AKO 24
Filifili ʻo e Ngaahi Foʻi Leá
KO E ngaahi foʻi leá ko e ngaahi meʻangāue mālohi ia ʻo e fetuʻutakí. Ka koeʻuhi ke fakahoko ʻe heʻetau ngaahi foʻi leá ha taumuʻa pau, ʻoku fiemaʻu ke tau filifili lelei ia. Ko ha foʻi lea ʻoku feʻungamālie nai ʻi he taimi ʻe tahá ʻe ʻi ai nai hono ola fehālaaki ʻi he taimi ʻoku kehe ai ʻa e ngaahi tuʻungá. ʻI hono ngāueʻaki taʻetotonú ʻe hoko nai ai ha kupuʻi lea fakamānako “ko ha foʻi lea fakatupunga mamahi.” Ko e ngāueʻaki ʻo e ngaahi kupuʻi lea peheé ko ha taʻefakakaukau nai pē ia, ʻo tapua atu mei ai ʻa e ʻikai ha fakaʻatuʻi. Ko e ngaahi kupuʻi lea ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga lōua, ko e taha ai ʻoku fakatupu ʻita pe paetaku. (Pal. 12:18; 15:1) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e “lea lelei”—ha foʻi lea ʻokú ne ʻomai ʻa e fakalototoʻá—ʻokú ne ʻomai ʻa e fiefia ki he loto ʻo e tokotaha ʻoku leaʻaki ki aí. (Pal. 12:25) Ko hono kumi ʻa e ngaahi foʻi lea totonú ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga, ʻo aʻu ki ha tokotaha poto. Ko Solomone, ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú kia kitautolu, naʻá ne lāuʻilo ki he fiemaʻu ke kumi “ae lea lelei” mo e “gaahi lea . . . oe mooni.”—Koh. 12:10, PM.
ʻI he ngaahi lea ʻe niʻihi, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea pau ʻi he lea ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau taʻumotuʻa angé pe ʻoku nau maʻu ha tuʻunga mafaí, lolotonga ia ʻoku ngāueʻaki ʻa e ngaahi kupuʻi lea kehe ʻi he taimi ʻo e lea ki hoto ngaahi toʻumeʻá pe ko e faʻahinga ʻoku kei siʻi angé. Ko hono tukunoaʻi ʻa e ngaahi anga-fakaʻapaʻapa peheé ʻoku vakai ki ai ko e taʻefakaʻapaʻapa. ʻOku toe taʻefeʻunga ke ngāueʻaki kia kita ʻa e ngaahi kupuʻi lea fakaʻapaʻapa ʻoku tuku tauhi ʻe he tōʻonga fakafonua ʻi he feituʻú ki he niʻihi kehé. ʻI he meʻa fekauʻaki mo e fakahaaʻi ʻo e fakaʻapaʻapá, ʻoku fokotuʻu ʻe he Tohitapú ha tuʻunga māʻolunga ange ʻi he meʻa ko ia ʻoku fiemaʻu nai ʻe he laó pe ko e tōʻonga ʻi he feituʻú. ʻOku enginaki ai ki he kau Kalisitiané ke “fakaʻapaʻapa ki he tangata taki taha.” (1 Pita 2:17) Ko e faʻahinga ʻoku nau fai eni mei he lotó ʻoku nau lea ki he kakai ʻo e taʻumotuʻa kotoa pē ʻi ha founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tokaʻi.
Ko e moʻoni, ko e kakai tokolahi ʻa ia ʻoku ʻikai ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e lea ʻa ia ʻoku taʻefakaʻapaʻapa mo fakatupu ʻita. ʻOku nau ongoʻi nai ko e lea taʻefakaʻapaʻapá ʻoku fakalahi atu ai ʻa e fakamamafa ki he meʻa ʻoku nau leaʻakí. Pe ko ʻenau ngāueʻaki iá ʻe tapua atu nai ai ha lea kovi taʻefeʻunga. Kapau naʻe tōʻongaʻaki ʻe ha taha ʻa hono ngāueʻaki ʻo e lea peheé ki muʻa ke ako ki he ngaahi founga ʻa Sihová, te ne ʻiloʻi nai ʻoku faingataʻa ke tuku ʻa e tōʻonga ko iá. Neongo ia, ʻoku malava. Ko e laumālie ʻo e ʻOtuá ʻoku lava ke ne tokoniʻi ha tokotaha ke liliu ʻa ʻene ngaahi sīpinga leá. Kae kehe, ko e tokotahá kuo pau ke ne toe loto-lelei ke langa hake ha lea ʻoku fonu ʻi he ngaahi foʻi lea lelei—ko e ngaahi foʻi lea ʻoku ʻomai ai ʻa e meʻa ʻoku lelei, ko e ngaahi foʻi lea ʻoku fakatupu langa hake—pea ngāueʻaki tuʻumaʻu leva ia.—Loma 12:2; Ef. 4:29; Kol. 3:8.
