LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi01 p. 15-18
  • Tohi Tohitapu Fika 19—Sāme

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohitapu Fika 19—Sāme
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 8
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 8
bsi01 p. 15-18

Tohi Tohitapu Fika 19—Sāme

Kau-Tohí: Tēvita mo e niʻihi kehe

Kakato Hono Tohí: 460 K.M. n.

1. Ko e hā ʻa e tohi ʻo e Sāmé, pea ko e hā ʻoku ʻi aí?

KO E tohi Sāmé ko e tohi hiva fakamānavaʻi ia ʻa e kau lotu moʻoni ʻa Sihova ʻi he kuonga muʻá, ko ha tānekinga ʻo e ngaahi hiva toputapu, pe ngaahi sāme ʻe 150, naʻe fakafasi mo fokotuʻutuʻu ki he lotu ʻa e kakaí kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi hono temipalé ʻi Selusalema. Ko e ngaahi sāme ko ení ko e ngaahi hiva ia ʻo e fakahīkihiki kia Sihova, pea ʻikai ngata pē aí, ʻoku toe ʻi ai ʻa e ngaahi lotu ʻo e hū ki ha meesi mo ha tokoni, pehē foki ki he ngaahi kupuʻi lea ʻo e falala mo e tuipau. ʻOku nau fonu ʻi he ngaahi fakamālō mo e ngaahi fakavīkiviki pea mo e ngaahi kalanga ʻo e fiefia lahi, ʻio, ʻoku hulu atu. Ko e niʻihi ko e ngaahi fakanounou ia ʻo e hisitōliá, ʻo fakakaukauloto ki he ʻaloʻofa ʻa Sihová mo ʻene ngaahi ngāue lahí. ʻOku nau fonu ʻi he ngaahi kikite, ʻa ia ko e lahi ai kuo ʻosi fai hono fakahoko fakaofo. ʻOku maʻu ai ʻa e fakahinohino lahi ʻa ia ʻoku ʻaonga mo fakatupu langa hake, ʻa ia ko honau kotoá ʻoku fakakofu ʻaki ʻa e lea māʻolunga mo e lea fakatātā ʻa ia ʻokú ne ueʻi tautakele ʻa e tokotaha lautohí. Ko e ngaahi sāmé ko ha meʻakai lelei fakalaumālie ia, kuo teuteuʻi lelei pea folahi fakatupu ʻuakai mai kiate kitautolu.

2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi kaveinga kuo ngāueʻaki ki he Sāmé, pea ko e hā hono ngaahi ʻuhingá? (e) Ko e hā ʻa e sāme?

2 Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e kaveinga ʻo e tohí, pea ko hai naʻá ne tohi ʻa e Sāmé? ʻI he Tohitapu Hepeluú, ʻoku ui ai ʻa e tohí ko e Seʹpher Tehil·limʹ, ko hono ʻuhingá ko e “Tohi ʻo e Ngaahi Fakahīkihiki,” pe ko e Tehil·limʹ pē, ʻa ia ko e “Ngaahi Fakahīkihiki.” Ko e faʻunga pulula eni ʻo e Tehil·lahʹ, ko hono ʻuhingá “Ko ha Fakahīkihiki” pe “Hiva ʻo e Fakahīkihiki,” ʻoku maʻu ʻi he fakamatala ʻi ʻolunga ʻo e Sāme 145. Ko e hingoa “Ngaahi Fakahīkihikí” ʻoku mātuʻaki feʻungamālie ia, he ʻoku fakamamafaʻi ʻe he tohí ʻa e fakahīkihiki kia Sihová. Ko e hingoa “Sāme” ʻoku haʻu ia mei he Septuagint faka-Kalisí, ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea ko e Psal·moiʹ, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi hiva ʻoku hivaʻi fakataha mo e meʻaleá. Ko e foʻi leá ʻoku toe maʻu ia ʻi he ngaahi feituʻu ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, hangē ko ia ʻi he Luke 20:42 mo e Ngāue 1:20. Ko e sāmé ko ha foʻi hiva toputapu ia pe foʻi maau naʻe ngāueʻaki ʻi he fakahīkihiki mo e lotu ki he ʻOtuá.

