Tohi Tohi Tapu Fika 66—Fakahā
Tokotaha-Tohí: ʻApositolo ko Sioné
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Pātimosi
Kakato Hono Tohí: 96 T.S. nai
NAʻE fakataumuʻa ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e tohi Fakahaá ki ha fakailifia? Mole ke mamaʻo! ʻE ʻomai nai ʻe he fakahoko ʻo e kikité ʻa e ilifia ki he kau fulikivanú, ka ko e kau sevāniti faitōnunga ia ʻa e ʻOtuá te nau loto-tatau mo e talateu fakamānavaʻí pea mo e lea ʻa e ʻāngeló ʻi he ngataʻangá: “Monuʻiaā ka ko ia ʻoku lau, mo kinautolu ʻoku fanongo ki he ngaahi lea ʻo e palofisai ni.” “Monuʻiaā ka ko ia ʻoku ne tauhi ʻa e ngaahi lea ʻo e palofisai ʻo e tohi ni.” (Fkh. 1:3; 22:7) Neongo naʻe tohi ia ki muʻa ʻi he ngaahi tohi fakamānavaʻi kehe ʻe fā naʻe fai ʻe Sioné, ʻoku tonu hono fokotuʻu fakamuimui ʻa e tohi Fakahaá ʻi he tānekinga tohi fakamānavaʻi ʻe 66 ʻoku faʻuʻaki ʻa e Tohi Tapú, he ko e tohi Fakahaá ʻokú ne ʻave ʻa hono kau lautohí ki he kahaʻu mamaʻó, ʻaki hono tokonaki mai ha vīsone fakalūkufua ʻo e meʻa ʻoku fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, pea ʻokú ne ʻomai ʻa e kaveinga maʻongoʻonga ʻo e Tohi Tapú, ko hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová pea mo hono fakatonuhiaʻi ʻa hono tuʻunga-haú ki ha tumutumu lāngilangiʻia fakafou ʻi he Puleʻanga ʻi he malumalu ʻo Kalaisí, ʻa e Hako ne Talaʻofá.
2 Fakatatau ki he muʻaki vēsí, ko e “meʻa fakaha ʻe Sisu Kalaisi mei he Taʻehamai . . . ʻo ne fekau atu ʻi heʻene angelo, ke fakaha fakatātā atu ia ki heʻene tamaioʻeiki ko Sione.” Ko ia ko Sioné ko e tokotaha-tohi pē ia, ʻo ʻikai ko e tupuʻanga ia ʻo e fakamatalá. Ko ia ai, ʻoku ʻikai ko Sione ʻa e tokotaha-fakahaá, pea ʻoku ʻikai ko e tohí ko ha meʻa fakahā ʻa Sione. (1:1) Ko hono tatala ko eni ki he tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ʻa ʻEne ngaahi taumuʻa fakaofo ki he kahaʻú ʻokú ne ʻai ai ʻa hono kaveingá ʻo mātuʻaki feʻungamālie, he ko e hingoa faka-Kalisi ʻo e tohí ʻa e A·po·kaʹly·psis (ʻApokalipi) ʻoku ʻuhingá ko e “Fakaeʻa” pe “Tatala.”