Lea ʻOku ʻIlongofua. Ko ha fiemaʻu tefito ʻo e lea leleí ke hoko ʻo ʻilongofua. (1 Kol. 14:9) Kapau ko e ngaahi foʻi lea ʻokú ke ngāueʻakí ʻoku teʻeki ai ke ʻiloʻi ia ʻe hoʻo kau fanongó, ʻokú ke hā ngali hangē ai ko ha tokotaha ʻoku lea ʻi ha lea mulí.
Ko e ngaahi foʻi lea ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga makehe ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻi ha ngāue mavahe. Ko e ngaahi kupuʻi lea peheé ʻoku nau ngāueʻaki fakaʻaho nai ia. Ka ko hoʻo ngāueʻaki ia ʻi ha founga halá ʻe taʻofi nai ai hoʻo malava ke fetuʻutakí. ʻIkai ko ia pē, neongo ʻoku ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea fakaʻahó, kapau te ke hoko ʻo fihia ʻi he ngaahi fakaikiikí ʻi ha tuʻunga naʻe ʻikai fiemaʻu, ʻe fakahanga moʻoni nai ai ʻe he kau fanongó honau ʻatamaí ki he ngaahi meʻa kehé.
Ko ha tokotaha malanga fakaʻatuʻi ʻokú ne filifili ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku mahinongofua ʻo aʻu ki he faʻahinga ko ē ʻoku mātuʻaki fakangatangata ʻa ʻenau akó. ʻI he faʻifaʻitaki kia Sihová, ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e fakaʻatuʻi ki he “tokotaha māʻulaló.” (Siope 34:19, NW) Kapau ʻoku ʻiloʻi ʻe he tokotaha malangá ʻoku fiemaʻu ke ngāueʻaki ha foʻi lea ʻikai anga-maheni, ʻoku totonu leva ke ne ngāueʻaki ia ʻo fakafehokotaki mo e ngaahi kupuʻi lea faingofua ʻoku nau ʻai ke maʻalaʻala ʻa e ʻuhingá.
Ko e ngaahi foʻi lea faingofua ʻoku filifili leleí ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukaú fakataha mo e mālohi lahi. Ko e ngaahi sētesi nounoú mo e ngaahi kupuʻi lea faingofuá ʻoku mahinoʻi ngofua ia. ʻE lava ke fakavahavaha ia ʻaki ʻa e ngaahi sētesi lōloa ange koeʻuhi ke ʻoua ʻe hoko ai ʻo fakatahamuhamu hono fakahokó. Ka ki he ngaahi foʻi fakakaukau ʻoku tautefito ʻa hoʻo loto ke manatuʻi ʻe hoʻo kau fanongó, fili ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku faingofuá mo e ngaahi foʻi sētesi ʻoku nounoú.
Kehekehe mo Totonu ʻi Hono Fakahāʻí. ʻOku ʻikai ke honge ʻi he ngaahi foʻi lea leleí. ʻI he ʻikai ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi kupuʻi lea tatau ki he tuʻunga kotoa pē, ngāueʻaki ha ngaahi foʻi lea kehekehe. ʻE hoko leva ai hoʻo leá ʻo fakatou fakamānako mo mohu ʻuhinga. ʻE lava fēfē ke ke fakalahiʻi hoʻo ngaahi foʻi leá?