3. Ko e hā ʻoku tala ʻe he ngaahi fakamatala ʻi ʻolungá ʻo fekauʻaki mo e kau hiki-tohí?

3 Ko e lahi ʻo e ngaahi sāmé ʻoku ʻi ai honau ngaahi ʻuluʻi kaveinga, pe ngaahi fakamatala ʻi ʻolunga, pea ʻoku faʻa tala hingoa ai ʻa e tokotaha-tohí. Ko e ngaahi ʻuluʻi kaveinga ʻe 73 ʻoku tuʻu ai ʻa e hingoa ʻo Tēvitá, ko e “malie ʻi Isileli ʻi he fai Same.” (2 Sam. 23:1) ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e Sāme 2, 72, mo e Sam 95 naʻe toe tohi ia ʻe Tēvita. (Sio ki he Ngāue 4:​25, Sāme 72:​20, mo e Hepelu 4:7.) Tānaki atu ki aí, ʻoku hā ko e Sāme 10 ko e hoko atu ia ʻo e Sāme 9 mo e 71 ko e hoko atu ia ʻo e Sāme 70 pea ko ia ai, ʻe tuku nai ia kia Tēvita. Ko e ngaahi sāme ʻe taha ua ʻoku tuku ia kia ʻĒsafe, ʻo fakahaaʻi mahino ko e fale ʻo ʻĒsafé, he ʻoku lave ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi sāmé ni ki he ngaahi meʻa naʻe hoko ki mui ʻi he ʻaho ʻo ʻĒsafé. (Sāme 79; 80; 1 Kal. 16:​4, 5, 7; Esela 2:41) Ko e ngaahi sāme ʻe tahataha ʻoku tuku fakahangatonu ia ki he ngaahi foha ʻo Kolá. (1 Kal. 6:​31-38) ʻOku hā ko e Sāme 43 ko e hoko atu ia ʻo e Sāme 42, pea ko ia ai, ʻe toe tuku nai ia ki he ngaahi foha ʻo Kolá. ʻI he tānaki atu ki he lave ki he “ngaahi foha ʻo Kolá,” ʻoku toe taku ʻa e Sāme 88 kia Hēmani ʻi hono fakamatala ʻi ʻolungá, pea ko e Sāme 89 ʻokú ne fakahā ko ʻĒtani hono tokotaha-tohí. ʻOku tuku ʻa e Sāme 90 kia Mōsese, pea ngalingali ko e Sāme 91 ko Mōsese mo ia foki. Ko e Sāme 127 ko e tohi ia ʻe Solomone. Laka hake he vahe tolu ʻe ua ʻo e ngaahi sāmé ʻoku taku ia ki he kau hiki-tohi kehekehe.

4. Ko e hā ʻa e vahaʻa taimi ʻoku kāpui ʻi he tohí?

4 Ko e tohi ʻa Sāmé ko e tohi pē taha, lahi taha ia ʻo e Tohitapú. Hangē ko ia ʻoku fakamoʻoniʻi ʻi he Sāme 90, 126, mo e Sam 137, naʻe fuoloa ʻa hono hikí, ʻikai siʻi hifo mei he taimi naʻe tohi ai ʻe Mōsesé (1513-1473 K.M.) ʻo aʻu ki he hili ʻa e toe foki mei Pāpiloné pea mo e ʻaho ʻo ʻĒselá nai (537–460 K.M. n.). Ko ia ai, ʻoku hā ko hono tohí ʻoku ʻi he vahaʻa ia ʻo e meimei taʻu ʻe taha afe. Neongo ia, ko e taimi ʻoku kāpui ʻi he meʻa ʻi lotó ʻoku lahi ʻaupito ange ia, ʻo kamata mei he taimi ʻo e fakatupú mo hono fakanounou ʻa e hisitōlia ʻo e ngaahi feangainga ʻa Sihova mo ʻene kau sevānití ʻo aʻu ki he taimi ʻo hono faʻu ʻo e ngaahi sāme fakaʻosí.

5. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e tapua mei he Sāmé ʻa e fokotuʻutuʻu māú? (e) Ko e hā ʻa e toe fakamatala lahi ange ʻoku tokonaki mai ʻe he ngaahi fakamatala ʻi ʻolungá? (f) Ko e hā ʻoku ʻikai fiemaʻu ai ke puʻaki ʻa e foʻi lea “Sila” ʻi hono lau ʻo e ngaahi sāmé?

5 Ko e tohi Sāmé ko e tohi ia ʻoku tapua mei ai ʻa e fokotuʻutuʻu maau. Ko Tēvita tonu ʻokú ne lave ki he “faʻa haʻele ʻa hoku ʻOtua, ko hoku Tuʻi, ki he fale tapuha. Ko e hiva e naʻe muʻomuʻa, hoko ai ʻani ta meʻalea, ʻalu ʻi toʻohema mo toʻomataʻu kau finemui mo e lali fangufangu. ‘Mou fakamalo kia Elohimi, ʻa e ngaahi fakataha kakai.’” (Sāme 68:​24-26) ʻOku ʻomai ʻe he meʻá ni ʻa e ʻuhinga ki he faʻa toutou leaʻaki ʻa e kupuʻi lea “Ki he Pule ʻo e Hiva” ʻi he ngaahi fakamatala ʻi ʻolungá, pea pehē ki he ngaahi kupuʻi lea lahi fakaemaau mo fakaemūsika. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi fakamatala ʻi ʻolunga ʻe niʻihi ʻa e ngāueʻaki pe taumuʻa ʻo ha sāme pe tokonaki mai ʻa e ngaahi fakahinohino fakaemūsika. (Sio ki he ngaahi fakamatala ʻi ʻolunga ʻo e Sāme 6, 30, 38, 60, 88, 102, mo e Sam 120.) ʻIkai siʻi hifo ʻi he sāme ʻe 13 ʻa Tēvita, hangē ko e Sāme 18 mo e 51, ko e ngaahi meʻa ʻokú ne langaʻi honau faʻú ʻoku lave nounou ki ai. Ko e ngaahi sāme ʻe 34 ʻoku ʻikai ʻaupito hanau ngaahi fakamatala ʻi ʻolunga. Ko e kiʻi foʻi lea “Sila,” ʻa ia ʻoku hā tuʻo 71 ʻi he konga tohi tefitó, ʻoku fakakaukau lahi ki ai ko ha kupuʻi lea fakatekinikale ia ki he mūsiká pe laulaú, neongo ko hono ʻuhinga totonú ʻoku taʻeʻiloa. ʻOku pehē tokua ʻe he niʻihi ʻokú ne fakahaaʻi ha kiʻi mālōlō ki he fakalaulauloto fakalongolongo ʻi he hivá pe fakatouʻosi ʻi he hivá mo e mūsika tā meʻaleá. Ko ia ai, ʻoku ʻikai fiemaʻu ke puʻaki ia ʻi he lautohí.

6. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi voliume kehekehe kuo vahevahe ki ai ʻa e tohi Sāmé? (e) Ko hai moʻoni naʻá ne fokotuʻutuʻu ʻa e tohi Sāmé ki hono faʻunga fakaʻosí?

6 Mei he kuonga muʻá, ko e tohi Sāmé kuo vahevahe ia ki he ngaahi tohi kehekehe ʻe nima, pe ngaahi voliume, hangē ko ení: (1) Sāme 1-41; (2) Sāme 42-72; (3) Sāme 73-89; (4) Sāme 90-106; (5) Sāme 107-150. ʻOku hā ko e ʻuluaki tānekinga ʻo e ngaahi hivá ni naʻe fai ia ʻe Tēvita. ʻOku hā mahino ko ʻĒsela, ʻa e taulaʻeiki mo e “sikalaipe poto ia ʻi he Lao ʻa Mosese,” ʻa e tokotaha naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ke ne fokotuʻutuʻu ʻa e tohi Sāmé ki hono faʻunga fakaʻosí.—Esela 7:6.

7. Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo e Sāmé ʻoku totonu ke fakatokangaʻí?

7 Ko e tupu fakalakalaka ʻa e tānekinga tohí ʻoku lava ke ne fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku toutou leaʻaki ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi sāmé ʻi he ngaahi konga kehe, hangē ko e Sāme 14 mo e 53; 40:​13-17 mo e Sāme 70; 57:​7-11 mo e 108:​1-5. Ko e ngaahi konga ʻe nimá taki taha ʻoku fakaʻosiʻaki ia ha fakafetaʻi ʻoku fai kia Sihova, pe ko ha fakahīkihiki​—ko e ʻuluaki konga ʻe fā ʻo ení ʻoku kau ai ʻa e ngaahi tali ʻa e kakaí pea ko e konga fakaʻosí ko e fakakātoa ia ʻo e Sāme 150.​—Sāme 41:​13, NW, fakamatala ʻi laló.

8. Fakamatalaʻi mo fakatātaaʻi ʻa e sīpinga ʻakolositiki ʻo hono faʻú.

8 Ko ha sīpinga mātuʻaki makehe ʻo e faʻú ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi sāme ʻe hiva; ʻoku ui ia ko e ʻakolositiki koeʻuhi ko hono faʻunga fakaʻalafapetí. (Sāme 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, mo e Sam 145) ʻI he faʻunga ko ení ko e ʻuluaki foʻi veesi pe ngaahi foʻi veesi ʻo e ʻuluaki kupú ʻoku kamata ʻaki ia ʻa e ʻuluaki mataʻitohi ʻo e ʻalafapeti faka-Hepeluú,ʼaʹleph (א), ko e (ngaahi) veesi hokó ʻaki ʻa e mataʻitohi hono uá, behth (ב), pea hokohoko atu ai, ʻi he kotoa, pe meimei mataʻitohi kotoa ʻo e ʻalafapeti faka-Hepeluú. Naʻe ngāue nai eni ko ha tokoni ke manatuʻi​—kiʻi fakakaukau atu ki he kau hiva ʻi he temipalé ʻi he pau ke nau manatuʻi ʻa e ngaahi hiva lōloa hangē ko e Sāme 119! Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokangá, ʻoku hā ʻi he Sāme 96:11 ha fakaʻakolositika ʻo e huafa ʻo Sihová. Ko e ʻuluaki konga ʻo e foʻi veesi ko ení ʻi he faka-Hepeluú ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi foʻi lea ʻe fā, pea ko e muʻaki ngaahi foʻi mataʻitohi ʻo e ngaahi foʻi leá ni, ʻi he taimi ʻoku lau ai mei he toʻomataʻú ki he toʻohemá, ko e foʻi konisinānite faka-Hepelū ia ʻe fā ʻo e Tetakalamatoní, YHWH (יהוה).