3 Ko hai ʻa Sione ko eni ʻoku lave ki ai ʻi he ʻuluaki vahé ko e tokotaha-tohi ia ʻo e tohi Fakahaá? ʻOku tala mai kiate kitautolu ko ha tamaioʻeiki ia ʻa Sīsū Kalaisi, pea ko ha tokoua foki pea naʻá ne kaungāʻinasi ʻi he mamahi, pea naʻe fakaheeʻi ia ʻi he motu ko Pātimosí. ʻOku hā mahino naʻe ʻiloʻi lelei ia ʻe hono muʻaki kau lautohí, ʻa ia naʻe ʻikai toe fiemaʻu ha fakapapauʻiʻanga ia ki ai. Kuo pau pē ko e ʻapositolo ia ko Sioné. ʻOku poupouʻi ʻa e fakamulitukú ni ʻe he tokolahi taha ʻo e kau faihisitōlia ʻo e kuonga muʻá. Ko Papaiasi, ʻa ia naʻá ne tohi ʻi he ʻuluaki konga ʻo e senituli hono ua T.S., ʻoku pehē naʻá ne vakai ki he tohí ko e tupu mei ha ʻapositolo. ʻOku pehē ʻe Sasitini Maʻata, ʻo e senituli hono uá, ʻi heʻene “Dialogue With Trypho, a Jew” (LXXXI): “Naʻe ʻi ai ha tangata ʻe taha ʻiate kimautolu, ʻa ia ko hono hingoá ko Sione, ko e taha ʻo e kau ʻapositolo ʻa Kalaisí, naʻe faipalofisai, ʻi ha meʻa fakahā naʻe ʻoange kiate ia.”a ʻOku lea fakapatonu ʻa ʻIleniasi ʻo fekauʻaki mo e ʻapositolo ko Sioné ko e tokotaha-tohí ia, ʻo hangē pē ko e lau ʻa Kelemeni ʻo ʻAlekisanituliá mo Tetuliane ʻo e konga ki mui ʻo e senituli hono uá mo e konga ki muʻa ʻo e senituli hono tolú. Ko ʻOliseni, ko e poto mataotao Fakatohitapu ʻiloa ʻo e senituli hono tolú, naʻá ne pehē: “ʻOku ou lea fekauʻaki mo ia ʻa ia naʻá ne falala atu ki he fatafata ʻo Sīsuú, ʻa Sione, ʻa ia naʻá ne tuku mai ʻa e Kōsipeli ʻe taha, . . . pea naʻá ne toe tohi foki ʻa e ʻApokalipí.”
4 Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e ngaahi tohi kehe naʻe fai ʻe Sioné ʻoku fakamamafaʻi lahi ai ʻa e ʻofá ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ke pehē heʻikai malava ai ke ne tohi ʻa e Meʻa Fakahā mālohi ʻaupito mo longomoʻuí. Ko ia mo hono tokoua ko Sēmisí naʻá na mātuʻaki fisiʻia ʻi he kau Samēlia ʻi ha kolo ʻe taha ʻo na loto ai ke tō hifo ki ai ha afi mei hēvani. Ko e ʻuhinga ia naʻe ʻoange ai kiate kinaua ʻa e hingoa fakatenetene ko e “Poanesi” pe “Ongo Foha ʻo Fatulisi.” (Mk. 3:17; Luke 9:54) ʻOku ʻikai totonu ke fakatupunga ha faingataʻa ʻe he faikehekehe ko eni ʻi he sīpingá ʻi heʻetau manatuʻi ʻoku kehe ʻa e meʻa ia ʻoku fakamatala ki ai ʻi he tohi Fakahaá. Ko e meʻa naʻe sio ki ai ʻa Sione ʻi he ngaahi vīsoné ni naʻe ʻikai hano tatau ʻona mo ha meʻa pē naʻá ne sio ai ki muʻa. Ko e fehoanaki tuʻu-ki-muʻa ʻa e tohí mo e toenga ʻo e Tohi Tapu fakaekikité ʻoku fakamoʻoniʻi taʻetoefehuʻia ai ʻa ʻene hoko ko ha konga alafalalaʻanga ʻo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá.
