AKO 3
Puʻaki Totonu
KUO ʻikai ke maʻu ʻe he kau Kalisitiane kotoa pē ha ngaahi taʻu lahi ʻo e ako fakaemāmaní. Naʻa mo e ongo ʻapositolo ko Pita mo Sioné naʻe fakamatalaʻi ko e “ongo meʻa taʻe kolisi kinaua, pea taʻe maʻu tuʻunga.” (Ng. 4:13) Ka neongo ia, ʻoku mahuʻinga ke fakaʻehiʻehi mei hano toʻo ʻa e tokangá mei hoʻo fakahoko ʻa e moʻoni faka-Tohitapú ʻi hono puʻaki koviʻi ʻa e ngaahi foʻi leá.
Ngaahi Meʻa Tefito ke Fakakaukauʻi. ʻOku ʻikai ha tuʻutuʻuni pau ʻe taha ʻo e puʻakí ʻe ngāueʻaki ki he lea kotoa pē. Ko e ngaahi lea lahi ʻoku hiki ia ʻi he ngaahi mataʻitohi fakaʻalafapeti. ʻI he tānaki atu ki he ʻalafapeti faka-Latiná, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ʻalafapeti hangē ko ia ʻi he faka-ʻAlepeá, faka-Sililikí, faka-Kalisí mo e faka-Hepeluú. ʻI he ʻikai ha ʻalafapetí, ʻoku ngāueʻaki ʻe he lea faka-Siaina kuo tohí ʻa e ngaahi mataʻitohi ʻoku faʻuʻaki nai ia ʻa e ngaahi mataʻitohi tefito. Ko e ngaahi mataʻitohi ko ení ʻoku faʻa tuʻu ia ki ha foʻi lea pe ko ha konga ʻo ha foʻi lea. Neongo ko e lea faka-Siapaní mo e faka-Kōleá ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e mataʻitohi faka-Siainá, ʻoku ngāueʻaki nai ai ʻa e mataʻitohí ia ke fakafofongaʻi ʻa e ngaahi ongo kehe ʻaupito pea ʻikai nai te ne ʻomai ʻa e ʻuhinga tatau.
ʻI he ngaahi lea fakaʻalafapetí, ʻoku fiemaʻu ki he puʻaki totonú ʻa hono ngāueʻaki ʻa e ongo tonu ki he mataʻitohi taki taha pe ki he fakatahaʻi ʻo e ngaahi mataʻitohí. ʻI he muimui ha lea pehē ki he ngaahi lao tuʻumaʻú, hangē ko ia ʻoku hoko moʻoni ʻi he lea faka-Kalisí, faka-Sipeiní mo e faka-Sulú, ʻoku ʻikai ai ke fuʻu faingataʻa ʻa e puʻaki totonú. Kae kehe, ko e ngaahi tākiekina muli ʻi ha lea ʻe iku nai ia ki he ngaahi puʻaki ʻoku tapua mei ai ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi foʻi leá. Ko hono olá, ko ha foʻi mataʻitohi pau pe pupunga mataʻitohi ʻe puʻaki nai ia ʻi ha founga laka hake he tahá pe ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻe ʻikai nai ke puʻaki ia. ʻE fiemaʻu nai ke ke ako maʻuloto ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke kau ki aí pea toki toutou ngāueʻaki ia ʻi hoʻo leá. ʻI he lea faka-Siainá, ko e puʻaki totonú ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa hono maʻuloto ʻo e ngaahi mataʻitohi ʻe laui afe. ʻI he ngaahi lea ʻe niʻihi ko e ʻuhinga ʻo ha foʻi lea ʻoku liliu ia ʻi he kehe ʻa e anga ʻo e leʻó. Ko e ʻikai lava ke fai ha tokanga feʻunga ki he tafaʻaki ko eni ʻo ha leá ʻe lava ke iku ia ki hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau hala.