9. (a) Koeʻuhi ko e puipuituʻa fē ʻoku ʻai ai ʻe he ngaahi sāmé ke maongo hangatonu ki he ʻatamaí mo e lotó? (e) Ko e hā ʻa e toe meʻa ʻoku tokoni ki heʻenau mālohí mo e fakaʻofoʻofá?

9 Ko e ngaahi maau lea faingofua toputapu ko ení, ʻoku hiki ia ʻi he veesi faka-Hepelū ʻikai ongo tatau pea fakahāhā ia ʻi he sīpinga fakaʻofoʻofa taʻehanotatau mo e toutou tafe lelei hokohoko ʻo e fakakaukaú. ʻOku nau lea hangatonu ki he ʻatamaí mo e lotó. ʻOku nau vali ha ngaahi fakatātā maeʻeeʻa lelei. Ko e māukupu mo e loloto fakaofo, fakatouʻosi ʻi he meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e laú pea mo e ngaahi ongo mālohi ʻoku fakahāhā aí, ʻoku fakatuʻunga ʻa hono konga ʻi he ngaahi meʻa fakaofo naʻe hokosia ʻe Tēvita ʻi he moʻuí, ʻa ia ʻoku tokonaki mai ai ʻa e puipuituʻa ʻo e ngaahi sāme lahi. ʻOku tokosiʻi pē ʻa e kau tangata kuo nau moʻui ʻi ha moʻui kehekehe pehē​—hoko ko ha tamasiʻi tauhi-sipi, ko ha tangata tau tokotaha mo Kolaiate, ko ha faimūsika ʻi he lotoʻā ʻo e tuʻí, ko ha tokotaha fakahalaiaʻi ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kaumeʻa mateakí pea ʻi he lotolotonga ʻo e kau lavakí, ko ha tuʻi mo ha tokotaha ikuna, ko ha tamai ʻofa ʻoku faingataʻaʻia ʻi he ngaahi māvahevahe ʻi hono fāmilí tonu, ko e tokotaha naʻá ne aʻusia tuʻo ua ʻa e mamahi ʻo e angahala mamafá ka neongo ia naʻá ne kei hoko ai pē ko ha tokotaha lotu faivelenga ʻa Sihova mo e tokotaha ʻofa ki heʻene Laó. ʻI ha puipuituʻa pehē, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi hono hiki ʻi he tohi Sāmé ʻa e tafaʻaki kotoa pē ʻo e ngaahi ongo fakaetangatá! Tānaki atu ki hono mālohí mo hono fakaʻofoʻofá ʻa e ngaahi faitatau fakaemaau mo e ngaahi faikehekehe ʻoku mātuʻaki angamaheniʻaki ʻi he veesi faka-Hepeluú.​—Sāme 1:6; 22:20; 42:1; 121:​3, 4.

10. Ko e hā ʻoku fakamoʻoni ki he alafalalaʻanga ʻo e Sāmé?

10 Ko e alafalalaʻanga ʻo e ngaahi hiva mātuʻaki motuʻa ko ení ʻi hono fakahīkihikiʻi ʻo Sihová ʻoku fakamoʻoniʻi feʻungaʻānoa ia ʻi heʻenau feongoongoi kakato mo e toenga ʻo e ngaahi Konga Tohitapú. Ko e tohi Sāmé ʻoku lave tuʻo lahi ki ai ʻa e kau hiki tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané. (Sāme 5:9 [Loma 3:13]; Sāme 10:7 [Loma 3:14]; Sāme 24:1 [1 Kol. 10:26]; Sāme 50:14 [Mt. 5:33]; Sāme 78:24 [Sione 6:31]; Sāme 102:​25-27 [Hep. 1:​10-12]; Sāme 112:9 [2 Kol. 9:9]) Naʻe pehē ʻe Tēvita tonu ʻi heʻene foʻi hiva fakaʻosí: “Nae folofola iate au ae Laumalie o Jihova, bea ko ene folofola nae i hoku elelo.” Ko e laumālie ko ení naʻe ngāue kiate ia mei he ʻaho ʻo hono pani ʻe Sāmiuelá. (2 Sam. 23:​2, PM; 1 Sam. 16:13) Tānaki atu ki ai, ko e kau ʻapositoló naʻa nau lave ki he ngaahi Sāmé. Naʻe lave ʻa Paula ki he “folofola, ʻa ia ne sinaki folofolaʻaki ʻe he Laumālie Maʻoniʻoni ʻi he fofonga ʻo Tevita,” pea ʻi he ngaahi lave ki he ngaahi Sāmé, ko e tokotaha-tohi ki he kau Hepeluú naʻá ne lave kiate kinautolu ʻi he ngaahi fakamatala naʻe folofolaʻaki ʻe he ʻOtuá pe fakafeʻiloaki kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea, “hange ko e folofola ʻa e Laumalie Maʻoniʻoni.”—Ng. 1:16; 4:25; Hep. 1:​5-14; 3:7; 5:​5, 6.