5 Fakatatau ki he fuofua fakamoʻoní, naʻe tohi ʻe Sione ʻa e tohi Fakahaá ʻi he 96 T.S. nai, ʻo fakafuofua ko e hili ia ʻa e taʻu ʻe 26 mei hono fakaʻauha ʻo Selusalemá. Naʻe fakaofi ʻeni ki he ngata ʻa e pule ʻa ʻEmipola Tomitianí. ʻI hono fakapapauʻi ʻa e meʻá ni, ʻoku pehē ʻe ʻIleniasi ʻi heʻene “Against Heresies” (V, xxx) ʻo fekauʻaki mo e ʻApokalipí: “He naʻe hā ia ʻo ʻikai ke fuʻu fuoloa, ka naʻe meimei ʻi hotau taimí pē, ʻi he ofi ke ngata ʻa e pule ʻa Tomitianí.”b ʻOku fakatou loto-tatau ʻa ʻIusepiasi mo Selome ki he fakamoʻoni ko ení. Ko Tomitianí ko e tokoua ia ʻo Taitusi, ʻa ē naʻá ne taki ʻa e kau tau Lomá ke fakaʻauha ʻa Selusalemá. Naʻá ne hoko ko e ʻemipola ʻi he mate ʻa Taitusí, ko e taʻu ia ʻe 15 ki muʻa ke tohi ʻa e tohi Fakahaá. Naʻá ne tuʻutuʻuni ke lotu ange kiate ia ko e ʻotua pea ʻai ki ai ʻa e hingoa fakalakanga ko e Dominus et Deus noster (ʻuhingá “Ko Hotau ʻEiki mo e ʻOtua”).c Naʻe ʻikai ke fakahohaʻasi ʻe he lotu ki he ʻEmipolá ʻa e faʻahinga naʻe lotu ki he ngaahi ʻotua loí, ka naʻe ʻikai malava ke fai ia ʻe he muʻaki kau Kalisitiané, ʻa ia naʻa nau fakafisi ke fakangaloku ʻenau tuí ʻi he meʻá ni. Ko ia, ʻi he ofi ke ngata ʻa e pule ʻa Tomitianí (81-96 T.S.), naʻe hoko ai ʻa e fakatanga kakaha ki he kau Kalisitiané. ʻOku ʻi ai ʻa e fakakaukau naʻe fakaheeʻi ʻe Tomitiani ʻa Sione ki Pātimosi. ʻI he taimi naʻe fakapoongi ai ʻa Tomitiani ʻi he 96 T.S., naʻe fetongi ia ʻe he ʻemipola anga-kātaki ange ko Neva, ʻa ia ʻoku hā mahino naʻá ne fakatauʻatāinaʻi ʻa Sione. Naʻe maʻu ʻe Sione ʻa e ngaahi vīsone naʻá ne hikí ʻi he lolotonga ʻa e tukupōpula ko eni ʻi Pātimosí.d
6 Kuo pau ke tau mahinoʻi ko e meʻa naʻe sio ki ai ʻa Sione pea tala ki ai ke ne tohi ki he ngaahi fakatahaʻangá naʻe ʻikai ko ha holongā vīsone taʻefelāveʻiʻaki pē ia, ʻo hiki noaʻia mai pē. ʻIkai, ko e tohi fakakātoa ʻa Fakahaá, mei he kamataʻangá ki he ngataʻangá, ʻokú ne ʻomai kiate kitautolu ha fakatātā fehoanakimālie ʻo e ngaahi meʻa ka hoko maí, ʻo ʻalu mei he foʻi vīsone ʻe taha ki he taha kae ʻoua kuo aʻu ki he hā kakato mai ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi vīsoné. Ko ia ai, ʻoku totonu ke tau sio ki he tohi Fakahaá ʻi he tuʻunga fakalūkufuá pea ʻoku faʻuʻaki ʻa e ngaahi konga ʻoku felāveʻiʻaki, mo fehoanakimālie, ʻokú ne ʻave ai kitautolu ki he kahaʻu mamaʻo mei he taimi ʻo Sioné. ʻI he hili ʻa hono talateú (Fkh. 1:1-9), ʻoku lava ke vakai ki he tohí kuo vahevahe ia ki he ngaahi vīsone ʻe 16: (1) 1:10–3:22; (2) 4:1–5:14; (3) 6:1-17; (4) 7:1-17; (5) 8:1–9:21; (6) 10:1–11:19; (7) 12:1-17; (8) 13:1-18; (9) 14:1-20; (10) 15:1–16:21; (11) 17:1-18; (12) 18:1–19:10; (13) 19:11-21; (14) 20:1-10; (15) 20:11–21:8; (16) 21:9–22:5. ʻOku hoko mai ʻi he ngaahi vīsoné ni ha fakamulituku fakaueʻiloto, ʻa ia ko Sihova, Sīsū, ʻāngeló mo Sione ʻoku nau lea kotoa, ʻo fai ʻenau fakamulituku fakaʻosi ʻi he tuʻunga ko e ngaahi fouʻanga tefito mai ia ʻo e fetuʻutakí.—22:6-21.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
