LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi08-1 p. 6-8
  • Tohi Tohi Tapu Fika 41—Maake

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohi Tapu Fika 41—Maake
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 16
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 16
bsi08-1 p. 6-8

Tohi Tohi Tapu Fika 41—Maake

Tokotaha-Tohí: Maʻake

Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Loma

Kakato Hono Tohí: 60–65 T.S. nai

Vahaʻa Taimi: 29–33 T.S.

ʻI HONO puke ʻo Sīsū ʻi Ketisemani pea hola ʻa e kau ʻapositoló, naʻe muimui ʻiate ia ‘ha talavou, kuo ʻikai ʻai hono kofú, ka kuó ne takatakai ha fuʻu tupenu mahuʻinga.’ ʻI he feinga ʻa e fuʻu kakaí ke toe puke foki mo iá, naʻá ne “liʻaki ʻa e tupenu, ka ka hola telefua pē.” Ko e talavoú ni ʻoku ʻi ai ʻa e tui lahi ko Maʻake. ʻOku fakamatalaʻi ia ʻi he tohi Ngāué ko “Sione, (ko hono hingoa ʻe taha [pe fakaikú] ko Maʻake,)” pea naʻá ne haʻu nai mei ha fāmili tuʻumālie ʻi Selusalema, he naʻe ʻi ai honau fale pē ʻonautolu mo ʻenau kau sevāniti. Ko ʻene faʻeé, ko Mele, ko ha Kalisitiane foki mo ia, pea naʻe ngāueʻaki ʻe he muʻaki fakatahaʻangá ʻa hono ʻapí ko ha faiʻanga fakataha. ʻI he taimi naʻe fakahaofi ai ʻa Pita ʻe ha ʻāngelo mei he pilīsoné, naʻá ne ʻalu ki he falé ni ʻo ne maʻu atu ʻa e fanga tokouá ʻoku nau fakatahataha ʻi ai.​—Mk. 14:​51, 52; Ng. 12:​12, 13.

2 Ko e misinale ko Panepasá, ko ha Līvai mei Saipalo, naʻe tokouaʻaki ia ʻe Maʻake. (Ng. 4:36; Kol. 4:10) ʻI he taimi naʻe haʻu ai ʻa Panepasa mo Paula ki Selusalema ʻi he fekauʻaki mo e tokoni ʻi he hongé, naʻe toe hoko ʻo maheni ai ʻa Maʻake mo Paula. Ko e ngaahi feohi ko eni ʻi he fakatahaʻangá mo e kau faifekau ʻaʻahi faivelengá ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne fakahūhū kia Maʻake ʻa e holi ke kau ki he ngāue fakamisinalé. Ko ia ʻoku tau ʻiloʻi ai naʻá ne hoko ko ha kaumeʻa mo e tauhi kia Paula mo Panepasa ʻi heʻena ʻuluaki fononga fakamisinalé. Kae kehe, naʻe liʻaki kinaua ʻi ha ʻuhinga ʻe Maʻake ʻi Peaka, Pamifilia, ʻo ne foki ki Selusalema. (Ng. 11:​29, 30; 12:25; 13:​5, 13) Koeʻuhi ko e meʻá ni, naʻe fakafisi ai ʻa Paula ke ʻave ʻa Maʻake ʻi heʻene fononga fakamisinale hono uá, pea naʻe iku ʻa e meʻá ni ki ha maumau ʻi he vahaʻa ʻo Paula mo Panepasá. Naʻe ʻave ʻe Paula ʻa Sailosi, kae ʻave ʻe Panepasa ʻa Maʻake naʻá ne tokouaʻakí ʻo ne folau mo ia ki Saipalo.​—Ng. 15:​36-41.

3 Naʻe fakahaaʻi ʻe Maʻake ʻa ʻene taau ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻo ne hoko ai ko ha tokoni mahuʻinga ʻo ʻikai kia Panepasa pē kae pehē foki ki mui ai ki he ongo ʻapositolo ko Pita mo Paulá. Naʻe ʻia Paula ʻa Maʻake (60-61 T.S. nai) lolotonga ʻa hono ʻuluaki tuku pilīsone ʻi Lomá. (Filim. 1, 24) Pea ʻoku tau ʻiloʻi naʻe ʻi Pāpilone ʻa Maʻake mo Pita ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 62 mo e 64 T.S. (1 Pita 5:13) Naʻe toe hoko ʻa Paula ko ha pōpula ʻi Loma ngalingali ʻi he taʻu 65 T.S., pea ʻi ha tohi ʻokú ne kole ai kia Tīmote ke ne fakaheka ʻa Maʻake ʻo haʻu mo ia, ʻi heʻene pehē, “he oku aoga ia kiate au i he gaue fakafaifekau.” (2 Tim. 1:8; 4:​11, PM) Ko e lave fakamuimui taha eni kia Maʻake ʻi he fakamatala ʻa e Tohi Tapú.