11. ʻOku anga-fēfē hono aofangatuku ʻe he ngaahi fakamatala tonu ʻa Sīsuú ʻa e fakamoʻoni poupoú?

11 ʻI he hoko mai ki he fakamoʻoni mālohi taha ki heʻene alafalalaʻangá, ʻoku tau lave kia Sīsū, ko e ʻEiki kuo toetuʻú, ʻi heʻene lea ki he kau ākongá: “Ko ʻeku ngaahi lea e naʻa ku fai kiate kimoutolu . . . Kuo pau ke hoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa pe kuo tohi kiate au ʻi he Lao ʻa Mosese, mo e Tohi Palofita, mo e Tohi Same.” Naʻe fakakulupu ai ʻe Sīsū ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú kotoa ʻi he founga naʻe ohi ʻe he kau Siú pea nau ʻiloʻi leleí. Ko ʻene lave ki he ngaahi Sāmé naʻe kau ai ʻa e fakakātoa ʻo e kulupu hono tolu ʻo e ngaahi Konga Tohitapú, naʻe ui ko e Hasiōkalafā (pe Ngaahi Tohi Māʻoniʻoní), ʻa ia naʻe hoko ai ʻa e Sāmé ko e ʻuluaki tohí. ʻOku fakapapauʻi eni ʻi he meʻa naʻá ne leaʻaki ʻi he ngaahi houa siʻi ki muʻa angé ki he toko ua ko ia naʻa nau fononga ki ʻEmeasí, ʻi he taimi naʻá ne “fakaʻuhinga [ai] mei he Tohi tapu katoa ʻa e ngaahi meʻa naʻe kau kiate ia.”​—Luke 24:​27, 44, fakaʻītali ʻamautolu.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

23. (a) Ko e hā ʻa e pōpoaki moʻui ʻoku ʻi he Sāmé? (e) ʻOku anga-fēfē hono hakeakiʻi ʻa e huafa ʻo Sihová mo hono tuʻunga-haú?

23 Koeʻuhi ko honau tuʻunga haohaoa ʻi he fakaʻofoʻofá mo e sīpingá, ko e ngaahi sāme ʻo e Tohitapú ʻoku fakakau ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi moʻungaʻi tohi lahi tahá ʻi ha lea pē. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻo ʻikai ko ha tohi pē. Ko ha pōpoaki moʻui kinautolu mei he Hau Taupotu ʻo e ʻunivēsí kotoa, ko Sihova ko e ʻOtuá tonu. ʻOku nau foaki ʻa e vavanga loloto ki he ngaahi akonaki tefito ʻa e Tohitapú, ʻo lea muʻomuʻa mo fika ʻuluaki fekauʻaki mo Sihova, ʻa hono Tokotaha-Faʻú. ʻOku fakahaaʻi mahino ia ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ʻunivēsí mo e meʻa kotoa ʻi aí. (8:3-9; 90:​1, 2; 100:3; 104:​1-5, 24; 139:14) Ko e huafa Sihová ʻoku fakahīkihikiʻi moʻoni ia ʻi he muʻaki konga tohi faka-Hepelū ʻo e tohi Sāmé, ʻa ia ʻoku hā tuʻo 700 nai ai. Tānaki atu ki ai, ko e faʻunga fakanounou ko e “ʻIaá” ʻoku ʻasi tuʻo 43 ai, ko ia ko hono fakakātoá ko e huafa fakaʻotuá, ko hono fakaʻavalisí, ʻoku lave tuʻo 5 nai ki ai, ʻi he Sāme taki taha. ʻIkai ngata aí, ʻoku lave ai fekauʻaki mo Sihova ʻo tuʻo 350 nai ko e ʼElo·himʹ, pe ʻOtua. Ko e tuʻunga-pule taupotu ʻo Sihová ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi lave kiate ia ko e “ʻEiki Hau” ʻi he ngaahi sāme lahi.​—Sio ki he 68:20; 69:6; 71:5; 73:28; 140:7; 141:8 ʻi he New World Translation.