28 He fakamulituku lāngilangiʻia ē ʻoku tokonaki mai ʻe he tohi Fakahaá ki he tānekinga tohi fakamānavaʻi ʻe 66 ʻo e Tohi Tapú! Kuo halaʻatā ha meʻa ʻe liʻaki. ʻOku ʻikai ke ngata taʻeʻuhinga. Kuo tau vakai māʻalaʻala he taimí ni ki he fakamulituku fisifisimuʻa pea toe pehē pē ki he kamataʻangá. ʻOku tāpuniʻi ʻe he konga fakaʻosi ʻo e Tohi Tapú ʻa e lēkooti naʻe kamata ʻi he konga ʻuluakí. Hangē ko ia ko e fakamatala ʻa e Senesi 1:1 ki he fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi langí mo e foʻi māmani matelié, ʻoku fakamatala ʻa e Fakahā 21:1-4 ki ha langi foʻou mo ha fonua foʻou pea mo e ngaahi tāpuaki taʻefaʻalaua ʻe ʻomai ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo hangē ko ia naʻe toe kikiteʻi ʻi he Aisea 65:17, 18; 66:22; mo e 2 Pita 3:13. Hangē ko hono tala ki he ʻuluaki tangatá kuo pau ke ne mate kapau te ne talangataʻá, ʻoku pehē pē ʻa hono fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ki he faʻahinga talangofuá, “ʻe ʻikai toe ai ha mate.” (Sen. 2:17; Fkh. 21:4) ʻI he taimi naʻe fuofua hā ai ʻa e Ngatá ʻi he tuʻunga ko e tokotaha-kākaaʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe tomuʻa tala ʻe he ʻOtuá ʻa hono laiki ʻa hono ʻulú, pea ʻoku fakaʻosiʻaki ʻi he tohi Fakahaá ʻa e founga ʻe lī fakaʻosi atu ai ʻa e ngata ʻo onoʻahó, ʻa ia ko e Tēvoló mo Sētane, ki he fakaʻauhá. (Sen. 3:1-5, 15; Fkh. 20:10) Neongo naʻe tuli ʻa e tangata talangataʻá mei he fuʻu ʻakau ʻo e moʻuí ʻi ʻĪtení, ʻoku hā mai ʻa e ʻuluʻakau fakaefakatātā ʻo e moʻuí “ki he faitoʻo ʻo e ngaahi kakai” ʻo e faʻahinga talangofua ʻo e tangatá. (Sen. 3:22-24; Fkh. 22:2) Hangē pē ko e tafe ki tuʻa mei ʻĪteni ʻa ha vaitafe ke fakaviviku ʻa e ngoué, ʻoku ʻi ai ha vaitafe fakaefakatātā, foaki-moʻui mo fakatolonga-moʻui, ʻoku fakatātaaʻi ʻoku tafe mei he taloni ʻo e ʻOtuá. ʻOku huʻufataha eni mo e vīsone ki muʻa ʻa ʻIsikelí, pea ʻokú ne toe fakamanatu mai ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e “matavai mapunopuna hake, ʻo iku ki he moʻui taʻengata.” (Sen. 2:10; Fkh. 22:1, 2; Isi. 47:1-12; Sione 4:13, 14) ʻI he kehe mei hono tuli mei he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻo hangē ko ia naʻe hoko ki he ʻuluaki tangatá mo e fefiné, ʻe sio ʻa e kau ikuna faitōnungá ia ki hono fofongá. (Sen. 3:24; Fkh. 22:4) ʻOku ʻaonga moʻoni ke fakakaukau atu ki he ngaahi vīsone fakaueʻiloto ko eni ʻo e tohi Fakahaá!