4 Ko hono faʻu ʻo e tohi nounou taha ko eni ʻi he ngaahi Kōsipelí ʻoku ʻi ai e tui naʻe fai ia ʻe he Maʻake ko ʻení. Naʻá ne kaungāngāue mo e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú pea ko e tokotaha naʻá ne foaki ʻene moʻuí tonu ʻi he ngāue ʻo e ongoongo leleí. Ka ko Maʻaké naʻe ʻikai ko e taha ia ʻo e kau ʻapositolo ʻe toko 12, pea naʻe ʻikai ko ha feohi vāofi ia ʻo Sīsū. Naʻá ne maʻu mei fē ʻa e ngaahi fakaikiiki tefito ʻokú ne ʻai ʻene fakamatala ki he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú ke moʻui moʻoni mei he kamatá ki he ngataʻangá? Fakatatau ki he fakamatala motuʻa taha ʻa Papaiasi, ʻOliseni, mo Tetuliané, ko e maʻuʻanga fakamatala ko ení ko Pita, ʻa ia naʻe feohi vāofi mo ia ʻa Maʻake.a ʻIkai naʻe ui ia ʻe Pita “ko siʻoku foha”? (1 Pita 5:13) Ko Pitá naʻe sio tonu ʻi he meimei meʻa kotoa naʻe hiki ʻe Maʻaké, ko ia naʻe lava ke ne ʻilo meia Pita ʻa e ngaahi poini mohu fakamatala lahi ʻa ia ʻoku ʻikai ʻi he ngaahi Kōsipeli kehé. Ko e fakatātaá, ʻoku lau ʻa Maʻake fekauʻaki mo e “kau ngāue unga” naʻa nau ngāue kia Sēpeti, ko e kilia naʻe kōlenga kia Sīsū “mo tuʻulutui,” ko e tangata naʻe uluisino ai ʻa e tēmeniō naʻá ne “tafatafaʻiʻaki ia ʻa e ngāhi maka,” mo hono fai ʻe Sīsū ʻene kikite fekauʻaki mo e ‘Fanautama ʻa Tangatá ʻoku haʻu mo ia ʻa e fakangeingei mo e nāunau lahi’ lolotonga ʻene tangutu ʻi he Moʻunga ko ʻŌlivé “ʻo hanga ki he Temipale.”—Mk. 1:​20, 40; 5:5; 13:​3, 26.

5 Ko Pitá tonu ko ha tangata ia naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi fakaueʻiloto lahi pea ko ia naʻe lava ke ne mahinoʻi pea fakamatalaʻi kia Maʻake ʻa e ngaahi ongoʻi mo e fakaueʻiloto ʻa Sīsuú. Ko ia ʻoku toutou hiki ai ʻe Maʻake ʻa e anga ʻo e ongoʻi mo e fakafeangai ʻa Sīsuú; ko e fakatātaá, naʻá ne vakai “foli ʻe ia kiate kinautolu ʻoku ne tuputamaki, heʻene mamahi,” ʻo ne fuʻu “māpuhoi” pea naʻá ne “fuʻu ʻoi ia ʻi hono laumālie.” (3:5; 7:34; 8:12) Ko Maʻake ʻokú ne tala mai ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa Sīsū ki he talavou pule koloaʻiá, ʻo pehē naʻá ne ongoʻi “ʻofa ki ai.” (10:21) Pea ko e ongoʻi māfana moʻoni ia ʻoku tau maʻu ʻi he fakamatala ʻo pehē naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fokotuʻu ʻe Sīsū ha kiʻi tamasiʻi ʻi he haʻohaʻonga ʻo ʻene kau ākongá ka naʻá ne toe “hapai ia,” pea ʻi he toe taimi ʻe taha naʻá ne “hapai ʻa e kau tamaiki”!​—9:36; 10:​13-16.

6 Ko e niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungāanga ʻo Pitá ʻoku hā ia ʻi he sīpinga hiki ʻa Maʻaké, ʻa ia ko e loto-ʻoho, moʻui, longomoʻui, mātuʻaki mahuʻinga pea mohu fakamatala. ʻOku hangē ia ʻoku ʻikai vave feʻunga ʻene fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó. Ko e fakatātaá, ko e foʻi lea “leva” ʻoku toutou ʻasi ai, ʻo ne fakahoko ʻa e talanoá ʻi ha sīpinga fakaofo.