24. Ko e hā ʻoku leaʻaki ʻi he Sāmé fekauʻaki mo e tangata matengofuá, pea ko e hā ʻa e akonaki lelei ʻoku ʻomai aí?

24 ʻI he kehe ʻaupito mei he ʻOtua taʻengatá, ko e tangata matengofuá ʻoku fakahaaʻi ʻoku fanauʻi ia ʻi he angahala pea ʻokú ne fiemaʻu ha tokotaha-huhuʻi, pea ʻoku fakahaaʻi ia ʻoku mate pea foki ki he “efu,” ʻo ʻalu hifo ai ki Seoli, ko e faʻitoka anga-maheni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (6:​4, 5; 49:​7-20; 51:​5, 7; 89:48; 90:​1-5; 115:17; 146:4) ʻOku fakamamafaʻi ʻe he tohi ʻo e ngaahi Sāmé ʻa e fiemaʻu ke tokanga ki he lao ʻa e ʻOtuá pea falala kia Sihová. (1:​1, 2; 62:8; 65:5; 77:12; 115:11; 118:8; 119:​97, 105, 165) ʻOku fakatokanga ai fekauʻaki mo e ʻafungí pea mo e “agahala fufu” (19:​12-14, PM; 131:1) pea fakaʻaiʻai ai ʻa e ngaahi feohi faitotonu mo leleí. (15:​1-5; 26:5; 101:5) ʻOku fakahaaʻi ai ko e ʻulungaanga totonú ʻoku ʻomai ai ʻa e hōifua ʻa Sihová. (34:​13-15; 97:10) ʻOku ʻomai ai ʻa e ʻamanaki fakaʻofoʻofa ʻi he pehē “oku ia Jihova ae fakamoui” pea ʻi he tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻoku manavahē kiate iá, te ne “fakahaofi ho nau laumalie mei he mate.” (3:​8, PM; 33:​19, PM) ʻOku ʻomai ʻe he meʻá ni kitautolu ki he tafaʻaki fakakikité.

25. (a) Ko e hā ʻoku meimei fakafonu kotoa ʻaki ʻa e tohi Sāmé? (e) Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻe Pita ʻa e Sāmé ʻi hono fakahaaʻi ʻa e Tēvita Lahi Angé?

25 Ko e tohi Sāmé ʻoku meimei fakafonu ia ʻaki ʻa e ngaahi kikite ʻoku tuhu kia Sīsū Kalaisi, ko e “Alo o Tevita,” pea mo e ngafa te ne fakahoko ʻi he tuʻunga ko e Tokotaha Pani mo e Tuʻi ʻa Sihová.a (Mt. 1:1, PM) ʻI he mapuna hake ʻo moʻui ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí 33 T.S., naʻe kamata ai ke hanga ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻo fakamaama ʻa e kau ʻapositoló fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo e ngaahi kikite ko ení. ʻI he ʻaho pē ko iá, naʻe toutou lave ʻa Pita ki he Sāmé ʻi hono fakatupulekina ʻa e kaveinga ʻo ʻene lea ʻiloá. Naʻe kaunga ʻa e meʻá ni ki ha foʻi tokotaha: “Ko Sisū mei Nasaleti.” Ko e konga fakaʻosi ʻo ʻene fakamatalá ʻoku meimei makatuʻunga kotoa ia ʻi he ngaahi lave ki he Sāmé ʻo fakamoʻoniʻi ko Kalaisi Sīsū ʻa e Tēvita Lahi Angé pea ʻe ʻikai liʻaki ʻe Sihova ʻa e soulu ʻo Sīsuú ʻi Hētesi ka te ne fokotuʻu hake ia mei he maté. ʻIkai, “nae ikai alu hake a Tevita ki he lagi,” kae hangē ko ia naʻá ne tomuʻa tala ʻi he Sāme 110:​1, ko hono ʻEikí naʻá ne fai iá. Ko hai ʻa e ʻEiki ʻo Tēvitá? ʻOku aʻu ʻa Pita ki heʻene tefitoʻi poini lahí ʻo ne tali mālohi: “Ae Jisu koia, aia naa mou tutuki ki he akau”!—Ng. 2:​14-36, PM; Sāme 16:​8-11; 132:11.

26. Naʻe anga-fēfē hono fakamoʻoniʻi ʻa e ʻaonga ʻo e lea ʻa Pitá?

26 Naʻe ʻaonga ʻa e lea ʻa Pita, naʻe makatuʻunga ʻi he Sāmé? Ko e papitaiso ʻa e toko 3,000 nai ʻa ia naʻe tānaki atu ki he fakatahaʻanga Kalisitiané ʻi he ʻaho tatau ʻoku mahino lelei ai ʻoku pehē.​—Ng. 2:41.

27. Naʻe anga-fēfē hono hanga ʻe he “laumālie māʻoniʻoni” ʻo fakaʻuhingaʻi ʻa e Sāme 2?

27 Taimi nounou ʻi he hili iá, ʻi ha fakatahataha makehe, naʻe tautapa ai ʻa e kau ākongá kia Sihova pea lave ki he Sāme 2:​1, 2. Naʻa nau pehē kuo fakahoko eni ʻi he fakafepaki fakatahataha ʻa e kau pulé ki he “Sevaniti Tapu [ʻa e ʻOtuá] ko Sīsū, ʻa ia [naʻe] pani [ʻe he ʻOtuá].” Pea ʻoku hoko atu ʻa e fakamatalá ʻo pehē “naʻe fakafonu ʻa kinautolu katokatoa ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni.”—Ng. 4:​23-31.

28. (a) ʻI hono ngāueʻaki ʻo e Sāmé, ko e hā ʻa e fakamatala ʻoku fakatupulekina ʻe Paula ʻi he Hepelu vahe 1 ki he 3? (e) ʻOku anga-fēfē hono tokonaki mai ʻe he Sāme 110:4 ha makatuʻunga ki he lāulea ʻa Paula fekauʻaki mo e tuʻunga taulaʻeiki faka-Melekisētekí?