Kapau ko e ngaahi foʻi lea ʻi ha lea ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi silapa, ʻoku mahuʻinga ke fokotuʻu ʻa e fakamamafa tefitó ʻi he silapa totonú. Ko e ngaahi lea lahi ʻoku ngāueʻaki ai ha faʻunga peheé ʻoku ʻi ai ha sīpinga lelei tuʻumaʻu ʻo e fakamamafaʻi tala ngutú. ʻI heʻene ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa kehe mei he sīpinga ko iá, ko ha fakaʻilonga fakamamafa nai ʻe hoko ko e konga ia ʻo e foʻi lea kuo tohí. ʻOku tokoni eni ke ne ʻai ke faingofua ange ai ʻi ha tuʻunga ʻa e puʻaki totonú. Kae kehe, kapau ʻoku ʻikai ke tuʻumaʻu ʻa e sīpingá, ʻoku toe faingataʻa ange ai ʻa e palopalemá. Ko e fekuki lavameʻa mo iá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e tuʻunga maʻuloto lahi.
ʻI he ngaahi lea ʻe niʻihi, ko e ngaahi fakaʻilonga fakamamafá ko ha meʻa tefito ia ke fakakaukau ki ai. ʻOku kau ki he ngaahi meʻá ni ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻoku fakahaaʻi ʻi ʻolunga pea ʻi lalo ʻi he ngaahi mataʻitohi ʻe niʻihi ʻo e ʻalafapetí, hangē ko ení: è, é, ô, ñ, ō, ŭ, č, ö, ç. Ko e ngaahi fakaʻilonga fakamamafá ʻe tohi nai ia, pe ʻamanekina nai ai ʻa e tokotaha lautohí ke ne ʻomai ia makatuʻunga ʻi he potutohi ʻa ia ʻoku ʻasi ai ha foʻi leá. ʻI he tuʻunga ki muí, ko e teuteu leleí ʻe ngalingali fiemaʻu ia ʻi he taimi ʻoku vaheʻi ai koe ke ke lautohi fakahāhaá.
ʻI he fekauʻaki mo e puʻakí, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tōʻanga ʻe niʻihi ke fakaʻehiʻehi mei ai. ʻI he fai matematē tōtuʻá ʻe lava ke ʻasi mai mei ai ʻa e taʻefakanatula, naʻa mo e fiepoto. ʻE lava ke leaʻaki ʻa e meʻa tatau fekauʻaki mo e puʻaki ʻa ia ʻoku ʻikai kei ngāueʻaki lahí. Ko e meʻa pē ʻe hokó ko hono tohoakiʻi mai ʻa e tokangá ki he tokotaha malangá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku lelei ke fakaʻehiʻehi mei he tafaʻaki tōtuʻa ʻe tahá ko hono ngāueʻaki taʻetokanga ʻa e leá mo e puʻakí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni kuo ʻosi lāulea ki ai ʻi lalo ʻi he “Ngaahi Foʻi Lea ʻOku Leaʻaki Mahino.”
Ko e puʻaki ʻoku ala tali ʻo e ngaahi foʻi lea ʻo ha leá ʻe kehe nai ia ʻi he fonua ki he fonua, naʻa mo e tafaʻaki ʻe taha ʻo ha fonua ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e fonua tatau. Ko ha tokotaha mei ha fonua ʻe taha ʻokú ne leaʻaki nai ʻa e lea fakalotofonuá ʻi ha fasi makehe. ʻE fakahokohoko nai ʻi he ngaahi tikisinalé ha puʻaki ʻoku ala tali ʻo lahi ange ia he tahá ki ha foʻi lea. Tautefito kapau ko e faingamālie ʻo ha tokotaha ki he ako fakaemāmaní naʻe mātuʻaki fakangatangata, pe kapau ko e lea ʻokú ne lea ai he taimi ko ení ʻoku ʻikai ko ʻene lea tuʻufonuá ia, te ne maʻu ʻaonga lahi ʻi he fanongo lelei ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau leaʻaki lelei ʻa e lea fakalotofonuá pea faʻifaʻitaki leva ʻa ʻene puʻakí ki haʻanautolú. ʻI he tuʻunga ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻoku tau loto ke lea ʻi ha founga ʻe fakangeingeiaʻi ai ʻa e pōpoaki ʻoku tau malangaʻakí pea ʻe mahino lelei ai ia ki he kakai ʻi hotau feituʻú.