7 Neongo naʻe maʻu ʻe Maʻake ʻa e Kōsipeli ʻa Mātiú pea ko e peseti pē ʻe fitu ʻi heʻene lēkōtí ʻoku ʻikai ʻi he ngaahi Kōsipeli kehé, ko ha fehālaaki ia ke tui naʻe fakanounou pē ʻe Maʻake ʻa e Kōsipeli ʻa Mātiú pea tānaki atu ki ai ha fanga kiʻi fakaikiiki makehe. Lolotonga naʻe fakahaaʻi ʻe Mātiu ʻa Sīsū ko e Mīsaia ia mo e Tuʻi naʻe talaʻofá, ʻoku lāulea heni ʻa Maʻake ia ki heʻene moʻuí mo ʻene ngaahi ngāué mei he tafaʻaki ʻe taha. ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻa Sīsū ko e ʻAlo ngāue fakaemana ia ʻo e ʻOtuá, ko e Fakamoʻui ikuna. ʻOku fakamamafaʻi ʻe Maʻake ʻa e ngaahi ngāue ʻa Kalaisí kae ʻikai ko ʻene ngaahi malangá mo e faiakó. Ko ha konga siʻi pē ʻo e ngaahi pealapelí pea mo e taha ʻo e ngaahi malanga lōloa ange ʻa Sīsuú ʻoku hikí, pea ʻoku ʻikai ke kau ai ʻa e Malanga ʻi he Moʻungá. Ko e ʻuhinga eni ʻoku nounou ange ai ʻa e Kōsipeli ʻa Maaké, neongo ʻoku hiki ai ʻa e ngāue lahi tatau pē mo ia ʻi he ngaahi kōsipeli kehé. ʻOku lave hangatonu ai ki he ngaahi mana ʻikai siʻi hifo he 19.

8 Lolotonga naʻe tohi ʻe Mātiu ʻa ʻene Kōsipelí maʻá e kau Siú, ʻoku hā mahino naʻe tohi tefito ʻa Maʻake ia ki he kau Lomá. ʻOku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi ení? Ko e Lao ʻa Mōsesé ʻoku lave pē ki aí ʻi he fakamatala ki ha fetalanoaʻaki naʻe lave ki ai, pea ʻoku ʻikai ke kau ai ʻa e laine hohoko ia ʻo Sīsuú. Ko e kōsipeli ʻo Kalaisí ʻoku fakahaaʻi ʻoku mahuʻinga fakalūkufua. ʻOkú ne fai ha fakamatala ki he tōʻonga mo e ngaahi akonaki faka-Siu ʻa ē heʻikai nai maheni mo e kau lautohi ʻikai ko e Siú. (2:18; 7:​3, 4; 14:12; 15:42) ʻOku liliu ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea faka-Alamea. (3:17; 5:41; 7:​11, 34; 14:36; 15:​22, 34) ʻOkú ne ʻai ke faingofua ʻa e ngaahi hingoa Pālesitaine fakasiokālafí mo e moʻui ʻa e ʻakaú ʻaki ʻa e ngaahi fakamatalá. (1:​5, 13; 11:13; 13:3) Ko e mahuʻinga ʻo e ngaahi koini faka-Siú ʻoku ʻomai ia ʻi he paʻanga Lomá. (12:​42, NW, fakamatala ʻi laló) ʻOkú ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea faka-Latina lahi ange ʻi he kau hiki Kōsipeli kehé, ko e fakatātaá ko e speculator (toko taha leʻo), praetorium (Palasi [ʻo e kōvaná]), mo e centurio (eiki tau).​—6:27; 15:​16, 39, PM.

9 Koeʻuhi ʻoku hā mahino naʻe tohi ʻa Maʻake tautefito ki he kau Lomá, ʻoku ʻi ai e tui lahi naʻá ne fai ʻene tohí ʻi Loma. Ko e talatukufakaholo motuʻá mo e kakano ʻo e tohí fakatouʻosi ʻoku lava ke fakamulituku ʻaki ai naʻe faʻu ia ʻi Loma lolotonga ʻa e ʻuluaki tuku pilīsone ʻo e ʻapositolo ko Paulá pe ko hono tuʻo uá, pea ʻi he lolotonga ʻo e taʻu 60-65 T.S. ʻI he ngaahi taʻu ko iá naʻe ʻi Loma ai ʻa Maʻake ʻo tuʻo taha, pea ngalingali naʻe tuʻo ua. Ko e kau maʻu mafai tuʻu-ki-muʻa kotoa ʻo e senituli hono uá mo e tolú ʻoku nau fakapapauʻi ko Maʻake ʻa e tokotaha-tohí. Ne ʻosi tufaki holo ʻa e Kōsipelí ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau Kalisitiané ʻi he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono uá. Ko ʻene ʻasi ʻi he ngaahi muʻaki katiloka kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e alafalalaʻanga ʻa e Kōsipeli ʻa Maʻaké.