29 Toe fakatokangaʻi ange, ʻa e anga hono fakafehokotaki ʻe he tohi Fakahaá ʻa e ngaahi kikite fekauʻaki mo Pāpilone anga-fulikivanú. Naʻe tomuʻa sio ʻa ʻAisea ia ki he tō ʻa Pāpilone moʻoní ki muʻa fuoloa ia pea toki hokó, pea naʻá ne talaki: “Kuo to ki lalo ʻa Papilone, Kuo to ki lalo.” (Ai. 21:9) Naʻe toe kikite foki ʻa Selemaia ʻo kau ki Pāpilone. (Sel. 51:6-12) Ka ʻoku lea ʻa e tohi Fakahaá ʻi he fakatātā fekauʻaki mo “Babilone koe Lahi, koe faʻe ae kau feauaki moe gaahi fakalielia oe mamani.” Kuo pau ke liua mo ia, pea ʻoku sio ki ai ʻa Sione ʻi he vīsone, ʻo ne talaki: “Kuo tokilalo, kuo tokilalo ʻa fuʻu Papilone” pe Pāpilone ko e Lahi. (Fkh. 17:5, PM; 18:2) ʻOkú ke manatuʻi ʻa e vīsone ʻa Taniela ʻo kau ki ha puleʻanga ʻoku fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa ia te ne laiki ʻa e ngaahi puleʻanga kehé pea ʻe tuʻu ia “ʻo taʻengata”? Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo ʻene fehokotaki mo e fanongonongo fakahēvani ʻi he tohi Fakahaá: “Ko e puleʻanga ʻo mamani kuo hoko ko e puleʻanga ʻo hotau ʻEiki, mo ʻene Kalaisi: Pea te ne pule ʻo lauikuonga ʻo taʻengata.” (Tan. 2:44; Fkh. 11:15) Pea hangē pē ko ia ko hono fakamatalaʻi ʻe he vīsone ʻa Tanielá ha ‘taha hange ha hakoʻi tangatá naʻe hoko mai mo e ngaahi ʻao ʻo e langí, naʻe tuku kiate ia ha hau, mo ha langilangi, mo ha pule,’ ʻoku pehē pē hono fakapapauʻi mai ʻe he tohi Fakahaá ko Sīsū Kalaisi ia ʻi he tuʻunga ko e “Pule ʻo e ngaahi Tuʻi ʻo mamani” pea ʻoku “hoko mai mo e ngaahi ʻao,” pea ʻoku pehē ai “ʻe mamata kiate ia ʻe he mata kotoa pe.” (Tan. 7:13, 14; Fkh. 1:5, 7) ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa tatau ke tau fakatokangaʻi, pehē foki ʻi he vahaʻa ʻo e fanga manu fekai ʻo e ngaahi vīsone ʻa Tanielá mo e fanga manu fekai ʻo e tohi Fakahaá. (Tan. 7:1-8; Fkh. 13:1-3; 17:12) Ko hono moʻoní, ʻoku tokonaki mai ʻe he tohi Fakahaá ha tafaʻaki lahi fau, ki hono ako ia ke fakamālohiʻi ai ʻa e tuí.
30 He vīsone fakaofo mo lahi moʻoni ē hono ngaahi tafaʻakí ʻoku tokonaki mai ʻe he tohi Fakahaá ʻo fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá! ʻOkú ne fakamaeʻeeʻa lelei mai ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe he kau palōfita ʻo e kuonga ko ē pea mo Sīsū mo ʻene kau ākongá ʻo fekauʻaki mo e Puleʻangá. ʻOku tau maʻu heni ʻa e vakai kakato fekauʻaki mo e fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e huafa ʻo Sihová fakafou ʻi he Puleʻangá: “ʻEī Maʻoniʻoni! ʻEī Maʻoniʻoni! ʻEī Maʻoniʻoni! ʻa e ʻAfiona ko e ʻOtua, ko e ʻEiki Aoniu!” ʻOkú ne tāu “ke lau ki ai ʻa e kololia, mo e fakaʻapaʻapa, mo e mafai.” Ko e moʻoni, ko ia ia ‘kuó ne ala ki hono mafai lahí, pea kuó ne hau’ fakafou ʻia Kalaisi. He faivelenga ē ka ko e ʻAlo fakatuʻí ni, ko e “Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻi, mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeiki,” ʻi hono fakahaaʻi ʻokú ne taaʻi ʻa e ngaahi puleʻangá pea mo malaki ʻa e “tataʻonga uaine ko e houhau ʻo e tuputamaki ʻa e ʻOtua Aoniu”! ʻI he fakaʻaʻau atu ʻa e kaveinga fisifisimuʻa ʻo e Tohi Tapú ko hono fakatonuhiaʻi ʻa Sihová ke aʻu ki hono tumutumú, ʻoku fakamamafaʻi ai ko e tokotaha kotoa pē mo e meʻa kotoa pē ʻoku kau ʻi he ngaahi taumuʻa ʻo hono Puleʻangá kuo pau ke māʻoniʻoni. Ko e Lamí, ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa ia “ʻoku ʻiate ia ʻa e kī ʻa Tevita,” ʻoku lave ki ai ʻokú ne māʻoniʻoni, pea ʻoku pehē pē mo e kau ʻāngelo ʻo hēvaní. Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau kau ʻi he ʻuluaki toetuʻú ʻoku pehē ʻoku nau “monuia mo maonioni,” pea ʻoku fakamamafaʻi mai ko ha “momoʻi meʻa ʻoku taʻetāu, pe ʻoku fai fakalielia” ʻe ʻikai ʻaupito hū ia ki he “kolo lahi ko ia, ae Jelusalema maonioni.” Ko e faʻahinga kuo fakatau ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo e Lamí “koe gaahi tuʻi moe kau taulaeiki ki ho mau Otua” ʻoku nau maʻu ʻa e loto-toʻa mālohi ke tauhi maʻu ʻa e tuʻunga māʻoniʻoni ʻi he ʻao ʻo Sihová. Ko e “fuʻu kakai lahi” foki kuo pau ke nau “fō honau kofu, ʻo fakahinehina ʻi he taʻataʻa ʻo e Lami” kae lava ke nau fakahoko ʻa e ngāue toputapú.—Fkh. 4:8, 11; 11:17; 19:15, 16; 3:7; 14:10; 20:6, PM; 21:2, 10, 27, PM; 22:19; 5:9, 10, PM; 7:9, 14, 15.