ʻI he lautohí, fakaʻilongaʻi ha ngaahi foʻi lea pē ʻoku ʻikai te ke mahinoʻi kakató, pea kumi ia ʻi ha tikisinale kapau ʻoku ala maʻu ha taha ʻi hoʻo leá. Fili ha niʻihi siʻi ʻo e ngaahi foʻi lea ko iá pea fai ha feinga tokanga ke ngāueʻaki ia ʻi he taimi ʻoku feʻungamālie aí. Tokanga ke puʻaki totonu ia pea ke ngāueʻaki ia ʻi ha potutohi ʻa ia ʻe mahinoʻi ngofua ai iá pea ʻikai ke tohoakiʻi mai pē ai ʻa e tokangá. Ko hono fakalahi hoʻo ngaahi foʻi leá ʻoku tānaki mai ai ʻa e tuʻunga kehekehe ki hoʻo leá. Ka ʻoku ʻi ai ʻa e fiemaʻu ke tokanga—ʻi he taimi ʻoku puʻakihalaʻi ai ʻe ha tokotaha pe ngāuehalaʻaki ai ʻa e ngaahi foʻi leá, ʻe fakaʻosiʻaki nai ʻe he niʻihi kehé ʻoku ʻikai moʻoni te ne ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne talanoa ki aí.
Ko ʻetau taumuʻa ʻi hono fakalahi ʻetau ngaahi foʻi leá ke hoko ʻo fakatupu-ʻilo, ʻo ʻikai ko e ʻai ke maongo ki heʻetau kau fanongó. Ko e lea fihí mo e ngaahi foʻi lea lōloá ʻoku ngāue ia ke tohoakiʻi ʻa e tokangá ki he tokotaha malangá. ʻOku totonu ke hoko ko ʻetau holí ia ke vahevahe atu ʻa e fakamatala mahuʻingá pea ke ʻai ia ke fakamānako ki he faʻahinga ʻoku nau fanongo ki aí. Manatuʻi ʻa e palōveepi ʻi he Tohitapú: “Ko e ʻelelo ʻo e poto ʻoku ne aʻau lelei ʻa e meʻa ʻoku ne ʻilo.” (Pal. 15:2) Ko e ngāueʻaki ʻo e ngaahi foʻi lea leleí, ʻa e ngaahi foʻi lea feʻungamālie ʻa ia ʻoku ʻilongofuá, ʻoku tokoni ia ke ʻai ʻetau leá ke fakaivifoʻou mo fakaueʻiloto kae ʻikai ke taʻeoli mo taʻefakamānako.
ʻI hoʻo fakalahi hoʻo ngaahi foʻi leá, fai ha tokanga lelei ki hono ngāueʻaki ʻa e foʻi lea totonú. ʻE ʻi ai nai ha ngaahi ʻuhinga meimei tatau kae kiʻi kehe ʻo ha foʻi lea ʻe ua ki hono ngāueʻaki ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga kehekehe. Kapau ʻokú ke fakatokangaʻi eni, te ke malava ai ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga maʻalaʻala ʻo hoʻo leá pea fakaʻehiʻehi mei he fakaʻitaʻi hoʻo kau fanongó. Fanongo lelei ki he kakai ʻoku nau lea leleí. ʻOku fakahokohoko ʻe he ngaahi tikisinale ʻe niʻihi ʻi lalo ʻi he foʻi lea taki taha fakatouʻosi ʻa hono ngaahi sinonimí (ngaahi foʻi lea ʻoku ʻuhinga meimei tatau, neongo ia ʻoku ʻikai ke nau tatau) pea mo hono ngaahi ʻenitonimí (ngaahi foʻi lea ʻoku kiʻi ʻuhinga fehangahangai). Ko ia ʻokú ke maʻu ai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi kupuʻi lea kehekehe ki he foʻi fakakaukau tatau kae toe pehē foki ki he toe kiʻi kehe ʻa e ʻuhingá. ʻOku ʻaonga ʻaupito eni ʻi hoʻo kumi ʻa e foʻi lea totonu ki ha tuʻunga tefito. Ki muʻa ke tānaki atu ha foʻi lea ki hoʻo ngaahi foʻi leá, fakapapauʻi ʻokú ke ʻiloʻi ʻa hono ʻuhingá, founga ke puʻaki ai iá, pea mo e taimi ʻoku totonu ke ngāueʻaki ai iá.