10 Kae kehe, ko e ngaahi fakamulituku lōloa mo nounou ʻoku tānaki mai he taimi ʻe niʻihi hili ʻa e vahe 16, veesi 8, ʻoku ʻikai vakai ki ai ʻoku alafalalaʻanga. ʻOku ʻikai maʻu ia ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi maniusikilipi motuʻá, hangē ko e Sinaitic mo e Vatican Fika 1209. Ko e ongo mataotao he senituli hono faá ko ʻIusepiasi mo Selomé ʻokú na felotoi ko e lēkooti alafalalaʻangá ʻoku fakaʻosiʻaki ʻa e ngaahi lea “naʻa nau manavahē.” Ko e ngaahi fakamulituku kehé ʻoku ngalingali naʻe tānaki mai ia fakataha mo ha fakakaukau ke fakaleleiʻiʻaki ʻa e tuʻunga hā ngali musikū ʻoku ngata ai ʻa e Kōsipelí.

11 Ko e tonu ʻa e fakamatala ʻa Maʻaké ʻoku hā ia mei he feongoongoi kakato ʻa ʻene Kōsipelí ʻo ʻikai mo e ngaahi Kōsipeli kehé pē kae pehē foki ki he kotoa ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní meia Senesi kia Fakahā. ʻIkai ngata aí, ʻoku toutou fakahaaʻi ai ʻa Sīsū ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ʻo ʻikai ngata pē ʻi heʻene lea ʻoku leaʻakí ka ki he ngaahi mālohi ʻo natulá, kia Sētane mo e kau tēmenioó, ki he puké mo e mahakí, ʻio, ki he maté tonu. Ko ia ʻoku kamata ʻe Maʻake ʻa ʻene talanoá ʻaki ʻa e talateu fakaueʻiloto: “Koe kamataaga oe ogoogolelei a Jisu Kalaisi.” Ko ʻene haʻú mo e ngāue fakafaifekaú naʻe ʻuhinga iá ko e “ogoogolelei,” pea ko ia ko hono ako ʻo e Kōsipeli ʻa Maʻaké kuo pau ke ʻaonga ia ki he kau lautohi kotoa pē. Ko e ngaahi meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe Maʻaké ʻokú ne kāpui ʻa e vahaʻa taimi mei he faʻahitaʻu failau ʻo e 29 T.S. ki he failau ʻo e 33 T.S.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

31 Fakafou ʻi he fakatātā maeʻeeʻa ko eni ʻo Sīsū Kalaisi naʻe tohí, ko e kau lautohi kotoa ʻo e tohi Maaké, mei he muʻaki taimi ʻo e Kalisitiané ʻo aʻu mai ki he taimí ni, kuo nau malava ke fakapapauʻi ʻa e fakahoko ʻo e ngaahi kikite lahi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻo fekauʻaki mo e Mīsaiá. Mei he meʻa naʻe lave ki ai he kamatá, “Vakai ʻoku ou fekau atu hoku fakamelomelo ke muʻomuʻa kiate koe,” ki he ngaahi lea langa mamahi ʻa Sīsū ʻi he ʻakaú, “Ko hoku Otua, ko hoku Otua, koeha kuo ke liaki ai au?” ko e fakamatala kotoa ki heʻene ngāue fakafaifekau faivelengá, hangē ko ia ʻoku hiki ʻe Maʻaké, ʻoku fehoanakimālie ia mo e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. (Mk. 1:2; 15:​34, PM; Mal. 3:1; Sāme 22:1) ʻIkai ngata aí, ko ʻene ngaahi maná mo e ngaahi ngāue fakaofó, ko ʻene akonaki leleí, ko ʻene fakaʻuhinga taʻetoefehālākí, ko ʻene fakafalala fakaʻaufuli ki he Folofola mo e laumālie ʻo Sihová mo ʻene tokangaʻi fakaalaala ʻa e fanga sipí—ko e ngaahi meʻá ni kotoa ʻokú ne fakaʻilongaʻi ia ko e Tokotaha naʻá ne haʻu mo e mafai ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne faiako “o tāu mo ia oku malohi” pe maʻu ʻa e mafai, ʻa e tuʻunga mafai naʻe maʻu meia Sihová, pea naʻá ne fakamamafaʻi ʻa hono ‘malaga aki ae ogoogolelei oe Otuá,’ ʻa ia ko e pehē kuo “ofi ae buleaga oe Otua,” ʻa ʻene ngāue tefito ʻi heni he māmaní. Ko ʻene akonakí kuo fakamoʻoniʻi ʻa ʻene ʻaonga taʻehanotatau ki he faʻahinga kotoa kuo nau tokanga ki aí.—Mk. 1:​22, 14, 15, PM.