31 ʻOku mahino lelei ki hotau ʻatamaí ʻa e vīsone fekauʻaki mo e Puleʻanga fisifisimuʻa mo māʻoniʻoni ko eni ʻo e ʻOtuá ʻi heʻetau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki pau ko ia ʻoku fakahanga ki ai ʻetau tokangá ʻe he tohi pē ʻa Fakahaá. ʻOku tau maʻu heni ʻa e vīsone kakato fekauʻaki mo e ngaahi ʻea ʻo e Puleʻangá ʻi he Moʻunga Saioné fakataha mo e Lamí, ʻoku nau hiva ʻi ha hiva foʻou ʻa ia ko kinautolu pē ʻoku lava ke nau ʻilo iá. Ko e tohi Fakahaá pē ʻokú ne tala mai kiate kitautolu ʻa e tokolahi ʻo e faʻahinga ko ia naʻe fakatau mei he māmaní ke hū ki he Puleʻangá—ko e toko 144,000—pea ko e tokolahi ko ení ʻoku silaʻi ia mei he ngaahi matakali fakaefakatātā ʻe 12 ʻo e ʻIsileli fakalaumālié. Ko e tohi Fakahaá pē ʻoku fakahā mai ai ko e ‘kau taulaʻeiki mo e ngaahi tuʻi’ ko ení, ʻoku nau kau fakataha mo Kalaisi ʻi he ʻuluaki toetuʻú, te nau toe pule fakataha mo ia “ʻi he taʻu ʻe taha afe.” Ko e tohi Fakahaá pē ʻokú ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e vakai kakato ki he “kolo maonioni, ko Jelusalema foou,” ʻo fakahaaʻi mai ʻa e fetapaki hono lāngilangí, Sihova mo e Lamí pea mo hono temipalé, ko hono ngaahi matapā mo e ngaahi maka tuʻunga ʻe 12, pea mo e ngaahi tuʻi ʻoku pule ai ʻo taʻengata ʻi he maama taʻengata ʻoku huluʻia ʻe Sihova kiate kinautolú.—14:1, 3; 7:4-8; 20:6; 21:2, 10-14, 22, PM; 22:5.
32 ʻOku malava moʻoni ke pehē ko e vīsone ko eni fekauʻaki mo e “langi foʻou” mo e “kolo maonioni, ko Jelusalema foou,” ʻokú ne kātoi ʻa e meʻa kotoa pē naʻe tala ki muʻa ʻi he Tohi Tapú talu mei tuai ʻo fekauʻaki mo e Hako ʻo e Puleʻangá. Naʻe fakatuʻotuʻa ʻa ʻĒpalahame ki ha hako ʻa ia ‘ʻe monuia iate ia ae gaahi faahiga kotoabe o mamani’ pea ki he “kolo ʻoku oʻona ʻa e ngaahi tuʻunga, ʻa ia ko hono tufunga lahi ko e ʻOtua.” Ko ia, ʻi he vīsone ʻi he tohi Fakahaá, ko e kolo ko eni ʻo e tāpuakí ʻoku fakahaaʻi mahino mai ia kiate kitautolu ko e “langi foʻou”—ko ha founga-pule foʻou, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku faʻuʻaki ʻa Selusalema Foʻou (ko e taʻahine mali ʻo Kalaisí) mo ʻene Tangata Taʻané. Te nau pule fakataha mai ʻi ha founga-pule māʻoniʻoni ki he kotoa ʻo e foʻi māmaní. ʻOku talaʻofa mai ʻa Sihova ki he faʻahinga faitōnunga ʻo e tangatá te nau hoko nai “ko hono kakai” ʻi ha tuʻunga fiefia, taʻehaangahala, mo ʻikai mate ʻo hangē ko ia naʻe maʻu ʻe he tangatá ki muʻa ʻi he angatuʻu ʻi ʻĪtení. Pea ʻi hono fakamamafaʻí, ʻoku tuʻo ua hono tala mai ʻe he tohi Fakahaá kiate kitautolu ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo “holoholo . . . ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata.”—Sen. 12:3, PM; Sen. 22:15-18; Hep. 11:10; Fkh. 7:17; 21:1-4.