28 Sio he taimí ni, ʻi he tohi ki he kau Hepeluú. ʻI he ʻuluaki ongo vahe ʻe uá, ʻoku tau maʻu ai ha ngaahi lave ki he Sāmé ʻo fekauʻaki mo e tuʻunga māʻolunga ange ʻo Sīsuú, ʻi he tuʻunga ko e ʻAlo fakahēvani kuo fakanofo tuʻi ʻo e ʻOtuá, ʻo laka hake ia ʻi he kau ʻāngeló. ʻOku fakahaaʻi ʻe Paula mei he Sāme 22:22 mo e ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehe ʻoku maʻu ʻe Sīsū ha fakatahaʻanga ʻo e “ngaahi tokoua,” ko e konga ʻo e hako ʻo ʻĒpalahamé mo e “kau ʻi ha ui mei langi.” (Hep. 2:​10-13, 16; 3:1) Pea, kamata ʻi he Hepelu 6:20 pea hokohoko atu ʻi he vahe 7, ʻoku lave lahi ʻa e ʻapositoló ki ha toe lakanga ʻoku maʻu ʻe Sīsū ko e “taulaʻeiki lahi . . . ʻo taʻengata pe, ʻi he ʻalunga ʻo Melikiseteke.” ʻOku ʻuhinga eni ki he talaʻofa fuakava pau ʻa e ʻOtuá ʻi he Sāme 110:​4, ʻa ia ʻoku lave ki ai ʻa Paula ʻi he taimi ki he taimi ʻi hono fakamoʻoniʻi ʻa e tuʻunga māʻolunga ʻo e tuʻunga taulaʻeiki ʻo Sīsuú ʻo laka hake ʻi he tuʻunga ko ia ʻo ʻĒloné. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻo pehē ʻi he fuakava ʻa Sihová ʻoku taulaʻeiki ai ʻa Sīsū Kalaisi, ʻikai ʻi he māmaní, ka ʻi hēvani pea “ʻoku ne nofo taulaʻeiki ai pe”​—ko e ngaahi ʻaonga ʻo ʻene ngāue fakataulaʻeikí ʻe taʻengata.—Hep. 7:​3, 15-17, 23-28.

29. Ko e hā ʻa e fakatātā tuʻu-ki-muʻa ʻo e anga-līʻoá ʻoku totonu ke tau tokanga ki ai, hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Sāmé pea fakamatalaʻi ʻi he Hepelu 10:​5-10?

29 ʻIkai ko ia pē, ʻi he Hepelu 10:​5-10, ʻoku tala mai ai kiate kitautolu ʻa e mahino lelei kia Sīsū ʻa e ʻalunga fakaefeilaulau ʻa ia ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá kiate ia pea mo ʻene fakapapauʻi ke fakahoko ʻa e finangalo ko iá. ʻOku makatuʻunga eni ʻi he ngaahi lea ʻa Tēvita ʻi he Sāme 40:​6-8. Ko e laumālie alafaʻifaʻitakiʻanga ko eni ʻo e līʻoá ʻoku ʻaonga lahi taha kiate kitautolu kotoa ke tau fakakaukau ki ai pea ke faʻifaʻitakiʻi koeʻuhi ke tau maʻu ai ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá.​—Sio foki ki he Sāme 116:​14-19.

30. Naʻe anga-fēfē hono tomuʻa tala fakaikiiki ʻe he Sāmé ʻa e ʻalunga ʻo Sīsuú, pea ʻoku anga-fēfē ʻa ʻene maʻu pau ʻa e fakafiemālie meiate kinautolú?

30 Ko e ʻalunga naʻe fou ai ʻa Sīsuú, ʻo tumutumu ʻaki ʻa e ʻahiʻahi fakalilifu ko ia naʻá ne kātekina ʻi he ʻakau fakamamahí, naʻe tomuʻa tala ia ʻi he Sāmé ʻi he fakaikiiki fakaofo. Naʻe kau heni ʻa hono tuʻuaki ange kiate ia ʻa e vinika ke ne inú, ko e fai ʻo e talotalo ki hono ngaahi kofu tuʻá, ko e tōʻonga anga-fakamamahi ki hono ongo nimá mo e vaʻé, ko hono manukiʻí, pea mo e fuʻu fakamamahi fakaeʻatamai lahi ange ʻo e kalanga ko ia ʻi he mamahi: “ʻE hoku ʻOtua, ʻe hoku ʻOtua, naʻa ke liʻaki au kae ha?” (Mt. 27:​34, 35, 43, 46; Sāme 22:​1, 7, 8, 14-18; 69:​20, 21) Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Sione 19:​23-30, naʻa mo e ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi houa ko iá, kuo pau pē naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e fiemālie lahi mo e tataki mei he Sāmé, ʻi heʻene ʻiloʻi ko e kotoa ʻo e ngaahi konga Tohitapu ko ení naʻe pau ke fakahoko ʻo aʻu ki he fakaikiiki fakaʻosí. Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū naʻe toe lau ʻa e Sāmé fekauʻaki mo ʻene toetuʻú mo hono hakeakiʻí. Naʻe ʻikai ha veiveiua naʻe ʻi heʻene fakakaukaú ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi he taimi naʻá ne taki ai ʻi he “hiva” pe ngaahi sāmé, mo ʻene kau ʻapositoló ʻi he pō fakaʻosi ki muʻa ke ne pekiá.—Mt. 26:30.