Ko e ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakahaaʻi mahinó ʻoku ʻomai ai ha fakatātā maʻalaʻala ange ia ʻi he meʻa ko ia ʻoku fakalūkufuá. ʻE pehē nai ʻe ha tokotaha malanga: “ʻI he taimi ko iá, naʻe hoko ai ʻo puke ʻa e kakai tokolahi.” Pe ʻe lava ke ne pehē: “Hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ʻi loto ai ʻi ha ngaahi māhina siʻi pē, naʻe mate ai ʻa e kakai ʻe toko 21,000,000 nai mei he fulū faka-Sipeiní.” Ko ha faikehekehe lahi ē ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi maʻalaʻala ai ʻe he tokotaha malangá ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene pehē “ʻi he taimi ko iá,” “kakai tokolahi” pea mo e “hoko ai ʻo puke”! Ko hoʻo fakahaaʻi ʻa koe tonu ʻi he founga ko ení ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi foʻi moʻoni ʻoku felāveʻi mo hoʻo tuʻunga-leá pea pehē ki ha ngaahi foʻi lea kuo filifili lelei.
Ko hono ngāueʻaki ʻa e foʻi lea totonú ʻe toe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke aʻu ki he poiní ʻo ʻikai leaʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea lahi. Ko e lahi ʻo e ngaahi foʻi leá ʻoku hoko ai ʻo pulia ʻa e ngaahi fakakaukaú. Ko e tuʻunga faingofuá ʻoku ʻai ai ke faingofua ki he niʻihi kehé ke nau mahinoʻi pea tauhi maʻu ʻa e ngaahi foʻi moʻoni mahuʻingá. ʻOku tokoni ia ki hono fakahaaʻi ʻa e ʻilo totonú. Ko e faiako ʻa Sīsū Kalaisí naʻe ʻiloa ia ʻi he tuʻunga faingofua ʻo e leá. Ako meiate ia. (Sio ki he ngaahi fakatātā ʻoku hiki ʻi he Mātiu 5:3-12 mo e Maake 10:17-21.) ʻAhiʻahiʻi hono fai haʻo fakamatala nounou ʻi ha ngaahi foʻi lea filifili lelei.
Ngaahi Foʻi Lea ʻOku Fakahaaʻi Ai ʻa e Longomoʻui, Ongoʻi mo e Mahino. ʻI hoʻo fakalahi hoʻo ngaahi foʻi leá, fakakaukau ʻo ʻikai ki he ngaahi foʻi lea foʻoú pē kae toe pehē foki ki he ngaahi foʻi lea ʻoku ʻi ai hono ngaahi anga makehe. Hangē ko ení, fakakaukau ki he ngaahi foʻi veape ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e longomoʻuí; ngaahi foʻi hoanauna ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e mahinó; mo e ngaahi kupuʻi lea ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e loto-māfana, ʻi ai ha tō ʻo e anga-ʻofa, pe fakahaaʻi ʻa e tuʻunga fakamātoató.