33 ʻIo, ko ha fakamulituku fisifisimuʻa ē ki he Tohi Tapu fakamānavaʻí! He fakaofo ē ko e ngaahi meʻá ni, “ʻa e ngaahi meʻa kuo pau ke hoko leva”! (Fkh. 1:1) Ko e huafa ʻo Sihová, “ʻa e ʻOtua ʻo e ngaahi laumalie ʻo e kau palofita,” ʻoku fakamāʻoniʻoniʻi. (22:6) Ko e ngaahi tohi fakaekikite ʻo e ngaahi senituli ʻe 16 ʻoku hā ʻoku fakahoko, pea ko e ngaahi ngāue ʻo e tuí ʻi he laui afeʻi taʻú ʻoku fakapaleʻi! “Ko e Ngata ʻo ono ʻaho” kuo mate, ko ʻene ngaahi kongakaú kuo fakaʻauha, pea ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha fulikivanu. (12:9) ʻOku pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he tuʻunga ko ha “langi foʻou” ki hono fakahīkihikiʻi Iá. Ko e ngaahi tāpuaki ʻo ha māmani kuo toe fakafoʻou, ʻoku fakafonu mo puleʻi ʻo fakatatau ki he taumuʻa ʻa Sihova naʻe fakahaaʻi ʻi he ʻuluaki vahe ʻo e Tohi Tapú, ʻoku lele ia ʻi ha tuʻunga taʻengata lāngilangiʻia ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Sen. 1:28) Ko e potu Folofola kotoa pē kuo fakamoʻoniʻi ʻoku moʻoni ko e “fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni.” Kuo ngāueʻaki ia ʻe Sihova ke tataki feʻungamālie, ʻa e kau tangata kuo tuʻu kakato ʻi he tuí ki he ʻaho fakaofo ko ení. Ko ia ai, ko e taimi eni ke ako ai ʻa e Tohi Tapú ke fakamālohiʻiʻaki hoʻo tuí. Talangofua ki he ngaahi fekau ʻi aí koeʻuhi ke ke maʻu ʻa e tāpuaki ʻa e ʻOtuá. Muimui ai ʻi he hala totonu ʻoku taki atu ki he moʻui taʻengatá. ʻI hono fai iá, ʻe lava ke ke lea mo koe foki, ʻi he loto-papau ʻaki ʻa e meʻa ko ia ʻoku fakaʻosiʻaki ʻe he tohi fakamuimui ʻo e Tohi Tapú: “ʻEmeni. ʻEiki Sisu, ke ke haʻele mai.”—2 Tim. 3:16; Fkh. 22:20.
34 He fiefia taʻealafakatataua ē ʻoku malava ke tau maʻu he taimí ni ʻi hono fakahīkihikiʻi ʻa e “puleʻanga ʻo hotau ʻEiki, mo ʻene Kalaisi,” ʻa e Hakó, ʻi hono ʻomai ʻe he meʻá ni ʻa e fakamāʻoniʻoniʻi taʻengata ki he huafa laulōtaha ʻo Sihova “ko e ʻOtua Aoniu”!—Fkh. 11:15, 17.
[Fakamatala ʻi lalo]
a The Ante-Nicene Fathers, Vol. I, peesi 240.
b The Ecclesiastical History, ʻIusepiasi, VI, xxv, 9, 10.
c The Ante-Nicene Fathers, Vol. I, peesi 559-60.
d The Lives of the Caesars (Tomitiani, XIII, 2).