻa Sīsuú pea nau hola. Ko ia ai, ʻi he 70 T.S., naʻe toe foki mai ʻa e kau tau Lomá ʻo fakaʻauha ʻosiʻosingamālie ʻa Selusalema. Ko ha fiefia lahi ē ka ko e kau Kalisitiane ko ia naʻa nau tokanga ʻaupito ki he folofola fakaekikite ʻa Sīsuú!
10 Ko e hā ke tokanga ki ai ʻa kitautolu ko e kau Kalisitiane ʻi onopooní? Fakafou mai ʻi he ngaahi kikité, naʻe fakatokanga ʻa Sīsū ki he kau Kalisitiane ʻoku nau moʻui ʻi he taimi ní ki he ngaahi meʻa lahi ʻe hoko lolotonga ʻa e ʻaho ʻo e ʻEikí. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe 80 kuo maliu atú, kuo hoko ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení: ko e fanauʻi ʻo e Puleʻangá; ko e tau ʻi hēvani mo e ikunaʻi ki mui mai ai ʻo Sētane mo ʻene kau tēmenioó, hoko ai mo hono fakangatangata pē kinautolu ki he māmaní; ko e tō ʻa Pāpilone ko e Lahí; mo e hā mai ʻa e manu fekai kula ʻahoʻahó, ko e hau hono valu ʻi māmaní. Ko e fakahoko ʻo e ngaahi tafaʻaki ko ʻeni ʻo e lea ʻo e kikité ʻoku fakapapauʻi ange ai ʻoku vavé ni ʻa ʻetau sio ki he ngaahi meʻa fakaofo ʻoku toé: ko hono silaʻi ʻa e kau mēmipa fakaʻosi ʻo e toko 144,000, ko e kakato ʻa hono fakatahatahaʻi ʻa e fuʻu kakai lahí, ko e fakaʻauha ʻo Pāpilone ko e Lahí, ko e tau ʻo ʻĀmaketoné, ko e tuku ʻo Sētane ki he luo taʻehanotakelé, mo e Pule Taʻu Tahaafe ʻa Kalaisí. Ko ha meʻa mahuʻinga lahi ē ke tau tokanga ki he fakatokanga ʻa Sīsū: “Vakai ʻoku ou ʻalu atu hangē ha kaihaʻa. Monuʻiaā ka ko ia ʻoku ʻā ʻo leʻo, pea ʻoku tauhi hono ngaahi kofu; telia naʻa ne laka telefua, pea nau mamata ki hono maʻanga”!—Fkh. 16:15.
11 ʻOku tau hanganaki ʻā? ʻOku fakamātoato fēfē ʻa ʻetau tokanga ki he lea ʻo e kikité? Tatau ai pē pe kuo taʻu ʻe 5 pe taʻu ʻe 50 ʻa ʻetau ʻosi fakatapui ʻetau moʻuí kia Sihová, ko e ngaahi lea ʻa Paula ki he kau Kalisitiane Lomá ʻoku feʻunga ʻa hono ngāueʻaki kiate kitautolú: “Ke ʻasili hoʻomou fai ko hoʻomou ʻilo ki he laka ʻa e kuonga: ko e taimi ʻeni ke mou ʻā leva mei he mohe; he ʻoku ofi ʻeni hotau fakamoʻui ʻi he taimi naʻa tau fua tui ai. Kuo fakaaʻau atu ʻa e po, pea kuo ofi ʻa e ʻaho.” Ko ia naʻe enginaki ʻe Paula ki he kau Kalisitiané ke “huʻihuʻi ʻa e ngaahi ngaue ʻo e poʻuli” pea mo “laka” fakapotopoto. (Loma 13:11-13) ʻOku tau nofo ʻi ha māmani ʻoku mātuʻaki fakapoʻuli fakaeʻulungaanga. Ko e ʻulungaanga naʻe fakaʻohovale ia ʻi he taʻu ʻe 30 pe 40 kuo maliu atú kuo sai pē ia ki he tokolahi ʻi he māmaní ʻi he hongofuluʻi taʻu fakaʻosi ʻo e senituli hono 20. Tokanga, ngaahi tokoua, ke ʻoua ʻaupito naʻa mou fakaʻatā kimoutolu ke mou ʻauhia atu ki he fakapoʻuli ʻo e māmaní pea hoko ai ʻo fakataʻetaʻekuhā fakaeʻulungaanga. Kapau te ke fakaʻatā koe ke hoko ʻo hehema ke fakangofua pe anga-faingofua ki he fakakaukau ololalo mo e founga moʻui ʻa e māmaní, ʻe ʻikai te ke toe tokanga ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku tau hanga ki ai ʻi he ʻahó ni pea ʻe vavé ni ʻa hono fakaleleiʻi ʻo taʻengata: ko e fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo Sihová mo hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa hono huafá. Ko e tule mohe fakalaumālié ʻe hoko ai ʻa e tuʻunga fakatuʻutāmaki ki he fakamoʻui ʻo ha taha, ʻi he kahaʻu vavé ni maí.