ʻOku fonu ʻa e Tohitapú ʻi he ngaahi fakatātā ʻo e lea mohu ʻuhinga peheé. Fakafou ʻi he palōfita ko ʻĒmosí, naʻe enginaki ai ʻa Sihova: “Kumi ae lelei, kae ikai koe kovi . . . Fehia ki he kovi, bea ofa ki he lelei.” (Emosi 5:14, 15, PM, fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻe fakahaaʻi ʻe he palōfita ko Sāmiuelá kia Tuʻi Saula: “Kuo hae ʻe Sihova ʻa e puleʻanga ʻo Isileli meiate koe he ʻaho ni.” (1 Sam. 15:28, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI he folofola kia ʻIsikelí, naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sihova ʻa e lea ʻa ia ʻoku faingataʻa ke ngalo, ʻi he pehē: “Ko e fale kotoa ʻo Isileli ko e faʻahinga laʻe maka ia, mo loto fefeka.” (Isi. 3:7, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI hono fakamamafaʻi ʻa e mafatukituki ʻo e faihala ʻa ʻIsilelí, naʻe ʻeke ʻe Sihova: “E kaihaa ae tagata mei he Otua? Ka kuo mou kaihaa meiate au.” (Mal. 3:8, PM, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI hono fakamatalaʻi ha ʻahiʻahiʻi ʻo e tuí ʻi Pāpiloné, naʻe fakahaaʻi mahino ai ʻe Taniela ʻo pehē “naʻe toki fonu ʻa Nepukanesa ʻi he ʻita” koeʻuhi naʻe ʻikai ke lotu ʻa Setaleki, Mēsake mo ʻApitenikō ki heʻene ʻīmisí, ko ia naʻá ne tuʻutuʻuni ai ke haʻi kinautolu ʻo lī ki he “fonise afi kakaha.” ʻI hono tokoniʻi ke tau ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e velá, naʻe fakamatalaʻi ʻe Taniela naʻe ʻai ʻe he tuʻí ʻene kau tangatá ke nau “tafutafu ʻa e ngotoʻumu ke ta tuʻo fitu hono kakaha ʻi hono faʻa fai”—ne mātuʻaki vela ʻaupito ia he ʻi he taimi naʻa nau ofi atu ai ki he fōnisé, naʻe mate ai ʻa e kau tangata ʻa e tuʻí. (Tan. 3:19-22, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻI he lea ki he kakai ʻi Selusalemá ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi ki muʻa ʻi heʻene pekiá, naʻe lea ai ʻa Sīsū ʻaki ʻa e ongoʻi loloto: “Kuo liuga fiha eku fie tanaki fakataha hoo fānau, o hage koe tanaki fakataha e he motua moa ene fānau i hono lalo kabakau, ka nae ikai te mou loto ki ai! Vakai, kuo jiaki ho mou fale kiate kimoutolu.”—Mt. 23:37, 38, PM, fakaʻītali ʻamautolu.
Ko e ngaahi foʻi lea filifili leleí ʻe lava ke nau ʻoatu ʻa e fakaueʻiloto fakaʻatamai mahino ki hoʻo kau fanongó. Kapau te ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea ʻoku fakamānako ki he ngaahi ongoʻangá, ʻe “sio” ai mo “ala” ʻa hoʻo kau fanongó ki he ngaahi meʻa ʻokú ke lea fekauʻaki mo iá, “ʻahiʻahiʻi” mo “nāmuʻi” ʻa e ngaahi meʻakai ʻa ia ʻokú ke fakamatala ki aí, pea “fanongo” ki he ngaahi ongo ʻokú ke fakamatalaʻí pea mo e kakai ʻokú ke lave ki aí. ʻE hoko ai ʻa e kau fanongó ʻo nōfoʻi ʻi he meʻa ʻokú ke leaʻakí koeʻuhi ʻokú ke ʻai ʻa e ngaahi meʻá ke hoko ʻo moʻoni kia kinautolu.
Ko e ngaahi lea ʻoku fakahaaʻi mahino ai ʻa e ngaahi foʻi fakakaukaú ʻe lava ke fakatupunga ai ʻa e kakaí ke nau kata pe tangi. ʻE lava ke ueʻi ai ʻa e ʻamanaki, fakahūhū ki ha tokotaha loto-mafasia ha holi ke moʻui pea ueʻi ʻiate ia ha ʻofa ki hono Tokotaha-Fakatupú. Ko e kakai takatakai ʻi he māmaní kuo ueʻi loloto kinautolu ʻe he ʻamanaki kuo fakatupunga ʻe he ngaahi foʻi lea ʻi he ngaahi kupu faka-Tohitapu ko ia hangē ko e Sāme 37:10, 11, 34; Sione 3:16; mo e Fakahā 21:4, 5.
ʻI hoʻo lau ʻa e Tohitapú mo e ngaahi tohi ʻa e “tamaioeiki agatonu mo boto,” te ke ʻiloʻi ai ha ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea kehekehe. (Mt. 24:45, PM) ʻOua ʻe lau pē pea ngaló. Fili ʻa e niʻihi ʻokú ke manako aí, pea ʻai ia ko e konga ʻo hoʻo ngaahi foʻi lea ʻokú ke ngāueʻakí.