ʻI he lea fakaʻahó ʻoku faʻa lelei tahá ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea ʻa ia ʻokú ke maheni lelei mo iá. ʻI he tuʻunga mahení, ʻe ʻikai ke hoko ʻa e puʻakí ko ha palopalema ʻi he fetalanoaʻaki fakalūkufuá. Kae kehe, ʻi he taimi ʻokú ke lautohi leʻo-lahi aí, te ke fetaulaki nai ai mo e ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi ʻoku ʻikai te ke ngāueʻaki ʻi he lea fakaʻahó. Pea ʻoku fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha lautohi lahi leʻo-lahi. ʻOku tau lau ʻa e Tohitapú ki he kakaí ʻi he taimi ʻoku tau fakamoʻoni ai kia kinautolú. ʻOku kole ha fanga tokoua ʻe niʻihi ke nau lau ʻa e ngaahi palakalafí ʻi he lolotonga ʻa e Ako Taua Leʻo, pe ʻi he Ako Tohi ʻa e Fakatahaʻangá. ʻOku mahuʻinga ke tau lautohi tonu matematē pea ʻoua te tau toʻo ʻa e tokangá mei he pōpoakí ʻaki hono puʻakihalaʻi ʻa e ngaahi foʻi leá.
ʻOkú ke ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ke puʻaki ʻa e ngaahi hingoa totonu ʻe niʻihi ʻi he Tohitapú? Ko e ngaahi fakamatala ʻe niʻihi ʻi he Tohitapu faka-Tongá ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi sipela motuʻa, pea ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ongo vauele lōloá fakataha mo ha fakaʻilonga toloi. Kole ki ha tokotaha malanga lelei ke ne tokoniʻi koe ke ke ako ʻa e puʻaki fakaeonopooni totonú.
Ngaahi Founga ke Fakalakalaka Ai. Ko e tokolahi ʻoku ʻi ai ʻenau palopalema ʻi he puʻakí ʻoku ʻikai te nau lāuʻilo fekauʻaki mo ia. Kapau ʻoku fakahaaʻi atu ʻe hoʻo ʻovasia akó ha ngaahi tafaʻaki hoʻo puʻakí ʻoku fiemaʻu ki ai ha tokanga, houngaʻia ʻi heʻene anga-ʻofá. ʻI hoʻo ʻiloʻi pē ʻa e palopalemá, ʻe lava fēfē ke ke fai ha fakalakalaka?
ʻUluakí, ʻi hoʻo maʻu ha konga ke lau leʻo-lahi, vaheʻi ha taimi ke vakai ai ki ha tikisinale. Kapau ʻoku ʻikai te ke taukei ʻi hono ngāueʻaki ha tikisinale, huke ki he ngaahi peesi kamatá ki hano fakamatalaʻi ʻo e ngaahi fakaʻilonga ʻoku ngāueʻakí, pe kapau ʻe fiemaʻu, kole ki ha taha ke ne fakamatalaʻi atu ʻa e ngaahi meʻá ni kia koe. ʻE fakahaaʻi atu ʻe he tikisinalé kiate koe ʻa e feituʻu ke fai ai ʻa e fakamamafa tefitó ʻi ha foʻi lea ʻa ia ʻoku faʻuʻaki ha silapa laka hake ʻi he tahá. Te ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi ongo ke ngāueʻaki ki he ngaahi vauelé pea mo e ngaahi konisinānité. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻe puʻaki nai ha foʻi lea ʻi ha founga laka hake he tahá, ʻo fakatuʻunga ʻi he faʻunga fakakalama ʻo e sētesi ʻa ia ʻoku ngāueʻaki aí.
Ko ha founga hono ua ʻe lava ke hoko ai ʻo fakalakalaka ʻa e puʻakí ko e lautohi ki ha tokotaha kehe—ko ha taha ʻokú ne puʻaki lelei ʻa e ngaahi foʻi leá—pea kole kiate ia ke ne fakatonutonu hoʻo ngaahi fehālaakí.
Ko ha founga hono tolu ke fakalakalaka ai ʻa e puʻakí ko e fanongo lelei ki he kau malanga leleí. Kapau ʻoku ala maʻu ha ngaahi foʻi kāsete ʻo e New World Translation pe ko e ngaahi makasini Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake!, ngāueleleiʻaki ia. ʻI hoʻo fanongó, fakatokangaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku puʻakikeheʻi mei he founga te ke puʻaki ai iá. Tohiʻi ia, pea ʻahiʻahiʻi. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻe hoko ai hoʻo leá ʻo ʻatā mei he ngaahi mele ʻo e puʻakihalaʻí, pea ʻe fakaleleiʻi lahi ʻe he meʻá ni ʻa hoʻo leá.