31. Ko e hā ʻoku tomuʻa tala ʻe he tohi Sāmé ʻo fekauʻaki mo e Hako ʻo e Puleʻangá pea mo e fakatahaʻanga ʻa Sīsuú?

31 Ko ia ʻoku fakahaaʻi mahino ʻe he ngaahi Sāmé ʻa e “Alo o Tevita” mo e Hako ʻo e Puleʻangá ko Kalaisi Sīsū, ʻa ia kuo hakeakiʻi he taimí ni fakatouʻosi ko e Tuʻi mo e Taulaʻeiki ʻi he Saione fakahēvaní. ʻOku ʻikai lava ʻo hao heni ʻa e fakamatala fakaikiiki ki he kotoa ʻo e ngaahi potu tohi mei he Sāmé ʻa ia ʻoku lave ki ai ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané kuo fakahoko ʻi he Tokotaha Pani ʻa Sihová, ka ʻoku fakahokohoko heni ha ngaahi fakatātā siʻi ʻe niʻihi: Sāme 78:2​—Mt. 13:​31-35; Sāme 69:4​—Sione 15:25; Sāme 118:​22, 23​—Mk. 12:​10, 11 mo e Ng. 4:11; Sāme 34:20​—Sione 19:​33, 36; Sāme 45:​6, 7​—Hep. 1:​8, 9. Pehē foki, ko e fakatahaʻanga ʻo e kau muimui moʻoni ʻo Sīsuú ʻoku tomuʻa tala ia ʻi he Sāmé, ʻo ʻikai ʻi honau tuʻunga tāutahá, ka ʻi he tuʻunga ko ha kulupu ʻoku ʻomai ki he hōifua ʻa e ʻOtuá mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē ke nau kau ʻi ha ngāue ʻo e fakahīkihiki ki he huafa ʻo Sihová.​—Sāme 117:1​—Loma 15:11; Sāme 68:18​—Ef. 4:​8-11; Sāme 95:​7-11​—Hep. 3:​7, 8; 4:7.

32. (a) Ko e hā ʻoku fakaeʻa ʻe he ako ʻo e ngaahi Sāmé fekauʻaki mo e fakatonuhiaʻi ʻo Sihová pea mo e ngaahi taumuʻa ʻo e Puleʻangá? (e) ʻI he houngaʻia ʻi hono tuʻunga tuʻí, ʻoku totonu ke anga-fēfē ʻetau fakahāhaaʻi ʻa e mateakí mo e fakamāloó?

32 Ko ʻetau ako ʻa e Sāmé ʻoku fakalahi ai ʻetau houngaʻia ki he tuʻunga tuʻi ʻo Sihova ko e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú Ne fakahoko fakafou ʻi he Hako naʻe talaʻofá mo e ʻEa ʻo e Puleʻangá, ki Hono lāngilangí mo hono fakatonuhiaʻí. ʻOfa ke tau ʻi he lotolotonga ai pē ʻo e faʻahinga mateaki ko ia ʻoku nau fiefia ʻi he ‘fakangeingei ʻo e langilangi ʻo e fotu ʻa Sihová’ pea ʻoku lau fekauʻaki mo kinautolu ʻi he Sāme 145, ʻa ia ʻoku lave ai ki ai ko “ha fakahīkihiki, ʻa Tēvita”: “ʻOku nau talanoa ki he langilangi ʻo ho puleʻanga, mo nau aʻau ho fakangeingei na. Ke fakaʻilo ʻene fai fakangeingei ki he hakoʻi tangata, mo e naunau ʻo e teunga ʻo hono puleʻanga. Ko hoʻo puleʻanga ko e puleʻanga ʻo e ngaahi kuonga kotoa, pea ko ho hau ʻoku fai mei he toʻutangata ki he toʻutangata.” (Sāme 145:​5, 11-13) ʻI he hoko moʻoni ʻa e sāme fakaekikité, ko e ngeia ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá kuo fokotuʻu ʻe Kalaisí ʻoku aʻu ʻo ʻai ke ʻiloa he taimí ni ʻe he ngaahi foha ʻo e tangatá ʻi he ngaahi puleʻangá kotoa. He totonu ē mo kitautolu ke fakamālōʻia ʻa e Puleʻanga ko iá mo hono Tuʻí! ʻOku feʻungamālie moʻoni, ʻa e ngaahi lea fakaʻosi ʻo e Sāmé: “ʻIlonga ha meʻa ʻoku manava ke ne fai ʻa e fakamalo ʻo Iaa. Haleluia!”—150:6.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 710-711.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share