Lea ʻo Fakatatau ki he Ngaahi Lao ʻo e Kalamá. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kakai ʻe niʻihi ko ʻenau leá ʻoku ʻikai nai ke tatau maʻu pē ia mo e ngaahi lao ʻo e kalamá. Ka ko e hā ʻe lava ke nau fai fekauʻaki mo iá?
Kapau ʻokú ke kei ako, ngāueʻaongaʻaki ʻa e faingamālié he taimi ko ení ke ako ai ʻa e kalama leleí mo e filifili lelei ʻo e ngaahi foʻi leá. Kapau ʻokú ke veiveiua fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻo ha lao fakakalama tefito, ʻeke ki hoʻo faiakó. ʻOua ʻe ako ke hoko pē ai ʻo lavameʻá. ʻOku ʻi ai hoʻo taumuʻa ʻoku ʻikai nai ke maʻu ʻe he kau ako kehé. ʻOkú ke loto ke hoko ko ha faifekau ola lelei ʻo e ongoongo leleí.
Fēfē kapau ʻokú ke taʻumotuʻa ange pea tupu hake ʻo lea ʻi ha lea kehe mei he lea ʻokú ke ngāueʻaki lolotongá? Pe mahalo pē ʻoku ʻikai hao faingamālie ki ha ako tefito lahi ʻi hoʻo leá tonu. ʻOua ʻe loto-siʻí. ʻI hono kehé, fai ha feinga moʻoni ke fakalakalaka, ʻo fai ia koeʻuhi ko e ongoongo leleí. Ko e lahi ʻo e meʻa ʻoku tau ʻiloʻi fekauʻaki mo e kalamá ʻoku tau ako ia ʻi he fanongo ki he lea ʻa e niʻihi kehé. Ko ia, fanongo lelei ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe he kau malanga taukeí ʻenau ngaahi malangá. ʻI hoʻo lau ʻa e Tohitapú mo e ngaahi tohi makatuʻunga ʻi he Tohitapú, tokanga ki he faʻunga ʻo e sētesí, ko e ngaahi foʻi lea ʻoku ngāueʻaki fakatahá, pea mo e potutohi ʻoku ngāueʻaki ai iá. Faʻu hoʻo leá tonu ʻo fakatatau ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ko ení.
ʻOku ngāueʻaki nai ʻe he kau faifaivá mo e kau hiva manakoá ʻa e ngaahi kupuʻi lea mo e ngaahi founga ʻo e leá ʻa ia ʻoku fepaki ia mo hono ngāueʻaki fakakalamá. ʻOku hehema ʻa e kakaí ke faʻifaʻitaki ki he faʻahinga tāutaha peheé. Ko e kau tila faitoʻo kona tapú mo e niʻihi kehe ʻa ia ko e kotoa ʻo ʻenau sīpinga moʻuí ko e faihia pe ʻulungaanga taʻetāú ʻoku nau faʻa maʻu ʻenau ngaahi foʻi lea pē ʻanautolu, ʻo lave ki he ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi leá ʻoku mātuʻaki kehe ia mei he ʻuhinga ʻoku ngāueʻaki lahí. ʻOku ʻikai fakapotopoto ki he kau Kalisitiané ke faʻifaʻitaki ki ha taha pē ʻo e kakaí ni. Ke fai ia ʻe fakaʻilongaʻi ʻaki ai kitautolu ʻa e faʻahinga pehē ʻo e māmaní pea mo ʻenau founga moʻuí.—Sione 17:16.
ʻAi ko ha tōʻonga ia ke ngāueʻaki fakaʻaho ʻa e lea leleí. Kapau te ke tuku ke hoko ʻo ʻaiʻainoaʻia hoʻo leá ʻi he fetalanoaʻaki fakaʻahó, ʻoua ʻe ʻamanekina te ke malava ʻo lea lelei ʻi he ngaahi taimi makehé. Ka ʻo kapau ʻokú ke ngāueʻaki ʻa e lea tuʻunga lelei ʻi he ngaahi tuʻunga anga-maheni ʻi he moʻuí, ʻe hoko faingofua mo fakanatula mai ia kiate koe ʻi he taimi ʻo e ʻi he peletifōmú pe ʻi he taimi ʻo e faifakamoʻoni ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e moʻoní.