12 Tupulaki Loto Houngaʻia ki he Lea Fakaekikité: Ko e kau palōfita Hepelū ʻo e kuonga muʻá naʻa nau mahuʻingaʻia ʻaupito ʻi hono fakahoko ʻa ʻenau ngaahi lea naʻe fakamānavaʻi ʻe he laumālié ʻo fekauʻaki mo e Mīsaiá. Naʻa nau fai ʻa e “ʻeke lahi mo fakatotolo” ki hono fakahoko ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. (1 Pita 1:10, 11) ʻOku tatau pē, ʻi hoʻo tokanga ki he lea ʻo e kikité, te ke tupulekina ʻi he houngaʻia ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻE vivili ʻa hoʻo fiemaʻu fakalaumālié, pea ʻe ueʻi koe ke kumi atu ki he “ngaahi loloto ʻo e ʻOtua.” (1 Kol. 2:10) Pea ʻi hoʻo fakafonu ʻa ho lotó ʻaki ʻa e houngaʻia mo e ʻofa ki he lea ʻo e kikité, ʻoku ʻikai ha toe fiemaʻu ia ki ha tokotaha ke ne fakalotoʻi koe ke ke ʻalu ki he ngaahi fakatahá; ʻe ueʻi koe ke ke ʻalu mo kau maʻu ai pē. (Luke 6:45) Pea kapau ko e ‘folofolá ʻoku ʻi ho lotó,’ ʻe ueʻi leva ai koe ke ke ‘fanongonongo fakahāhā ia ke maʻu ai ʻa e fakamoʻuí.’—Loma 10:8-10.
13 Ko ʻetau ofi ange ki he ngataʻangá, ko e toe lahi ange ia ʻa e kau manuki te nau manukiʻi kitautolu koeʻuhi ko ʻetau kīvoi ʻi heʻetau tui ki he ngaahi tala ʻo e kikite ʻa e ʻOtuá. (2 Pita 3:3, 4) Ka, te tau ʻāʻā ki he lea ʻo e kikité. Ko e maama ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻokú ne fakahā mai kiate kitautolu ʻa e taimi ʻoku tau ʻi aí. Ko e fakamaama ia ʻoku ʻilo ai ʻa ʻetau ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e māmani fakapoʻulí ni. Kuo hopo hake ʻa e fetuʻuʻahó ia! Ko Kalaisi ē ʻoku ʻi he mālohi ʻo e Puleʻangá! Kuo tau ʻosi lava ʻo sio ki he mafoa ʻo e ata ʻo ha ʻaho foʻou. ʻOfa ke hoko ʻa e māmani foʻou kuo talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá ʻo hokohoko atu ko ha meʻa moʻoni kiate kitautolu ʻo hangē ko e moʻoni ʻo e Puleʻangá ki he kau ʻaposetolo ʻe toko tolu naʻa nau maʻu ʻa e monū ʻo nau tomuʻa mamata ki ai ʻi hono fakafou ʻi ha vīsone ko ha mana fekauʻaki mo e fakasinokehe ʻa Sīsuú!