32 Naʻe pehē ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Kuo tuku kiate kimoutolu ʻa e misiteli ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” ʻOku ngāueʻaki ʻe Maʻake ʻa e kupuʻi lea “Puleʻanga ʻo e ʻOtua” ʻo tuʻo 14 pea fokotuʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tataki lahi ki he faʻahinga te nau maʻu ʻa e moʻuí fakafou ʻi he Puleʻangá. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ia ia e mole ene moui koeuhi ko au moe ogoogolelei, e maʻu eia ia.” Ko e taʻofiʻanga kotoa pē ki hono maʻu ʻa e moʻuí kuo pau ke toʻo: “ʻOku ngutuhuaange haʻo aʻu matataha ki he puleʻanga ʻo e ʻOtua, ʻi hao li mataua ki he Kihena.” Naʻe toe fakahaaʻi ʻe Sīsū: “Ko ia ʻe ʻikai te ne tali ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtua ʻo hangē ko ha tamasiʻi, ʻe ʻikai ʻaupito hu ia ki ai,” mo e “Hono ʻikai faingataʻa ki he kakai maʻu paʻanga ke hu ki he puleʻanga ʻo e ʻOtua!” Naʻá ne pehē ko e tokotaha ʻokú ne ʻiloʻi ko hono tauhi ʻa e fekau ʻe ua lahi tahá ʻoku mahuʻinga mamaʻo ange ia ʻi he ngaahi feilaulau tutu mo e feilaulau kotoa pē ʻoku ʻikai te ne ‘mamaʻo mei he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.’ Ko e ngaahi akonakí ni mo e ngaahi akonaki kehe fekauʻaki mo e Puleʻangá ʻi he Kōsipeli ʻa Maʻaké ʻoku ʻi ai ʻa e ekinaki lelei lahi ʻa ia ʻe lava ke tau ngāueʻaki ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.— 4:11; 8:​35, PM; 9:​43-48; 10:​13-15, 23-25; 12:​28-34.

33 Ko e ongoongo lelei “ʻi hono tohi ʻe Maʻake” mahalo ʻe lava nai ke lau fakakātoa ia ʻi he houa ʻe taha pe ua, ʻo ʻoange ai ki he tokotaha lautohí ha fakamanatu fakaueʻiloto, vave mo longomoʻui ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú. Ko hono lau hangatonu pehē ʻo e fakamatala fakamānavaʻi ko ení, pea pehē ki hono ako fakalelei ange mo fakalaulauloto ki aí, ʻe fakamoʻoniʻi ʻa ʻene ʻaonga maʻu peé. Ko e Kōsipeli ʻa Maʻaké ʻoku ʻaonga ia ki he kau Kalisitiane ʻoku fakatangaʻi he ʻaho ní ʻi he founga tatau mo ia ʻi he ʻuluaki senitulí, he ʻoku fehangahangai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní he taimí ni mo e “ngaahi taimi faingataʻa” pea ʻoku nau fiemaʻu ʻa e tataki fakamānavaʻi pehē hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he lēkooti ko eni fekauʻaki mo hotau Faʻifaʻitakiʻangá, ʻa Sīsū Kalaisi. Lau ia, fiefia ʻi he ngaahi ngāue fakaofo ʻoku hiki aí, pea maʻu ʻa e loto-toʻa ke muimui ʻi he topuvaʻe ʻo e Fakafofonga Tefito mo e Fakahaohaoa ʻo ʻetau tuí, ʻa Sīsū, fakataha mo e fiefia taʻealaikuʻi tatau naʻá ne fakahāhaá. (2 Tim. 3:1; Hep. 12:2) ʻIo, sio kiate ia ko ha tangata ʻo e ngāue, hoko ʻo tākiekina ʻe heʻene faivelengá, pea faʻifaʻitaki ki heʻene anga-tonu mo e loto-toʻa taʻealaliliú lolotonga ʻa e ʻahiʻahí mo e fakafepakí. Maʻu ʻa e fakafiemālie mei he konga mahuʻinga ko eni ʻo e Tohi Tapu fakamānavaʻí. ʻAi ke ke maʻu ʻaonga mei ai ʻi hoʻo feinga ki he moʻui taʻengatá!

[Fakamatala ʻi lalo]

a Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 337.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share